Sərbəst qızıl

Sərbəst qızıl
Ümumi məlumatlar
Kateqoriya	Mineral
Formul (təkrarlanan vahid)	Au
Xüsusiyyətləri
Kristalloqrafik sinqoniya	kubik sinqoniya
Sıxlıq	17,4 ± 1,8 q/sm³
Vikianbarda əlaqəli mediafayllar

Sərbəst qızıl – Au — Kubik sinqoniya. Mineralların rast gəlmə tezliyi şkalası: çox da tez-tez rast gəlməyən.

Növ müxtəliflikləri

Elektrum (Ag > 20 %), kuproaurid (20%-dək Cu), porpetsit (5-11 % Pd və 4 %-dək Ag), bismutoaurid (4%-dək Bi), rodit (Rh), iraurid (İr), platinli qızıl.

Xassələri

Rəng – qızılı-sarıdan açıq-sarı (gümüşlə zəngin növ müxtəlifliklərində), xardalı-sarı və xardalı-qəhvəyiyədək (xardalı qızıl); Mineralın cizgisinin rəngi – qızılı-sarı; Parıltı – güclü metal; Şəffaflıq – qeyri-şəffaf; Sıxlıq – 15,5-19,3; S – 2,5-3,0; Ayrılma – yoxdur; Sınıqlar – tikanlı; Başqa xassələr – döyülən və uzanandır; yüksək elektrik və istilik keçiriciliyi ilə səciyyələnir; turşuya (çar arağı istisna olmaqla) davamlıdır; Morfologiya – kristallar: nadir hallarda rast gəlir: oktaedrik, pombododekaedrik, bəzən heksaedrik; İkiləşmə: {111} üzrə sadə; Mineral aqreqatları: qeyri-düzgün formalı dənələr, dendritlər, vərəqvari, sap şəkilli, məsaməli, tozaoxşar sönük parıltılı əmələgəlmələr (xardalı qızıl), kütləsi 150 kq və daha çox nəhəng külçələr.

Mənşəyi və yayılması

Qızılın hipogen əmələgəlmələri hidrotermal mənşəlidir. Qızıl filizi obyektlərinin əksəriyyəti turş intruziv süxurlarla genetik əlaqədar olan orta- və yüksəktemperaturlu plutonogen yataqlara aid edilir. Qızılın vulkanitlərlə paragenetik əlaqədar olan orta - və aşağıtemperaturlu vulkanogen yataqları da məlumdur. Filizlərdə, görünən qızılla yanaşı, çox vaxt müxtəlif sulfidlərdə, əsasən pirit və xalkopiritdə inçədispers halda yayılmış «bağlı» qızıl da qeyd edilir. Mineralın ekzogen əmələgəlmələrinə əsas etibarilə səpintilərdə rast gəlinir. Onlar filiz yataqlarının oksidləşmə zonalarında, bəzən qara qumlarda müşahidə olunur. Sərbəst qızıl metamorfizmə uğramış süxurlarda da aşkar edilmişdir. Onun nadir tapıntıları dəmir meteoritlərdə qeyd edilmişdir. BR: kvars, xalsedon, arsenopirit, pirit, xalkopirit, telluridlər, tennantit, tetraedrit, sərbəst platin, maqnetit, hötit, hidrohötit, kalsit və b. Y: Vitvatersrand (CAR); Beryozov, Darasun, Baley, Dmitriyev, Koçkarski yataqları, Aldan və Kolıma səpintiləri (Rusiya); Sıkırımb, Sesar (Rumıniya); Uayxi mədəni (Yeni Zelandiya); Viktoriya şt. (Avstraliya); Kaliforniya və Alyaska ştatları (ABŞ); Minas-Jerays (Braziliya) və b. Azərbaycanda qızılın həm ana, həm də səpinti obyektləri vardır. Onun ana obyektləri sırf qızıl filizi (Qoşa, Qızılbulaq, Dağkəsəmən, Vejnəli, sahəsinin əsas hissəsi Azərbaycanın Ermənistanla həmsərhəd olan Kəlbəcər rayonunun ərazisində yerləşən Zod yatağı) və qızıllı kolçedan, mis- və molibden-porfir, barit-polimetal, kobalt (Gədəbəy, Çıraqdərə, Toğanalı, Çovdar, Başqışlaq, Şimali-Daşkəsən, Filizçay, Katsdağ və b.) yataqları ilə təmsil olunmuşdur. Qızıl az miqdarda skarnlarda və qara şistlərdə də qeyd edilir. Mineralın səpinti təzahürlərinin əksəriyyəti allüvial tipə aiddir. Bir sıra çay hövzələrində (Tərtərçay, Qoşqarçay, Şəmkirçay, Ağstafaçay, Əsrikçay, Kürəkçay, Əlincəçay, Başkəndçay və b.) rast gələn çoxsaylı (40-a yaxın) səpintilər içərisində sənaye əhəmiyyətli səpintilər hələ ki aşkar edilməmişdir.

Tətbiqi

Qızılın – əsas valyuta metalının başlıca mənbəyidir. Qızıl həmçinin cihazqayırmada, zərgərlikdə, təbabətdə (stomatologiyada) və başqa məqsədlər üçün istifadə edilir.

Mənbə

• Azərbaycan mineralları. Bakı: Nafta-Press, 2004.

Xarici keçidlər

• THE MINERAL GOLD