Səfəvi hərbi donanması

Vikipediya, azad ensiklopediya
Naviqasiyaya keç Axtarışa keç
Səfəvi hərbi donanmasının bayrağı

Səfəvi hərbi donanması — 1734-cü ildə Şah III Abbas dönəmində Baş vəzir Nadir xan Əfşar tərəfindən ilk dəfə daimi saxlanılması üçün yaradılmışdır. İlk nizami hərbi qüvvələrin bayrağında qırmızı rəngli "Zülfüqar qılıncı" öz əksini tapmışdır.[1] Səfəvi hərbi donanması şimal və cənub olmaqla iki filoya ayrılmış idi. Rusiya imperiyası tərəfindən təhlükə hesab edilən şimal filosu Xəzər dənizində əsaslı fəaliyyət göstərirdi.[2] Baş qərargahı Buşehrdə olan cənub filosu, Fars körfəzində və Oman dənizində varlığını qorumuş, daha sonra "Trusial" adlanan sahillərdə yerləşən Pirat və aralarında Oman İmamətinin də olduğu Ərəbistan əmirliklərinə qarşı təsirli bir şəkildə mübarizə aparmışdır. Səfəvi hərbi donanması ara-sıra Hollandiya və İngilislərlə əməkdaşlıq etmişdir.[3]

Tarixi

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Şah I Abbas (1587–1629) dövrü

[redaktə | mənbəni redaktə et]

1621-ci il dekabrın 26-da Şah I Abbasın İngilislərin Ost-Hind şirkəti (Böyük Britaniya) ilə hərbi ittifaq bağlaması nəticəsində ingilis hərbi dəniz qüvvələrinin dəstəyi ilə Fars bəylərbəyi İmamqulu xan Undilazdenin rəhbərliyində 3000 nəfərdən ibarət Qızılbaş quru qoşunu bir əsrdən çox Portuqaliya işğalında qalan Hörmüz limanını 1622-ci ildə geri qaytarmağa nail olmuşdu[4]. Hələ o zaman Səfəvi dövləti üçün milli nizami hərbi dəniz qüvvələrinin yaradılması zərurəti yaranmışdı. Lakin müntəzəm müharibələr, habelə Şah I Abbasın ölümü (1629) bu zərurətin həyata keçirilməsini xeyli yubatdı.

Şah I Süleyman (1666–1694) dövrü

[redaktə | mənbəni redaktə et]
border=none Əsas məqalə: Səngi Muğan ada döyüşü

1669-cu ilin iyul ayında Xəzər dənizində – Səngi Muğan adasında Stepan Razinin kazakları ilə Səfəvi donanma komandanı Məhəmməd xan Astrabadlının rəhbərliyində 7000 nəfər Qızılbaşdan ibarət (aralarında muzdlu Qumuq və Kabardinlərdən də olduğu) Səfəvi donanması arasında baş verən dəniz savaşının Qızılbaşlar üçün Engelbert Kempferə görə[5], 1200 nəfər canlı və 30 ədəd kolaz itkisi ilə uğursuz nəticələnməsi nizami hərbi dəniz qüvvələrinin yaradılması məsələsini bir daha gündəmə gətirmiş oldu. Şah I Süleymanın sarayında dəniz quldurlarına qarşı daha güclü hərbi donanmanın yaradılması ilə əlaqədar xüsusi qərar qəbul edilsə də, 1669-cu ilin yayının axırlarında kazakların Həştərxana doğru çəkilməsi və 1671-ci ildə Ataman Stepan Razinin Rus çarlığı tərəfindən edamı bu məsələnin həlli üçün lazımi addımların atılmasını bir daha gecikdirmiş oldu.

Sultan Hüseyn (1694–1722) dövrü

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Azərbaycanın və Səfəvi dövlətinin tarixində ilk daimi saxlanması məqsədi ilə milli hərbi dəniz donanmasının yaradılması təşəbbüsü 1718-ci ildə Sultan Hüseyn tərəfindən irəli sürülmüşdür. Lakin ölkə daxili üsyanlar, habelə on üç illik Qafqaz müharibəsinin başlanması (1722–1735) bu cəhdin də vaxtında reallaşmasına imkan vermədi.[6]

Şah II Təhmasib (1722–1732) dövrü

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Şah II Təhmasib Rusiya işğalına qarşı dənizdə mübarizə aparmaq məqsədilə hərbi donanmanın formalaşdırılmasına çalışırdı. Bu məqsədlə 1730-cu ildə özəl İngilis gəmiləri olan Severn və Edwardın icarəyə götürməklə bağlı müraciət etmişdi. Lakin icarə haqqı ilə bağlı tərəflərin anlaşmaması bu məsələni yenidən təxirə salmış oldu.[7]

Şah III Abbas (1732–1736) və Şahbanu Raziyə bəyim Səfəvi (1736–1749) dövrü

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Üç cəbhədə − həm üsyançı Xotakilərlə, həm işğalçı Rus çarlığı və Osmanlılarla aparılan qalibiyyətli müharibələr dənizlərdə təcavüzkar güclərə, habelə dəniz quldurlarına qarşı nizami milli hərbi dəniz donanmasının yaradılmasını qaçınılmaz edirdi. Nəhayət, Şah III Abbas dövründə Baş vəzir Nadir xan Əfşarın böyük səyilə 1734-cü ildə milli nizami hərbi dəniz donanmasının yaradılması üçün böyük addımlar atıldı. Məhəmmədlətif xan nizami donanmaya rəhbərlik edən ilk "dərya bəyi" təyin edildi. 1730–1740-cı illərdə aralarında "Britannia", "de Rithem", "Robert Qalley" kimi gəmilərin olduğu İngiltərə, Hollandiya və s. ölkələrin istehsalı olan on iki hərbi gəmi icarəyə götürülərək məhəlli sulara buraxıldı.[8] Şahbanu Raziyə bəyim Səfəvinin zamanında Nadir şah həyata keçirilənlərlə kifayətlənməyərək 1743-cü ildə İngilis taciri John Eltonu Xəzər dənizində gəmiqayırma müdiri təyin edib ona Camal bəy titulunu verdi. Camal bəy Lahican və Ləngəruddakı gəmiçilik qurğularının baş qərargahındakı işlərdən məsul idi. Nadir şah həmçinin Şimal (Xəzər) və Cənub (körfəz) donanmalarının əlaqələndirilməsi, gəmiqayırma məntəqələrinə lazımi ləvazimatların daşınması üçün xüsusi nəqliyyat şəbəkəsi də qurmuşdu. Nadir şahın ən böyük arzularından biri də həm ölkənin cənub sərhədlərini əhatə edən İran körfəzi və Hind okeanında, həm də Xəzər dənizində güclü donanmanın yaradılması idi. Onun xüsusi diqqətində olan cənub hərbi donanması Ərəbistan yarımadasının şərq və cənubi şərq hissəsindəki əmirlikələri bir müddət vassal edilməsinə şərait yaratmışdır. Nadir şahın ölümündən sonra (1747) hərbi donanmaya bu qədər xüsusi diqqət birdaha göstərilmədi və vassal ərazilərin çoxu itirildi.

Şah III İsmayıl (1750–1773) dövrü

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Şah III İsmayıl dövründə Vəkil'i-Re'aya Kərim xan Zənd Omandan Nadir şahın dövründə Omanı ələ keçirmək üçün göndərilən və orada qalan "Rəhmani" gəmisini tələb etsə də, Oman əmiri bu tələbi rədd etdi. Bu səbədən 1773-cü ildə tərəflərin arasında yaranan münaqişə nəticəsiz qaldı.[9]

İcarəyə götürülən gəmilər

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Səfəvi hərbi donanması tərəfindən icarəyə götürülən gəmilər barədə:

Gəmi adı İstehsalçı ölkə Qeydlər
Britannia İngiltərə 1734-cü ildə Bəndər Abbasın da sahil mühafizəsi üçün istifadəyə verilmişdir.[10]
de Rithem Hollandiya 1736-cı ildə quldurlar əleyhinə patrullar üçün istifadəyə verilmişdir.[11]
Robert Galley İngiltərə 1734–1736-cı illərdə hərbi heyəti daşımaq üçün istifadə olunmuşdur.[12]
de Anthonia Hollandiya 1737-ci ildə Məskəd sultanlığına hücum zamanı istifadə edilib.[13]
tHuys Foreest Hollandiya 1737-ci ildə Məskəd sultanlığına hücumda hərbi ləvazimatların daşınmasın üçün istifadə edilib.[13]
Rose Galley İngiltərə 1738-də hərbi ləvazimatların daşınmasında istifadə edilib.[14]
tHof niet altijd Somer Hollandiya 1739-cu ildə keçmiş Culfara (indiki Ras-Əl Xayma əmirliyi) hərbi ləvazimatların daşınmasında istifadə edilib.[15]
de Valk Hollandiya 1740-ci ildə Kiş adası qiyamını yatırmaq üçün istifadə edilib.[16]
de Middenrak Hollandiya
de Croonenburgh Hollandiya
The Empress of Russia Rusiya 1742-ci ildə hərbi heyətə düyü göndərmək üçün istifadə edilmişdir[17]
de Ridderkerk Hollandiya 1742-ci ildə Thatta səfərində istifadə edilib[18]

Heyət və kapitanlar

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Donanma tərkibi

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Səfəvi hərbi donanmasının dənizçiləri qismən Huavala xalqından seçilmə idi. Bəzi Avropalı fərarilər də donanmada işə götürülürdü.[19]

Donanma rəhbərləri

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Səfəvi hərbi donanmasının rəhbərləri "dərya bəyi" adlandırıldı və birbaşa şaha tabe idi.

  • Dərya bəyi Məhəmməd Lətif xan − 1734-cü ildə vəzifəyə təyin olunmuşdur. Bəsrədə Osmanlılar ilə döyüşdə məğlub olduğu üçün 1735-ci ildə vəzifəsindən azad edilsə də, 1736-cı ildə işinə bərpa edilmiş və 1737-ci ildə zəhərlənərək ölənə qədər bu vəzifədə xidmət etmişdir.[20]
  • Kapitan Riçard Kuk − ingilis əsillidir və Dərya bəyi Məhəmməd Lətif xanın leytenantı olmuşdur.[13]
  • Dərya bəyi Molla Əlişah − Bəndər Abbasındakı şərq eskadrosunun komandiri olmuşdur.[21]
  • Dərya bəyi Mir Əli xan Türkmən − 1740-ci ildə savaşda öldürülmüşdür.[16]
  • Dərya bəyi Məhəmməd Tağı Məşhədi − vəzifəyə 1742-ci ildə gətirilmişdir.[16][22]

Ədəbiyyat

[redaktə | mənbəni redaktə et]
  1. Axworthy, Michael (2018). Crisis, Collapse, Militarism and Civil War: The History and Historiography of 18th Century Iran. Oxford University
  2. M. Streck, "Bəndər Abbas", İ. A., İstanbul, 1993, c. 2, s. 516
  3. Mirfendereski, Guive (2001). A Diplomatic History of the Caspian Sea. Springer.
  4. Shapur Shahbazi, A. (31 January 2012) [15 December 1999]. "FLAGS i. Of Persia". In Yarshater, Ehsan (ed.). Encyclopædia Iranica. Fasc. 1. X (Online ed.). New York #City: Bibliotheca Persica Press. pp. 12–27.
  5. Good, Peter (2018). "The East India Company and the foundation of Persian Naval Power in the Gulf under Nader Shah, 1734–47". In Clulow, Adam; Mostert, Tristan (eds.). The Dutch and English East India Companies: Diplomacy, Trade and Violence in Early Modern Asia. Amsterdam University Press.
  6. Floor, Willem (1987). "The Iranian Navy in the Gulf during the Eighteenth Century". Iranian Studies. 20 (1): 31–53.
  7. Farrokh, Kaveh (2011). Iran at War: 1500–1988. Bloomsbury Publishing.
  8. Ward, Steven R. (2014). Immortal: A Military History of Iran and Its Armed Forces (Updated ed.). Georgetown University Press
  9. Шефов, Николай Александрович — книга "Битвы России", стр. 501

İstinadlar

[redaktə | mənbəni redaktə et]
  1. ↑ Shapur Shahbazi, 1999
  2. ↑ "Axworthy, p.174"
  3. ↑ Axworthy, Michael (2018). Crisis, Collapse, Militarism and Civil War: The History and Historiography of 18th Century Iran. Oxford University
  4. ↑ Rza Pazuki, 1317, s. 336
  5. ↑ "Kempfer E. Записки о персидском походе Степана Разина". 2021-08-13 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2021-08-13.
  6. ↑ Floor, 1987. səh. 31
  7. ↑ Good, 2018. səh. 220
  8. ↑ Floor, 1987. səh. 41–42
  9. ↑ Farrokh, 2011. səh. 154
  10. ↑ Good, 2018. səh. 217–218
  11. ↑ "Floor 1987, p. 42"
  12. ↑ Good, 2018. səh. 220–221, 227
  13. ↑ 1 2 3 Floor, 1987. səh. 43
  14. ↑ Good, 2018. səh. 220–221
  15. ↑ Floor, 1987. səh. 46
  16. ↑ 1 2 3 Floor, 1987. səh. 47
  17. ↑ "Mirfendereski, Guive (2001). A Diplomatic History of the Caspian Sea. Springer."
  18. ↑ Floor, 1987. səh. 49
  19. ↑ Good, 2018. səh. 229
  20. ↑ Floor, 1987. səh. 38, 40–41, 45
  21. ↑ Davies, 1997. səh. 174–175
  22. ↑ Ward, 2014. səh. 54
Mənbə — "https://az.wikipedia.org/w/index.php?title=Səfəvi_hərbi_donanması&oldid=7837120"