Təqlidçi hüceyrələr
 | Bu məqaləni vikiləşdirmək lazımdır. |
AYNA NEYRONLARI (Təqlidçi hüceyrələr)
1990-cu ildə elm adamları məməlilərdə beynin necə işlədiyini, şərtləndiyini, öyrəndiyini və bir şeyə qarşı niyə maraq duyduğunu bilmək üçün bir çox tədqiqatlar aparmışdılar. Bunlardan birində meymunların beyninə elektrik voltlarını qeyd edən elektrodlar yerləştirdilər. Daha sonra meymunlara yemək üçün banan verdilər. Elm adamları, meymunların bananları yediyi zamanda beyinlərinin bəzi bölgələrində (premotor korteksdə F5 nahiyəsi və Broca sahəsində ) elektriklənmələr olduğunu müşahidə etdilər.
Daha sonra bir tədqiqatçı meymunun qarşısında iştahala banan yeməyə başlayanda, meymun banan yemədiyi halda, sanki banan yeyirmiş kimi beynindən yüksək voltlarda elektriklənmə başladı. Bir başqası eyni işi edərkən, beyindəki eyni mərkəzə aid bənzər bir qrup neyronda elektrik fəaliyyətləri artmağa başladı.(lakin hərəkət etdiklərində baş verən elektrik fəaliiyətlərindən biraz az). Bioloji bir qaynaq xaricində, bəzi hisslər (iştaha, şəhvət, və s.) təspit etmədiyimiz bir yol ilə meymunları, insanları ve quşları qarşısındakını təqlid etməyə məcbur edirdi. Nəticədə "ayna neyron "lar bir sözlə "təqlidçi neyron"lar adı verilən bəzi beyin hüceyrələri də aktiv vəziyyətə keçirdi.
Ayna neyronlar, əsasən eşitmə və görmə olmaq üzrə bütün duyğular vasitəsiylə, xarici dünyadan gələn siqnalları alıb, sanki onların surətini saxlayan hüceyrələrdir. Bu neyronlar təqlid etmə və qarşıdakını öyrənmə kimi bir müddətdə özlərinə verilmiş rolu həssas bir şəkildə əks etdirir və adamı əlində olmadan təqlidə meyilli hala gətirməkdədir. Bu vəziyyət beynin tamamilə normal bir funksiyasıdır. İnsan əlində olmadan ətrafındakı kəslərin mimikalarını, hal və rəftarlarının təsirinə girir. Eyni davranışları o anda dərhal birbaşa etməsə belə, beynində həkk edir. Televiziyada film izləyərkən şiddətli bir səhnə gördüyümüzdə özümüzü saxlaya bilməyib ağlamağımız çox təbii bir hadisədir. Adam özündən aslı olmadan bu davranışı göstərir. Əsnəyən birinin, mühitdəki digər şəxslərin də yuxusunu gətirdiyini və əsnəmək gedərək artdığını çoxumuz bilirik. Son illərdə edilən psixologiya araşdırmalarının təməlini meydana gətirən ayna neyronlara "sürü psixologiyasının" ortaya çıxmasında aktiv rol verildiyi aydın olmaqdadır.
Şizofreniya, autizm və digər bəzi psixiatrik pozğunluqların təməlində də ayna neyronların rolu olduğu düşünülməkdədir. Buna "qırıq ayna nəzəriyyəsi" deyilir. Bu tip psixoloji xəstəliyi olan kəslər qarşısındakına ayna olmur, yəni empati qura bilməməkdə və ya aynasındakı görünüş qırıq olmaqdadır. Aynadaki bu qırıqlar arasındakı əlaqə yaxşı qurulub yapıştırılamadığından, xəstə adam qarşısındakının hissləri mövzusunda doğru bir qərar çıxara bilmir. Ağlaması lazım olan yerdə gülürlər və ya tamam əksinə.
Körpələrdə özünüidarə daha zəif olduğu üçün qarşıdakı insanı təqlidi daha yaxşı müşahidə edə bilirik.Aşağıdakı şəkil bu mövzuda edilən yüzlərlə araşdırmadan yalnız biridir. Bu tədqiqatı ilk dəfə yeni doğulan makak meymunlarında öyrənmişdirlər.
Üstdəki fotoşəkillərdə körpəyə müxtəlif üz ifadələri edən təcrübəçini, altdakılarda isə onu istəksiz şəkildə təqlid edən körpəsini görürük. Bu istəksiz reaksiya üç aylığa qədər bütün körpələrdə eynidir, test edə bilərsiniz.
EMPATİK AYNA NEYRONLARININ VƏZİFƏSİ
[redaktə | mənbəni redaktə et]Yaxşı həkim olmanın əsas şərtlərindən biri empati edə bilmə , yəni özünü qarşısındakının yerinə qoya bilməkdir . Həkim xəstəsinin dərdini , ağrısını sanki özü yaşayırmış kimi hiss edəbilməlidir . Empati qurmayan ancaq ən doğru dərmanları yazan bir həkim , bəlkə də müalicədə heç müvəffəqiyyətli olamayacaq. Bu xüsusdaki tədqiqatlar müvəffəqiyyətli insanların yaxşı empati qurduğunu və bu şəxlərdə ayna neyronların fəaliyyətinin yüksək olduğunu göstərir.
Gülmək və ya ağlamaq kimi hərəkətlərdə isə duyğular işin içinə girdiyi üçün qarşı tərəfə yaxınlığımız rol oynayır. Qarşı tərəfə duyulan yaxınlıq hissi ondan gələn təsirlərə açıq olmamızı təmin edir. Bunu da ölçülən ayna neyron fəaliyyətlərimizdə görmək mümkündür. Sevdiyimiz bir insanın ağrısını daha dərindən hiss edərkən əhəmiyyətsiz hesab etdiyimiz birinin ağrısına ortaq olmamamız da beləcə neyron fəaliyyətlərinin ölçülməsiylə təsdiqlənmiş olur.
Ayna neyronlar yalnız reaksiyaların paylaşmasını deyil, eyni zamanda öyrənmənin, dilin, və ictimai dəyərlərin inkişafını da açıqlaya bilər. Bu baxımdan, ayna neyronların insan davranışı üzərindəki təsirlərinin araşdırılması sırf fərdi deyil ictimai və sağlıq baxımdan da əhəmiyyət qazanır.