Təbii Ehtiyatlar İnstitutu

Təbii Ehtiyatlar İnstitutu (AMEA Naxçıvan Bölməsi)
[[Şəkil:| 260px| Təbii Ehtiyatlar İnstitutunun yerləşdiyi bina]] Təbii Ehtiyatlar İnstitutunun yerləşdiyi bina
Əsası qoyulub	2002
Direktor	Əliəddin Abbasov AMEA-nın müxbir üzvü
Şəhər	Naxçıvan
Ölkə	Azərbaycan
ameanb.nakhchivan.az

Təbii Ehtiyatlar İnstitutu — Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyasının Naxçıvan Bölməsinin strukturuna daxil olan elmi qurum.

Tarixi

Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyasının Naxçıvan Bölməsinin Təbii Ehtiyatlar Institutu ümummilli lider Heydər Əliyevin 7 avqust 2002-ci il tarixli «Azərbaycan MEA Naxçıvan Bölməsinin təsis edilməsi haqqında» sərəncamına müvafiq olaraq Naxçıvan Regional Elmi Mərkəzinin bazasında yaradılmışdır.

Əsas fəaliyyət istiqamətləri

Təbii sərvətlərin geoloji, kimyəvi, fiziki, coğrafi və iqtisadi tədqiqi.

Əldə etdiyi elmi nəticələr

Naxçıvan MR ərazisindəki molibdenit filizindən flotasiya metodu ilə yüksək çıxımla molibdenit konsentratı alınmışdır. Konsentratdan molibdenin geniş istifadə olunan birləşmələri–molibden (VI) oksid və ammonium molibdatın alınması metodları işlənmişdir. Me (Cu, Pb, Ag, Co, Ni)–(SnS₂, In₂S₃)–H₂O sistemlərindən bir sıra üçlü halkogenidlərin otaq temperaturunda alınmasının yeni orijinal metodları işlənib hazırlanmışdır. Alınmış CuInS₂, CuIn₂S₄ birləşmələrinin Günəş enerji çeviricilərində perspektiv materiallar olduğu müəyyənləşdirilmişdir. Həmin birləşmələrin nanotexnologiyada istifadə oluna bilən nazik təbəqələri alınmışdır.

Me-SnS₂-H₂O sistemindən kobalt və nikel tiostannatlar alınmış, onların suda həllolma qabiliyyətləri və xüsusi çəkiləri təyin edilmiş, həllolma hasilləri hesablanmışdır. Müəyyən olunmuşdur ki, hər iki birləşmə suda çətin həllolan maddələrdir. Birləşmələrin ərimə temperaturları təyin edilmişdir: Kobalt(II)tiostannatın ərimə temperaturu 923⁰k, nikel(II)tiostannatın ərimə temperaturu isə 893⁰k olmuşdur. Rentgenoqrafik tədqiqatlarla hər iki birləşmənin rombik sinqoniyada kristallaşdığı aydın olmuşdur. Kimyəvi və fiziki metodlarla su mühitindən alınan çöküntülərin fərdi biələşmələr olduğu aydınlaşdırılmışdır. TI-In₂S₃-H₂O sistemindən sabit tərkibli TIInS₂ birləşməsinin alınma şəraiti geniş araşdırılmış, reaksiyanın gedişinə təsir edə biləcək faktorlar yoxlanmış, birləşmə tərkib elementlərinə görə kimyəvi analiz edilmişdir. Misin (I) və (II) valentli duzları ilə ammonium molibdatın su mühitində qarşılıqlı təsirindən müxtəlif tərkibli tiomolibdatların alınma şəraiti işlənib hazırlanmışdır. Qurğuşun(II)germanium(IV)sulfid-su sistemindən ağ rəngli çöküntü alınmış, onun tərkib elementləri təyin edilmiş və dəqiq formulu müəyyənləşdirilmişdir: PbGeS₃. Alınan biələşmələr narın tozvari olduqlarından onlardan istifadə etməklə nazik örtüklərin alınması istiqamətində tədqiqatlar aparılmışdır. Birləşmələrin qadağan olunmuş zolağının qiyməti onlardan günəş enerji çeviəicilərində istifadəyə imkan verir.

Qalay və sirkoniumun oksihidratlar, Mg və Ca-un fosfatları sintez edilmiş, bu sorbentlərlə uyğun olaraq Cu(II), Mo(VI), Zn(II) və Pb(II) ionlarının sorbsiya qanunauyğunluqları müəyyən edilmiş, proseslərin kinetik və termodinamik parametrləri hesablanmış, qatılıq-hidrodinamik parametrlərin fərqli qiymətlərinə əsasən dinamik çıxış əyrilərinin müxtəlif modellərlə yazılmasının mümkünlüyü yoxlanmış, seçilən modellərin eksperiment nəticələrini adekvat ödədiyi hesablamalarla təsdiq edilmişdir. Fosfat sorbentlərlə mis, sink, kobalt, nikel və qurğuşun ionlarının udulma xüsusiyyətləri, proseslərin tarazlıq və kinetik təbiəti nəzərdən keçirilmişdir. Təcrübələr əsasən kalsium ortofosfatla aparılmış, mezoməsaməli nümunələrlə müqaryisədə makroməsaməli nümunələrin daha yüksək kimyəvi fəallıq göstərdikləri müəyyən olunmuşdur. Bütün hallarda kationun başlanğıc qatılığının artması ilə fosfatların tutumu yüksəlir.

Topokinetik x=1–exp(ktⁿ) tənliyinin köməyilə kinetik təcəübələrin nəticələrinin işlənməsi göstərmişdir ki, əksər hallarda başlanğıc mərhələdə metal ionların sorbentlə udulması yaxşı kristallaşmamış reaksiya məhsulunun prosesdə iştirak etməyə macal tapmamış səth təbəqəsi vasitəsilə sərhədlənir. Xemosorbsiya məhsullarının xassələri və kimyəvi tərkibləri, psevdomorfoz formanın kristallaşma mexanizmi və süərtinin udulan kationun təbiətindən asılı olduğu stexiometrik hesablamalarla və rentgenfaza analizinin nəticələrinə əsasən təsdiq edilmişdir. Reaksiyaların son məhsullarının kristallaşma xüsusiyyətlərinin xemosorbsiyanın dərinliyini və süərtini dəyişməyə qabil həlledici amil olduğu müəyyənləşdirilmişdir.

Maqnit sahəsində elektron neytrinosu–elektron, müon neytrinosu–elektron və müon anti-neytrinosu–elektron səpilmələrinə görə Vaynberq bucağı təyin edilmişdir. Xarici maqnit sahəsində elektronun eninə və uzununa polyarlaşması nəzərə alınmaqla neytrino–elektron səpilməsinin effektiv kəsiyi hesablanmışdır. Göstərilmişdir ki, spin effektləri ilə bağlı asimmetriyaların ortaya çıxması güclü maqnitləşmiş ulduzların qızması və partlayışı zamanı anizotropiyalara və asimmetriyalara gətirib çıxarır. Xarici maqnit sahəsində elektronların və pozitronların uzununa polyarlaşmaları nəzərə alınmaqla neytrinoların elektron qazından və pozitron qazından səpilməsi tədqiq edilmişdir. Göstərilmişdir ki, xarici maqnit sahəsində elektron qazı və pozitron qazı neytrinolar tərəfindən asimmetrik qızdırılır. Müəyyən edilmişdir ki, elektron qazı və pozitron qazının neytrinolar tərəfindən qızmasındakı asimmetriya neytrinoların aromatına və enerjisinə, başlanğıc haldakı elektronların və pozitronların spin dəyişənlərinə və enerjilərinə, mühitin xassələrinə (məsələn, temperatura, kimyəvi potensiala və s.) həssasdır. Elektron qazının və pozitron qazının neytrinolar tərəfindən asimmetrik qızması materiyanın və antimateriyanın yeni fərqli xassəyə malik olmasına dəlalət edir. Qızma asimmetriyasının təhlili göstərir ki, kollapsa uğrayan ulduz özəyinin xarici qatlarının sonrakı partlayışındakı asimmetriyaya üstünlük təşkil edən payı elektron neytrinolarının sol polyarlaşmış elektron qazından səpilmələri və elektron neytrinolarının sağ polyarlaşmış pozitron qazından səpilmələri verir. Elektron və pozitron qazlarının neytrinolar tərəfindən qızmasındakı asimmetriya Vaynberq bucağının sinusunun kvadratını təyin etməyə və xarici maqnit sahəsində Vaynberq-Salam nəzəriyyəsini eksperimental yoxlamağa imkan verir.

Kompyuter əsasında qurulmuş rəqəm informasiya ölçmə sisteminin təbii sərvətlərin öyrənilməsində tətbiq edilən idarəedici qurğular, metodlar və struktur skelet-sxem işlənib hazırlanmışdır. Göstərilənlərlə yanaşı əməkdaşlar tərəfindən Moskva şəhərindən alınmış «kommutator» ixtirası əsasında innovasiyalı təkliflər işlənib hazırlanmışdır.

Batabat–Salvartı sınaq təcrübə nöqtələrindən yüksək dağlıq, landşaft komplekslərinin ayrı-ayrı komponentlərinin QS-24 spektrofotometri ilə görünən və infraqırmızı diapazonda çəkilişləri və ilkin analizləri aparılmışdır. Müəyyən edilmişdir ki, süxurların spektral xüsusiyyətləri onların fiziki, kimyəvi tərkiblərindən və rənglərindən asılıdır. Tədqiqat zamanı Gilançay hövzəsidə çox qısa bir məsafədə Araz çayından Ayıçınqıl buzlağına qədər müxtəlif landşaft kompleksləri (yarımsəhra, çöl, bozqır, kolluq, subalp və alp çəmənlikləri, buzlaq və nival qayalıq) üzərində landşaft müşahidələri aparmaq üçün müşahidə nöqtələri təyin edilərək araşdırmalar aparılmışdır. Çöl tədqiqatlarının nəticəsi olaraq 1:25000 miqyaslı aerofoto çəkilişlər və 1:50000 miqyaslı topoqrafik xəritələr əsasında landşaft komplekslərini əks etdirən sxemin hazırlanması və landşaft rayonlaşdırılması üzərində hazırda iş davam edir.

Tədqiqiatlar nəticəsində 2000-2006-cı illərdə fiziki şəxslərin vergi yükü müvafiq olaraq gəlir vergisi üzrə 0.1–7.6%, mənfəət vergisi üzrə 0.08–0.2%, əmlak vergisi üzrə 0.1–0.2%, mədən vergisi üzrə 0.001–0.002% olduğu müəyyənləşdirilmişdir.

İnstitutun laboratoriya və şöbələri

• Mineral xammalın kimyası və texnologiyası laboratoriyası.
• Sorbsiya prosesləri laboratoriyası.
• Fiziki tədqiqatlar laboratoriyası.
• Avtomatlaşdırma və seysmologiya laboratoriyası.
• Coğrafiya şöbəsi.
• İqtisadiyyat şöbəsi.

Mənbə

• AMEA Naxçıvan Bölməsi
• Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası