Türkiyə İstiqlaliyyət müharibəsi üçün mənbəyə bax

{{seçilmiş məqalə}}
{{Hərbi münaqişə
 |münaqişə      = Türkiyə İstiqlaliyyət müharibəsi
 |aiddir        = 
 |şəkil         = Türk Kurtuluş Savaşı - kolaj.jpg
 |şəklin ölçüsü = 
 |şəklin izahı  = Saat əqrəbi istiqamətində: Milli Mübarizənin məqsədlərini təyin etmək üçün [[Sivas]] Konqresində toplanan heyəti-təmsili; döyüşdə cəbhəyə güllə daşıyan türk xalqı; Ankara [[Ulus meydanı]]nda döyüşə qatılacaq son birliklərin cəbhəyə yola salınması; Qüvayi-milliyəyə bağlı piyadalar; Türkiyə ordusunun İzmirə girişi; düşmən arxasındakı türk süvariləri.
 |tarixi        = 19 may 1919 – 11 oktyabr 1922 (atəşkəs) 24 iyul 1923 (sülh)
 |yeri          = [[Anadolu]] və [[Frakiya]]
 |səbəbi        = Türkiyə torpaqlarının işğalı
 |vəziyyəti     = 
 |nəticəsi      = Türk Milli Hərəkatının qələbəsi
* [[Osmanlı İmperiyası]] süqut etdi
* [[Lozanna müqaviləsi]] imzalandı
* [[Türkiyə Respublikası]] quruldu
 |ərazi         = 
 |tərəf1        = [[Fayl:Flag of the Ottoman Empire.svg|border|20px|link=]] [[Türk Milli Hərəkatı]]
* [[Fayl:Flag of the Ottoman Empire.svg|border|20px|link=]] [[Ankara Hökuməti]] <small>(1920-ci ildən sonra)</small>
* [[Fayl:Flag of the Ottoman Empire.svg|border|20px|link=]] [[Qüvayi-milliyə]] <small>(1920-ci ilədək)</small>
----
<small>Texniki və maddi yardım:</small><br>[[Fayl:Flag of the Russian Soviet Federative Socialist Republic (1918–1937).svg|border|20px|link=Rusiya Sovet Federativ Sosialist Respublikası]] [[Rusiya Sovet Federativ Sosialist Respublikası|Rusiya SFSR]]<ref>{{cite book| last = Jelavich| first = Barbara| title = History of the Balkans: Twentieth century| url = http://books.google.com/?id=Hd-or3qtqrsC&pg=PA131| year = 1983| publisher = Cambridge University Press| isbn = 978-0-521-27459-3| page = 131}}</ref><br>[[Fayl:Flag of the Azerbaijan Soviet Socialist Republic (1920–1921).svg|border|20px|link=Azərbaycan Sovet Sosialist Respublikası]] [[Azərbaycan Sovet Sosialist Respublikası|Azərbaycan SSR]]<ref>{{cite web|author=Джамиль ГАСАНЛЫ|title=ИСТОРИЯ ДИПЛОМАТИИ
АЗЕРБАЙДЖАНСКОЙ РЕСПУБЛИКИ|url=http://www.camilhasanli.com/files/P46P3OLay7vK.pdf|publisher=|date=2013|access-date=2016-10-28|archive-date=2014-12-21|archive-url=https://web.archive.org/web/20141221125926/http://www.camilhasanli.com/files/P46P3OLay7vK.pdf|url-status=dead}}</ref><ref>{{Cite web |title=Hüseyin Adıgüzel – Atatürk, Nerimanov ve Kurtuluş Savaşımız |url=http://www.turksolu.com.tr/kitap/17.htm |access-date=2016-10-28 |archive-date=2014-12-24 |archive-url=https://web.archive.org/web/20141224073430/http://www.turksolu.com.tr/kitap/17.htm |url-status=dead }}</ref><br>[[Fayl:Flag of the Bukharan People's Soviet Republic.svg|border|20px|link=Buxara Xalq Sovet Respublikası]] [[Buxara Xalq Sovet Respublikası|Buxara XSR]]<ref>{{Cite web |title=RUS YARDIMI DEĞİL, BUHARA EMİRLİK HAZİNESİ ALTINLARI |url=http://www.tika.gov.tr/tr/haber/ozbekistandan_gelen_bir_haber-2465 |access-date=2017-04-08 |archive-date=2017-04-08 |archive-url=https://web.archive.org/web/20170408082103/http://www.tika.gov.tr/tr/haber/ozbekistandan_gelen_bir_haber-2465 |url-status=live }}</ref><br>[[Fayl:Flag of Muslim League.svg|border|20px|link=Bütün Hindistan Müsəlman Liqası]] [[Bütün Hindistan Müsəlman Liqası]]<ref name="AO">{{cite web |title=İki Halk Kahramanı M. Kemal Atatürk ve M. Ali Cinnah |url=http://ekitap.kulturturizm.gov.tr/TR,78705/iki-halk-kahramani-m-kemal-ataturk-ve-m-ali-cinnah---dr-.html |quote= |year= |accessdate= |archiveurl=https://web.archive.org/web/20180920122736/http://ekitap.kulturturizm.gov.tr/TR,78705/iki-halk-kahramani-m-kemal-ataturk-ve-m-ali-cinnah---dr-.html |archivedate=2018-09-20 |url-status=unfit }}</ref><ref name="A">{{cite web |title=Hindistan Müslümanlarının Milli Mücadelede Türkiye'ye Yardımları |url=http://www.elbistankaynarca.com/hindistan-muslumanlarinin-milli-mucadelede-turkiyeye-yardimlari-298yy.htm |quote= |year= |accessdate= |archiveurl=https://web.archive.org/web/20171213020309/http://www.elbistankaynarca.com/hindistan-muslumanlarinin-milli-mucadelede-turkiyeye-yardimlari-298yy.htm |archivedate=2017-12-13 |url-status=dead }}</ref><br>[[Fayl:Flag of Italy (1861-1946).svg|border|20px|link=İtaliya krallığı]] [[İtaliya krallığı|İtaliya]] <small>(gizlicə)</small><ref>[http://dergiler.ankara.edu.tr/dergiler/44/671/8544.pdf The Place of the Turkish Independence War in the American Press (1918–1923), Bülent Bilmez] {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20180602185231/http://dergiler.ankara.edu.tr/dergiler/44/671/8544.pdf |date=2018-06-02 }}: "Antanta dövlətlərinin nəzarəti altında qərbi Türkiyənin Yunanıstan orduları tərəfindən işğalı, aralarındakı anlaşılmazlıq açıq və ictimaiyyətə məlumdu. İtalyanlar əvvəlcə bu işğala qarşı çıxdılar və Kamalistlərə "gizli" kömək etməyə başladılar, Antanta arasında bu münaqişə və Kamalistlərə İtalyan dəstəyi müntəzəm olaraq Amerika mətbuatında bildirildi."{{Oq|en|"...the occupation of western Turkey by the Greek armies under the control of the Allied Powers, the discord among them was evident and publicly known. As the Italians were against this occupation from the beginning, and started "secretly" helping the Kemalists, this conflict among the Allied Powers, and the Italian support for the Kemalists were reported regularly by the American press."}}</ref>
 |tərəf2        = [[Fayl:State Flag of Greece (1863-1924 and 1935-1970).svg|border|20px|link=Yunanıstan Krallığı]] [[Yunanıstan Krallığı|Yunanıstan]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|border|20px|link=Fransa]] [[Fransa]]
*<small>[[Fayl:Flag of the First Republic of Armenia.svg|border|20px|link=Fransız Erməni Legionu]] [[Fransız Erməni Legionu|Erməni Legionu]]</small>
*<small>[[Fayl:Flag of France.svg|border|20px|link=Fransız Qərbi Afrikası]] [[Fransız Qərbi Afrikası]]<ref name="annualmeeting">Western Society for French History. Meeting: Proceedings of the … Annual Meeting of the Western Society for French History, New Mexico State University Press, 1996, [http://books.google.com/books?id=oZ8MAQAAMAAJ&q=%22Gouraud+now+commanded+nearly+70000+mostly+colonial+(Senegalese,+Moroccan,+Tunisian%22&dq=%22Gouraud+now+commanded+nearly+70000+mostly+colonial+(Senegalese,+Moroccan,+Tunisian%22&hl=de&sa=X&ei=-1-5T4b1IdPB8QPQqNWVCg&ved=0CC4Q6AEwAA sayfa 206] {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20140917114752/http://books.google.com/books?id=oZ8MAQAAMAAJ&q=%22Gouraud+now+commanded+nearly+70000+mostly+colonial+%28Senegalese%2C+Moroccan%2C+Tunisian%22&dq=%22Gouraud+now+commanded+nearly+70000+mostly+colonial+%28Senegalese%2C+Moroccan%2C+Tunisian%22&hl=de&sa=X&ei=-1-5T4b1IdPB8QPQqNWVCg&ved=0CC4Q6AEwAA |date=2014-09-17 }}.</ref></small>
[[Fayl:Flag of the United Kingdom.svg|border|20px|link=Britaniya İmperiyası]] [[Britaniya İmperiyası]]
*<small>[[Fayl:Flag of the United Kingdom.svg|border|20px|link=Böyük Britaniya və İrlandiya Birləşmiş Krallığı]] [[Böyük Britaniya və İrlandiya Birləşmiş Krallığı|Birləşmiş Krallıq]]</small>
*<small>[[Fayl:British Raj Red Ensign.svg|border|20px|link=Britaniya Hindistanı]] [[Britaniya Hindistanı]]<ref>Briton Cooper Busch: Mudros to Lausanne: Britain's Frontier in West Asia, 1918–1923, SUNY Press, 1976, ISBN 0-87395-265-0, [http://books.google.com/books?id=Yz_OVCTNI04C&pg=PA216&dq=indian+troops+turkey+1920&hl=de&sa=X&ei=RdSiT7y2CszSsgbV7onZBw&redir_esc=y#v=snippet&q=%22attitudes%20of%20those%20indian%20troops%20who%20increasingly%20made%20up%22&f=false sayfa 216] {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20130608085311/http://books.google.com/books?id=Yz_OVCTNI04C&pg=PA216&dq=indian+troops+turkey+1920&hl=de&sa=X&ei=RdSiT7y2CszSsgbV7onZBw&redir_esc=y#v=snippet&q=%22attitudes%20of%20those%20indian%20troops%20who%20increasingly%20made%20up%22&f=false |date=2013-06-08 }}.</ref><ref>"[http://query.nytimes.com/gst/abstract.html?res=9D06E2D6143AEE32A2575BC1A9609C946195D6CF&scp=1&sq=turkey+indian+troops&st=p British Indian troops attacked by Turks; thirty wounded and British officer captured-- Warships' guns drive enemy back] {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20131203085516/http://query.nytimes.com/gst/abstract.html?res=9D06E2D6143AEE32A2575BC1A9609C946195D6CF&scp=1&sq=turkey+indian+troops&st=p |date=2013-12-03 }}," New York Times (June 18, 1920).</ref><ref>"[http://query.nytimes.com/gst/abstract.html?res=9501E6DF173AEE32A2575BC1A9659C946195D6CF&scp=4&sq=turkey+indian+troops&st=p Allies occupy Constantinople; seize ministries; Turkish and British Indian soldiers killed in a clash at the War Office] {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20131203000246/http://query.nytimes.com/gst/abstract.html?res=9501E6DF173AEE32A2575BC1A9659C946195D6CF&scp=4&sq=turkey+indian+troops&st=p |date=2013-12-03 }}," New York Times (March 18, 1920).</ref></small>
[[Fayl:Flag of the First Republic of Armenia.svg|border|20px|link=Ermənistan Respublikası (1918–1920)]] [[Ermənistan Respublikası (1918–1920)|Ermənistan]] <small>(1920)</small><br>
[[Fayl:Flag of the Ottoman Empire.svg|border|20px|link=Osmanlı İmperiyası]] [[Osmanlı İmperiyası|İstanbul Hökuməti]] <small>(1922-ci ilədək)</small>
* [[Qüvayi-inzibatiyə]] <small>(1920)</small>
[[Fayl:Flag of the United States.svg|border|20px|link=ABŞ]] [[ABŞ]] <small>([[Samsun Bombardmanı]], 1922)</small><ref>{{Cite web |title=ABD "Türkiye'nin paylaşılması"nda nasıl rol almıştı |url=http://www.odatv.com/abd-turkiyenin-paylasilmasinda-nasil-rol-almisti-1903141200.html |access-date=2017-08-19 |archive-date=2019-05-12 |archive-url=https://web.archive.org/web/20190512211334/https://odatv.com/abd-turkiyenin-paylasilmasinda-nasil-rol-almisti-1903141200.html |url-status=live }}</ref><br>[[Fayl:Flag of Italy (1861-1946).svg|border|20px|link=İtaliya krallığı]] [[İtaliya krallığı|İtaliya]]
----
[[Fayl:Flag of Kurdistan.svg|border|20px|link=Kürdüstan Teali Cəmiyyəti]] [[Kürdüstan Teali Cəmiyyəti|Kürd üsyançılar]]<br>[[Fayl:Flag of Pontus (2).svg|border|20px|link=Pontus üsyanı]] [[Pontus üsyanı|Yunan üsyançılar]]<br>[[Fayl:Flag of the Ottoman Empire.svg|border|20px|link=Çərkəz Ethem Qiyamı]] [[Çərkəz Ethem Qiyamı|Çərkəz Ethemin üsyançıları]] <small>(1920–21)</small><br>[[Fayl:Flag of the Ottoman Empire.svg|border|20px|link=]] Milli Mübarizə əleyhdarı cəmiyyətlər və mətbuat<br>[[Fayl:Flag of Georgia (1918-1921).svg|border|20px|link=Gürcüstan Demokratik Respublikası]] [[Gürcüstan Demokratik Respublikası|Gürcüstan]] <small>([[Qızıl Ordunun Gürcüstanı işğalı]], 1921)</small>
 |tərəf3        = 
 |tərəf4        = 
 |komandan1     = [[Fayl:Flag of the Ottoman Empire.svg|border|20px|link=]] [[Mustafa Kamal Atatürk|Mustafa Kamal Paşa]] <br>[[Fayl:Flag of the Ottoman Empire.svg|border|20px|link=]] [[Fevzi Çaxmaq|Fevzi Paşa]] <br>
[[Fayl:Flag of the Ottoman Empire.svg|border|20px|link=]] [[Kazım Qarabəkir]] Paşa <br>
[[Fayl:Flag of the Ottoman Empire.svg|border|20px|link=]] [[Əli Fuad Paşa]] <br>
[[Fayl:Flag of the Ottoman Empire.svg|border|20px|link=]] [[İsmət İnönü|İsmət Paşa]] <br>
[[Fayl:Flag of the Ottoman Empire.svg|border|20px|link=]] [[Nurəddin İbrahim Konyar|Saqqallı Nurəddin Paşa]] <br>
[[Fayl:Flag of the Ottoman Empire.svg|border|20px|link=]] [[Əli Sahib Ursavaş|Əli Sahi Bəy]] <br>
[[Fayl:Flag of the Ottoman Empire.svg|border|20px|link=]] [[Əli Qılınc]] <br>
[[Fayl:Flag of the Ottoman Empire.svg|border|20px|link=]] [[Kazım Orbay|Kazım Paşa]] <br>
[[Fayl:Flag of the Ottoman Empire.svg|border|20px|link=]] [[Xalid Karsıalan|Xalid Paşa]] <br>
[[Fayl:Flag of the Ottoman Empire.svg|border|20px|link=]] [[Fəxrəddin Altay|Fəxrəddin Paşa]] <br>
[[Fayl:Flag of the Ottoman Empire.svg|border|20px|link=]] [[Mühiddin Akyüz|Mühiddin Paşa]] <br>
[[Fayl:Flag of the Ottoman Empire.svg|border|20px|link=]] [[Cavid Ərdəl|Cavid Paşa]] <br>
[[Fayl:Flag of the Ottoman Empire.svg|border|20px|link=]] [[Refet Bele|Refet Paşa]] <br>
[[Fayl:Flag of the Ottoman Empire.svg|border|20px|link=]] [[Osman Nuri Qopdagəl|Osman Nuri Paşa]] <br>
[[Fayl:Flag of the Ottoman Empire.svg|border|20px|link=]] [[Çərkəz Ethəm]] <br>
[[Fayl:Flag of the Ottoman Empire.svg|border|20px|link=]] [[Dəmirçi Mehmed Efe]] <br>
[[Fayl:Flag of the Ottoman Empire.svg|border|20px|link=]] [[Yörük Əli Efe]] <br>
[[Fayl:Flag of the Ottoman Empire.svg|border|20px|link=]] [[Mehmed Salih Omurtak|Saleh Omurtak]] <br>
[[Fayl:Flag of the Ottoman Empire.svg|border|20px|link=]] [[Südçü İmam Əli|Südçü İmam]]<br>
[[Fayl:Flag of the Ottoman Empire.svg|border|20px|link=]] [[Şahin bəy]] <br>
[[Fayl:Flag of the Ottoman Empire.svg|border|20px|link=]] [[Mehmet Suphi Kula|Mehmed Suphi Qula]]<br>
[[Fayl:Flag of the Ottoman Empire.svg|border|20px|link=]] [[Səlahəddin Adil]] Paşa<br>
[[Fayl:Flag of the Ottoman Empire.svg|border|20px|link=]] [[Əhməd Zəki Soydəmir]]<br>
[[Fayl:Flag of the Ottoman Empire.svg|border|20px|link=]] [[Mehmed Nihad Anılmış|Nihad Anılmış]]<br>
[[Fayl:Flag of the Ottoman Empire.svg|border|20px|link=]] [[Mehmed Nuri Conkər|Nuri Conkər]]<br>
[[Fayl:Flag of the Ottoman Empire.svg|border|20px|link=]] [[Mehmed Əmin Yazqan]]<br>
[[Fayl:Flag of the Ottoman Empire.svg|border|20px|link=]] [[Yaqub Şevki Subaşı]]<br>
 |komandan2     = [[Fayl:State Flag of Greece (1863-1924 and 1935-1970).svg|border|20px|link=]] [[Anastasios Papulas]]<br>[[Fayl:State Flag of Greece (1863-1924 and 1935-1970).svg|border|20px|link=]] [[Yorqo Hacıanestis]]<br>
[[Fayl:State Flag of Greece (1863-1924 and 1935-1970).svg|border|20px|link=]] [[Nikolaos Trikupis]]<br>[[Fayl:Flag of France.svg|border|20px|link=]] [[Anri Jozef Quro]]<br>
[[Fayl:Flag of France.svg|border|20px|link=]] [[Lui-Feliks-Mari-Fransua Franşe d´Esperye|Lui Franşe d´Esperye]]<br>
[[Fayl:Flag of the United Kingdom.svg|border|20px|link=]] [[Corc Miln]]<br>
[[Fayl:Flag of the United Kingdom.svg|border|20px|link=]] [[Somerset Qof-Kaltorp]]<br>
[[Fayl:Flag of the United Kingdom.svg|border|20px|link=]] [[Çarlz Harinqton]]<br>
[[Fayl:Flag of the First Republic of Armenia.svg|border|20px|link=]] [[Drastamat Kanayan]]<br>
[[Fayl:Flag of the First Republic of Armenia.svg|border|20px|link=]] [[Movses Silikyan]]<br>
[[Fayl:Flag of the Ottoman Empire.svg|border|20px|link=]] [[Kürəkən Fərid Paşa]]<br>
[[Fayl:Flag of the Ottoman Empire.svg|border|20px|link=]] [[Süleyman Şəfik Paşa]]<br>
[[Fayl:Flag of the Ottoman Empire.svg|border|20px|link=]] [[Əhməd Anzavur]]<br>
[[Fayl:Flag of the United States.svg|border|20px|link=]] [[Mark Lambert Bristol|Mark Bristol]]
 |komandan3     = 
 |komandan4     = 
 |qüvvə1        = 
 |qüvvə2        = 
 |qüvvə3        = 
 |qüvvə4        = 
 |itkilər1      = [[Fayl:Flag of the Ottoman Empire.svg|border|20px|link=]] [[Türkiyə]]: <br>
37.975 ölü<ref name="aybars">Ergün Aybars, Türkiye Cumhuriyeti Tarihi 1, Ege Üniversitesi Basımevi, 1986, sayfalar 341-348</ref>
<br>31.173 yaralı<ref name="aybars" /><br>22.000 hərbi və mülki əsir<ref>Osman Akandere, [http://www.atam.gov.tr/index.php?Page=DergiIcerik&IcerikNo=238 1923 Yılı Ortalarında Uluslar Arası Kızılhaç Komitesince Görevlendirilen Heyetin Anadolu’daki Teftiş Gezileri ve Hazırladıkları Rapor] {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20111210095935/http://www.atam.gov.tr/index.php?Page=DergiIcerik&IcerikNo=238 |date=2011-12-10 }}, Atatürk Araştırma Merkezi Dergisi, Sayı 53, Cilt: XVIII, Temmuz 2002</ref><ref name="ozdemir">Ahmet Özdemir, [http://dergiler.ankara.edu.tr/dergiler/45/783/10069.pdf Savaş Esirlerinin Milli Mücadeledeki Yeri] {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20170918133401/http://dergiler.ankara.edu.tr/dergiler/45/783/10069.pdf |date=2017-09-18 }}, Ankara Üniversitesi Türk İnkılap Tarihi Enstitüsü Atatürk Yolu Dergisi, Cilt: 2 Sayı: 6 Yayın Tarihi: 1990, sayfa 325-333 (PDF sayfa 5-13)</ref><br>
Ümumi: 91.148
 |itkilər2      = [[Fayl:State Flag of Greece (1863-1924 and 1935-1970).svg|border|20px|link=]] [[Yunanıstan Krallığı|Yunanıstan]] (Yunan rəsmi rəqəmlərı):<br> 19.362 ölü, 4.878 döyüş xarici ölən,<br> 18.095 itkin,<br> 48.880 yaralı,<br> 10.000 əsir<ref>Επίτομος Ιστορία Εκστρατείας Μικράς Ασίας 1919–1922 (Abridged History of the Campaign of Minor Asia), Directorate of Army History, Athens, 1967, Table 2 (Yunanca)</ref><br>
Başqa mənbələrə görə: 120.000{{endash}}130.000 itki<ref name="timas">Ali Çimen, Göknur Göğebakan: Tarihi Değiştiren Savaşlar, Timas Yayınevi, ISBN 9752634869, 2. Cilt, 2007, sayfa 321</ref><br>
[[Fayl:Flag of France.svg|border|20px|link=]] [[Fransa]]:
~7.000 itki<br>
[[Fayl:Flag of the First Republic of Armenia.svg|border|20px|link=]] [[Ermənistan Respublikası (1918–1920)|Ermənistan]]: 1.100+ ölü<ref>Pars Tuğlacı: [http://books.google.com.sa/books?ei=eeh9T-XaLMW6hAf71o3fDQ&hl=de&id=r2UMAQAAMAAJ&dq=Tarih+boyunca+Bat%C4%B1+Ermenileri%3A+Band+3++pars&q=%22Bu+sava%C5%9Fta+Ermenilerden+112+subay%2C+1150+er+esir+al%C4%B1nd%C4%B1%2C+1100%27den+fazla+Ermeni+de+%C3%B6ld%C3%BC%2C+bir%C3%A7ok+malzeme+ele+ge%C3%A7irildi%22 Tarih boyunca Batı Ermenileri] {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20160310094227/https://books.google.com.sa/books?ei=eeh9T-XaLMW6hAf71o3fDQ&hl=de&id=r2UMAQAAMAAJ&dq=Tarih+boyunca+Bat%C4%B1+Ermenileri%3A+Band+3++pars&q=%22Bu+sava%C5%9Fta+Ermenilerden+112+subay%2C+1150+er+esir+al%C4%B1nd%C4%B1%2C+1100%27den+fazla+Ermeni+de+%C3%B6ld%C3%BC%2C+bir%C3%A7ok+malzeme+ele+ge%C3%A7irildi%22 |date=2016-03-10 }}, Pars Yayın, 2004, ISBN 975-7423-06-8, sayfa 794.</ref>, 3.000+ əsir<ref>Christopher J. Walker, Armenia: The Survival of a Nation, Croom Helm, 1980, [http://books.google.com/books?id=y85tAAAAMAAJ&q=%22sub-governor+Chalkhushian,%22&dq=%22sub-governor+Chalkhushian,%22&hl=en&ei=jmxQTurFH8jcmAW2gs3jBg&sa=X&oi=book_result&ct=result&resnum=1&ved=0CCsQ6AEwAA sayfa 310.] {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20130607111100/http://books.google.com/books?id=y85tAAAAMAAJ&q=%22sub-governor+Chalkhushian,%22&dq=%22sub-governor+Chalkhushian,%22&hl=en&ei=jmxQTurFH8jcmAW2gs3jBg&sa=X&oi=book_result&ct=result&resnum=1&ved=0CCsQ6AEwAA |date=2013-06-07 }}</ref><br>
Ümumi: 111.100-141.100
 |itkilər3      = 
 |itkilər4      = 
 |ümumi itkilər = 
 |vikianbar     = 
}}
{{Türkiyə İstiqlaliyyət müharibəsi cəbhələri}}
{{Türkiyə tarixi}}
'''Türk İstiqlaliyyət müharibəsi''' ({{dil-tr|Türk Kurtuluş Savaşı}}), '''İstiqlaliyyət müharibəsi''' ({{dil-tr|İstiklâl Harbi}}) və ya '''Milli Mübarizə''' ({{dil-tr|Millî Mücadele}}) — [[Birinci Dünya Müharibəsi|I Dünya Müharibəsi]]ndən məğlub olaraq ayrılan [[Osmanlı İmperiyası|Osmanlı imperiyası]]nın [[Antanta]] qüvvələri tərəfindən işğalı nəticəsində [[Əhd-i Milli Bəyannaməsi|Misak-i Milli]] sərhədləri daxilində ölkənin bütövlüyü üçün başladılan çox cəbhəli siyasi və hərbi mübarizə.<ref>Harp Tarihi Dairesi Kitaplığı – Resmi Yunan Harp Tarihi (Küçük Asya Seferi, II. Cilt)</ref><ref>{{cite journal|last=Berman|first=Şeri|title=Islamism, Revolution, and Civil Society|journal=Perspectives on Politics| volume=1| issue=2| year=2003| page=258| doi=10.1017/S1537592703000197 |issn = 1537-5927 }}</ref><ref>Madeley, John T. S. and Zsolt Enyedi, [https://books.google.com/books?id=n5Brda6FmswC&dq Church and state in contemporary Europe: the chimera of neutrality] {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20160503131921/https://books.google.com/books?id=n5Brda6FmswC&dq |date=2016-05-03 }}, p. __, 2003 Routledge</ref><ref>Jean Baubérot [http://www.ambafrance-us.org/atoz/secular.asp The secular principle] {{Wayback|url=http://www.ambafrance-us.org/atoz/secular.asp |date=20080222013645 }} {{webarchive|url=https://web.archive.org/web/20080222013645/http://www.ambafrance-us.org/atoz/secular.asp |date=2008-02-22 }}</ref><ref>{{cite web |last=Şimşir |first=Bilal |title=Ankara’nın Başkent Oluşu |url=http://atam.gov.tr/ankaranin-baskent-olusu-2/ |publisher=atam.gov.tr |accessdate=15 March 2013 |language=tr |deadurl=yes |archiveurl=https://archive.today/20130504163819/http://atam.gov.tr/ankaranin-baskent-olusu-2/ |archivedate=4 may 2013 }}</ref>

[[Anadolu]]da türk milli mübarizəsi [[Mustafa Kamal Atatürk]] və yoldaşlarının [[Türkiyə Böyük Millət Məclisi]]ni qurması ilə özünün ən pik nöqtəsinə çatdı. [[Ermənistan-Türkiyə müharibəsi (1920)|Ermənistan{{endash}}Türkiyə]], Fransa{{endash}}Türkiyə, Yunanıstan{{endash}}Türkiyə{{Efn|Bu müharibələrin hər biri Türkiyə İstiqlaliyyət müharibəsinin ayrıca bir cəbhəsini təşkil edir: Şərq cəbhəsi, Cənub cəbhəsi və Qərb cəbhəsi}} müharibələrindən sonra, bundan əvvəl [[I Dünya Müharibəsi]]ndən məğlub ayrılmış [[Osmanlı dövləti]]nin imzaladığı [[Sevr müqaviləsi]] qüvvədən düşdü. Əslində bu milli mübarizənin başlanmasının əsas səbəblərindən biri də [[Sevr müqaviləsi]] idi. Uğurlu hərbi əməliyyatlardan sonra [[Şərq]] cəbhəsindəki döyüşlərin nəticəsi kimi [[Qars müqaviləsi]] imzalandı (1921 oktyabr). 1922-ci il boyunca [[Mustafa Kamal Atatürk]]ün rəhbərliyi altında aparılan hərbi əməliyyatlar tam uğurla yekunlaşdırıldı. Nəticədə 1923-cü ilin iyulunda [[Lozanna müqaviləsi (1923)|Lozanna sülh müqaviləsi]] imzalandı. [[Antanta]] (Müttəfiqlər) [[Anadolu]]nu və [[Şərqi Frakiya]]nı tamamilə tərk etdilər. [[Türkiyə Böyük Millət Məclisi]] 1923-cü ilin 29 oktyabrında [[Türkiyə Respublikası]]nının yaradıldığını elan etdi.<ref>{{cite book| last=Hanioglu| first=Sükrü|title=Ataturk: An Intellectual Biography|year=2011|publisher=Princeton University Press|page=53}}</ref><ref>Feldman, Noah, Fall and Rise of the Islamic State, Princeton University Press, 2008, p.2</ref>

[[Osmanlı imperiyası]]nın uzun illər durmadan torpaq itirməsi və zəifləməsi nəticəsində [[Anadolu]]da [[Antanta]] qüvvələrinin işğal rejimi qurması buradakı türklərin böyük milli mübarizəsinə səbəb oldu. Bu mübarizənin nəticəsində [[Antanta]] qüvvələri [[Anadolu]]dan çıxarıldı, [[Osmanlı imperiyası]] süqut etdi və [[Atatürk islahatları]] nəticəsində yeni modern, sekulyar [[Türkiyə]] dövləti yaradılmağa başladıldı. 1924-cü ilin 3 martında rəsmi olaraq [[Xəlifətin qaldırılması|Xəlifəlik]] ləğv edildi və son xəlifə sürgün edildi.<ref>Jacob M. Landau "Atatürk and the Modernization of Turkey" səh 57.</ref><ref>Cleveland, William L & Martin Bunton, A History of the Modern Middle East: 4th Edition, Westview Press: 2009, s. 82.</ref>
[[Fayl:RN Roma at Constantinople 1918.jpg|thumb|[[İtaliya Krallığı|İtaliya]] zirehli gəmisi "RN Roma" ([[İstanbul]], 1918)]]

== Birinci Dünya müharibəsindən sonra ==
[[Birinci Dünya Müharibəsi|I Dünya müharibəsi]]nə [[Almaniya]] ilə birlikdə girən [[Osmanlı İmperiyası|Osmanlı dövləti]] [[Çanaqqala müharibəsi|Çanaqqala döyüşü]]ndəki uğurlu müdafiəyə, [[İraq]]da [[Qut-ül Amarə mühasirəsi|Qut-ül Amarə]]də [[Böyük Britaniya|Britaniya]] ordusunu mühasirəyə alıb, təslimə məcbur etməsinə və müharibənin son aylarında [[Qafqaz cəbhəsi (Birinci Dünya Müharibəsi)|Qafqaz cəbhəsi]]ndəki uğurlara baxmayaraq, müharibənin son günlərində [[Fələstin cəbhəsi]]ndə [[Edmund Allenbi]] rəhbərliyindəki [[Böyük Britaniya]] ordusuna qarşı [[Nablus döyüşü]]ndə ağır məğlubiyyətə uğramışdı. "[[İldırım Ordular qrupu|İldirim Orduları qrupu]]"nun 18 sentyabr 1918-ci ildəki bu məğlubiyyətindən sonra [[Liman fon Sanders]] komandanlıqdan istefa etmiş və yerinə [[Sultan]] tərəfindən özünün yavəri olan (Yavər-i Fəxri Həzrət-i Şəhriyari) [[Mustafa Kamal Atatürk|Mustafa Kamal Paşa]] təyin edilmişdi. Bundan sonra 1 oktyabr 1918-ci ildə [[Dəməşq]], 16 oktyabrda [[Hamar dağdağan|Hama]] və [[Humuslu su hövzəsi|Hümüs]], 25 oktyabr 1918-ci ildə isə [[Hələb]] [[İngilislər|ingilis]] orduları tərəfindən tutuldu.<ref>Vahdettin, M. Kemal ve Milli Mücadele, yalanlar, yanlışlar, yutturmacalar, Turgut Özakman</ref>

[[Suriya cəbhəsi]]nin çökməsindən sonra [[İttihad və Tərəqqi]] hökuməti 8 oktyabr 1918-ci ildə istefa etdi. Hökumətin rəhbərlərindən olan [[Tələt paşa|Tələt]], [[Ənvər Paşa|Ənvər]] və [[Camal paşa|Camal Paşa]]lar xaricə qaçdılar. Ümumi əfv elan edilərək sürgün və həbsdəki müxaliflərin [[İstanbul]]a gəlməsinə icazə verildi. 30 oktyabr 1918-ci ildə imzalanan [[Mudros müqaviləsi]] ilə [[Osmanlı İmperiyası|Osmanlı]] hökuməti məğlubiyyəti qəbul etdi.<ref name="Baskın Oran 2001">Baskın Oran, ed., Türk Dış Politikası, İletişim Yay. 2001, C. I, sf. 146.</ref> [[Mudros müqaviləsi]]nə görə, [[Antanta]] qüvvələrinin istədikləri yerləri tutmaq haqları var idi. 30 oktyabr 1918-ci ildə [[Mudros müqaviləsi]] imzalandığı zaman [[Mosul]] və ətrafı hələ də [[Əli İhsan Sabis|Əli İhsan Paşa]] komandanlığındakı [[Türkiyə|türk]] qüvvələrinin əlində idi. Atəşkəs imzalandıqdan sonra [[İngilislər|britaniyalılar]] [[Mosul]] və [[Zaho]] bölgələrindəki [[xristian]]ların toplu şəkildə qətl edildiklərini bəhanə edərək [[Türk xalqları|türk]] qüvvələrinin [[Mosul]]u tərk etməsini istədilər. [[Əli İhsan Sabis|Əli İhsan Paşa]] bu istəyi rədd etdi, lakin [[Suriya]] və [[Dəməşq]] cəbhəsində [[Mustafa Kamal Atatürk|Mustafa Kamal Paşa]] komandanlığındakı İldırım Orduları qrupunun daha çox itki verməmək üçün [[Adana]]ya qədər geri çəkilməsi nəticəsində dəmiryolu təminat xətləri kəsilmişdi. [[İstanbul]] Hökumətinin də bu barədə əmr verməsindən sonra, [[Əli İhsan Sabis|Əli İhsan paşa]] [[Mosul]]u tərk edərək [[Nusaybin]]ə geri çəkildi. [[Böyük Britaniya|Britaniya]] qüvvələri heç bir müqavimətlə qarşılaşmadan [[Mosul]]a girdilər. [[İstanbul]]dan oxşar bir əmr [[Mustafa Kamal Atatürk|Mustafa Kamal Paşaya]] Çukurova bölgəsini tərk etməsi üçün gəlsə də, [[Mustafa Kamal Atatürk|Mustafa Kamal Paşa]] [[Adana]]nı boşaltmamış və Hərbi Nəzarət İdarəsi ilə aralarında keçən teleqramlaşmada əmrin qanunsuz olduğuna görə onu yerinə yetirməkdən imtina etdiyini bildirmişdi. Hərbi Nəzarət İdarəsi onu vəzifəsindən kənarlaşdıraraq qərərgaha çağırdığında ordunun silahlarının bir hissəsini düşmən əlinə keçməməsi üçün xalqa paylamışdı. Bəzi silahlar isə [[Kiçik Asiya|Anadoluda]] istifadə edilmək üçün [[Təşkilat-i Məxsusa]] fədailəri tərəfindən daha təhlükəsiz olan [[Qafqaz cəbhəsi (Birinci Dünya Müharibəsi)|Şərq Cəbhəsi]]nə daşınmışdı.<ref name="ReferenceA" /> [[Mustafa Kamal Atatürk|Mustafa Kamal Paşan]]ın [[İstanbul]]a dönməsindən sonra [[Əli Fuad Paşa]], əmrindəki XX Ordu Korpusunu təchizatla birlikdə əvvəl [[Konya]]ya, sonrada [[Ankara]]ya gətirərək İstiqlal Müharibəsinin hazırlıqlarına başladı. Bu zaman [[Kazım Qarabəkir]] Paşa da əmrindəki XV Ordu Korpusunu buraxmamış və [[Ərzurum]]dakı döyüş üçün saxlamaqda idi.<ref name="ReferenceA">20. Yüzyıl Siyasi Tarihi – Fahir Armaoğlu, 5C</ref>

=== İstanbulun işğalı ===
6 noyabrda [[Dardanel|İstanbul boğazları]] silahsızlaşdırıldı. 7 noyabrda işğal qüvvələri [[Çanaqqala]]dan keçdi. 13 noyabr 1918-ci ildə [[Antanta]] dövlətlərinin 61 ədəd hərbi gəmidən ibarət donanması [[İstanbul]] limanına yanaşdı. Bu donanmada 15 döyüş gəmisi, 29 kruvazyor, 29 daşıyıcı və 6 sualtı gəmi var idi. Eyni gün [[Dardanel boğazı|İstanbul boğazından]] 11 hərbi gəmi ilə [[yunan]] donanması da [[İstanbul]]a yanaşdı.<ref name="atam2" /> 13 noyabrda [[Antanta]] dövlətlərindən 2.616 [[Birləşmiş Krallıq]], 540 [[fransız]] və 470 [[italyan]] əsgəri olmaqla, ümumi 3.626 əsgər [[İstanbul]]a çıxarıldı.<ref name="atam2">Zekeriya Türkmen [http://www.atam.gov.tr/index.php?Page=DergiIcerik&IcerikNo=234 İstanbul’un İşgali ve İşgal Dönemindeki Uygulamalar (13 Kasım 1918 – 16 mart 1920)] {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20111210102051/http://www.atam.gov.tr/index.php?Page=DergiIcerik&IcerikNo=234 |date=2011-12-10 }}, ATATÜRK ARAŞTIRMA MERKEZİ DERGİSİ, Sayı 53, Cilt: XVIII, Temmuz 2002</ref> 23 noyabr 1918-ci ildə [[Əhmət İzzət Paşa]] yeni hökuməti qurdu. 9 fevralda "Hadisat" qəzetində Süleyman Nazif "Qara gün" başlıqlı yazı yazdı. Yazıda türk millətinin belə bir işğalı yaşamadığını və bunu həzm edə bilməyəcəyini bildirdi. [[Antanta]] dövlətləri [[Türk xalqları|türk]] xalqının təzyiqinə məruz qalmamaq və işğala haqq qazandırmaq üçün işğalın müvəqqəti olduğunu, məqsədinin [[Sultanlıq|Sultanlığ]]ı, [[Xilafət]]i və etnik azlıqları qorumaq olduğunu, [[Sultanlıq|Sultanlığ]]ın ləğv edilmədiyini və [[İstanbul]]dan verilən qərarların keçərli olacağını bildirdi.<ref name="atam">{{cite book| author = Zekeriya Türkmen| url = http://www.atam.gov.tr/index.php?Page=DergiIcerik&IcerikNo=234| title = İstanbul’un İşgali ve İşgal Dönemindeki Uygulamalar (13 Noyabr 1918-16 Mart 1920)| publisher = Atatürk Araştırma Merkezi Dergisi| number = 53| date = İyul 2002| access-date = 2018-02-22| archive-date = 2011-12-10| archive-url = https://web.archive.org/web/20111210102051/http://www.atam.gov.tr/index.php?Page=DergiIcerik&IcerikNo=234| url-status = dead}}</ref> Əsası [[britaniya]]lılardan ibarət olan bir [[zabit]] və [[əsgər]] qrupu məclisə hücum edərək [[deputat]]ları qovdu, məclis qapadıldı. Beləcə, [[TBMM]] açılana qədər də qapalı qaldı. Millətçi [[Deputat|millət vəkilləri]] [[Malta]]ya sürgünə göndərildi. Bu vəkillərin bir qismi 1921-ci ildə, bir qismi də 1922{{endash}}1923-cü illərdə [[Anadolu]]ya geri döndülər.

=== Qüvayi-milliyə ===
[[İttihad və Tərəqqi]] rəhbərliyinin gizli bir təşkilatı olan [[Təşkilat-i Məxsusa]] vasitəsilə [[Anadolu]] və [[Rumeli]]də müharibə sonrası bir müqavimət hərəkatı təşkil etdiyi aydın oldu.<ref>Sina Akşin, Ana Çizgileriyle Türkiye'nin Yakın Tarihi, s. 137.</ref> Müqavimətin məqsədi [[şərq]] bölgəsini [[ermənilər]]ə, [[Egey dənizi|Egey]] bölgəsini [[yunanlar]]a və [[Adana]] ətrafını [[Fransa]] idarəçiliyindəki [[Suriya]]ya verilməsini özündə ehtiva edən şərtlərə qarşı mübarizə idi. Bundan əlavə, müharibə illərində müxtəlif vasitələrlə yüksək sərvətə və yerli iqtidara qovuşan [[İttihad və Tərəqqi]] tərəfdarı zümrənin mövqelərinin qorunması, müharibə dövründə sürgün edilən qeyri-müsəlman [[Osmanlı]] əhalisinin geri dönməsinin qarşısını almaq, buna görə də yarana biləcək toqquşmalarda güclü olan tərəf olmaq istəyi idi.

1919-cu ilin əvvəllərindən etibarən Qüvayi-milliyə (Milli qüvvələr) adı ilə silahlanan bəzi qruplar, [[Egey dənizi|Egey]] və [[Qara dəniz]] bölgəsində [[rumlar]]a, [[Cənub-şərqi Anadolu regionu|cənub-şərq]]də isə [[ermənilər]]ə qarşı toqquşmalara girdilər. Bu qrupların çoxu 50–200 arasında nizamsız olmaqla [[Təşkilat-i Məxsusa]] tərəfindən idarə olunan dəstələr idi. 1919-cu ilin fevral ayında müttəfiq işğal qüvvələri komandanı Edmund Allenbi [[Anadolu]]da təhlükəsizliyi təmin etmək və hələ də təslim olmamış olan [[Əli Fuad Paşa]] komandanlığında [[Ankara]]da olan XX və [[Kazım Qarabəkir]] Paşa komandanlığında [[Ərzurum]]da yerləşən XV Ordu korpuslarını təslim almaq üçün [[Britaniya İmperiyası|Britaniya ordusunun]] [[Suriya cəbhəsi]]ndə [[Türkiyə Ordusu|Türk ordusunu]] necə qısa bir müddətə məğlub etməsini yaxşı bilən, üst rütbəli [[Türk xalqları|türk]] komandanının xüsusi səlahiyyətlərlə [[Anadolu]]ya göndərilməsini təklif etdi. 15 may 1919-cu ildə "Anafartalar qəhrəmanı" və "Yavər-i Fəxri Həzrət-i Şəhriyari" (Sultanın fəxri yavəri) [[Mustafa Kamal Atatürk|Mirliva Musafa Kamal Paşa]] IX Ordu Komandanı və Anadolu Ümumi Müfəttişi adı ilə [[VI Mehmed|Sultan VI Mehmed Vəhdəddin]] tərəfindən [[Anadolu]]ya göndərildi.<ref>[http://www.atam.gov.tr/index.php?Page=DergiIcerik&IcerikNo=386] {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20111210103434/http://www.atam.gov.tr/index.php?Page=DergiIcerik&IcerikNo=386|date=2011-12-10}} Kuva-yı Milliye'nin Askeri Açıdan Etüdü, Atatürk Araştırma Merkezi</ref>

=== İzmirin işğalı ===
{{Əsas|İzmirin işğalı}}

[[İzmir]]in işğalı düşüncəsi 1919-cu ilin fevral ayında [[Yunanıstan]] baş naziri [[Elefterios Venizelos|Venizelosun]] təklifi ilə [[Birləşmiş Krallıq|Birləşmiş Krallığın]] baş naziri [[Devid Lloyd Corc|Lloyd Corc]] tərəfindən ortaya atıldı. [[İzmir]]in işğalı [[I Dünya Müharibəsi]] sonrasında [[Paris Sülh Konfransı|Parisdə toplanan beynəlxalq sülh konfransın]]da müzakirəyə çıxarıldı. [[ABŞ]] prezidenti [[Vudro Vilson]] bu təklifə əvvəl qətiyyətlə qarşı çıxdı, ancaq 25 mart hadisələrindən sonra daha yumşaq münasibət göstərdi. 7 mayda [[Birləşmiş Krallıq]], [[ABŞ]] və [[Fransa]] [[Yunanıstan]] donanmasının [[İzmir]]ə göndərilməsinə razılıq verdilər.<ref name="lord">Lord Kinross: Atatürk, ISBN 0-688-01084-9, Vilyam Morrou & Co, 1969, səhifə 154</ref>
[[İzmir]]in işğalı qansız başladı. Hətta [[İzmir]]in işğalının bir gün öncədən bilindiyindən [[Osmanlı ordusu]]na müqavimət göstərməmə əmri verilmişdi. Ordu [[yunanlar]]a təslim oldu. İşğal günü [[Yunanıstan Silahlı Qüvvələri|yunan ordusunun]] ən amansız birlikləri olan Evzon əsgərləri şəhərdə zəfər paradı keçirdilər. Bu zəfər turu əsnasında [[Türk xalqları|türk]] [[zabit]]lərini sahil boyunca düzdülər. [[Əziz Nesin]] bu hadisəni daha sonra kitabında bu şəkildə təsvir etmişdir:
{{cquote|"Bir [[Türk xalqları|türk]] [[zabit]]i Evzon əsgərinin "Zito Venizelos (Yaşasın Venizelos) deyə bağırmasını istədiyi halda, etmədiyi üçün öldürüldü. Evzon əsgərləri şəhəri hər gəzdiklərində və  geri döndüklərində həmin zabitin nəşini süngüləyirdilər. Bu türk zabiti 22 dəfə süngüləndi. [[Yunanlar]] elə ilk gün bir çox türk hərbçi və vətəndaşı öldürdü. Beləcə işğal daha ilk gündə 400 nəfərin canını aldı."}}
[[İzmir]]in işğalı [[Türk xalqları|türk]] əhalisi tərəfindən hiddətlə qarşılandı. Buradakı bir çox [[Osmanlı]] [[zabit]]ləri istefa verərək, müqavimət üçün [[Anadolu]]nun iç bölgələrinə keçdilər. Şəhərin mülki əhalisinin böyük bir qismi də [[Anadolu]]ya olan bu köçə qoşuldu.<ref>[http://query.nytimes.com/mem/archive-free/pdf?res=9800E5D9163AE03ABC4951DFB3668382609EDE Allies lost 300 in Smyrna fighting] {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20160306123419/http://query.nytimes.com/mem/archive-free/pdf?res=9800E5D9163AE03ABC4951DFB3668382609EDE |date=2016-03-06 }}, New York Times, 21 may 1919 {{en}}.</ref>

[[İzmir şəhəri]] ilə birlikdə [[Ayvalık|Ayvalıq]], iki məntəqə arasındakı sahil xətti, [[Çeşmə yarımadası]] və Belkahveyə qədər torpaqlar işğal edilmişdi. 23 aprel 1920-ci ildə, [[Ankara]]da [[TBMM]]-nin açılmasından sonra [[yunan]] ordusu [[İzmir]]dən hərəkətə keçərək, [[Sevr müqaviləsi]] ilə [[italyan]] bölgəsi olaraq qəbul edilən [[Manisa]], [[Uşak]], [[Dənizli ili|Dənizli]], [[Balıkəsir ili|Balıkesir]], [[Bursa]] şəhərlərini də işğal etmişdir. Buna görə [[Yunanıstan]] ilə arasında soyuqlaşma olan [[İtaliya]] isə bu işğaldan sonra İstiqlaliyyət müharibəsi boyunca [[Ankara Hökuməti]]ni dəstəkləmişdir.<ref>[http://www.arts.yorku.ca/hist/tgallant/documents/stewartsmyrnaandasiaminor.pdf Stevart, Metyu. "İzmirdə Fəlakət"] {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20160305012704/http://www.arts.yorku.ca/hist/tgallant/documents/stewartsmyrnaandasiaminor.pdf |date=2016-03-05 }}. 54. buraxılış, 2004. 27 fevral 2014-cü ildə alındı. ([[İngilis dili]]ndə)</ref>

== Təşkilatlanma dövrü ==
[[Paris]]də toplanan beynəlxalq sülh konfransı o günlərdə açıqlanması gözlənilən türk sülh müqaviləsini 1919-cu il may ayında bilinməyən bir müddətə qədər ertələdi. 15 mayda [[Yunan]] qüvvələri Antanta dövlətlərinin qərarı ilə [[İzmir]]i işğal etdi. Milli fəlakət olaraq görülən bu hadisə [[Türkiyə]] miqyasında müdhiş bir milli çalxalantıya səbəb oldu. 23 mayda Fateh meydanında və [[Sultan Əhməd məscidi]]ndə [[türk tarixi]]nin o dövrə qədər ki ən böyük mitinqləri keçirildi. Müqavimət fikri [[İttihad və Tərəqqi]] yandaşlarının fikri olmaqdan çıxaraq bütün ölkəyə yayıldı.<ref>{{cite web|title=Ulusal Ant (Misak-ı Millî)|url=http://www.ttk.gov.tr/index.php?Page=Sayfa&No=244|publisher=ttk.gov.tr|erişimtarihi=11 aprel 2014|date=28 yanvar 1920|access-date=2018-02-23|archive-date=2014-04-13|archive-url=https://web.archive.org/web/20140413145122/http://www.ttk.gov.tr/index.php?Page=Sayfa&No=244|url-status=live}}</ref>
21 iyunda [[Mustafa Kamal Atatürk|Mustafa Kamal Paşa]], [[Anadolu]]dakı mühüm hərbi birliklərin komandanları olan [[Kazım Qarabəkir]], [[Refet Bele|Refet]] və [[Əli Fuad Paşa]]lar və [[Egey dənizi|Egey]] bölgəsindəki asayışı təmin etməkdə məsuliyyət daşıyan [[Rauf Orbay|Rauf bəy]] ilə [[Amasiya rayonu|Amasiyada]] görüşərək, Amasiya bəyannaməsini yayımladı. Bəyannamə, milli müstəqilliyin ancaq millətin "əzm və iradəsi" ilə təmin ediləcəyini vurğulayaraq ölkə çapında bir müqavimət hərəkatının işarətini verməkdə idi. [[Kazım Qarabəkir]] Paşa rəhbərliyində [[Ərzurum]]da toplanan Şərq bölgəsi Müdafaa-i Hüquq Cəmiyyəti konqresi hərbi vəzifələrdən istefa verən [[Mustafa Kamal Atatürk|Mustafa Kamal]]ı konqres başqanı seçdi. Konqres, şərq bölgəsinin [[Ermənistan]]a verilməsi ehtimalına qarşı müqavimət qərarı alarkən [[Türkiyə]]nin inkişafı üçün [[Amerikan]] mandatlığı fikrinə heç bir ehtimal buraxmamaqda idi. 4 sentyabr, 1919-cu ildə, [[Türkiyə]]nin hər bir yerindən gələn nümayəndələrin iştirakı ilə [[Sivas]]da toplanan [[konqres]] ümumi seçkilər keçirilib, yeni [[Parlament|Məbusan Məclisi]] quruluncaya qədər [[İstanbul]] Hökumətiylə bütün rəsmi əlaqələrin kəsilməsi qərarını aldı. Ölkə miqyasında yeni bir idarəçilik və siyasi təşkilatlanma qurmaq məqsədilə Heyet-i Təmsiliyyə quruldu. Noyabr ayında, [[Adana]], [[Maraş]], [[Qaziantep|Antep]] və [[Urfa]]nın [[fransız]]lar tərəfindən işğalından sonra, Heyet-i Təmsiliyyə tərəfindən idarə olunan müqavimət hərəkatı başladıldı. Müqavimət gözlənilməz uğura imza ataraq, 1920-ci ilin, may ayında [[fransızlar]]ı atəşkəs imzalamağa məcbur etdi.<ref>Nejat Kaymaz, "Misak-ı Millî Üzerinde Yapılan Tartışmalar Hakkında", VIII. Türk Tarih Kongresi, Ankara, 1977, s. 2.</ref>

=== Osmanlı Məclisinin açılması və Misak-i Milli ===
Dekabr ayında keçirilən ümumi seçkilər nəticəsində son Osmanlı Məclis-i Məbusanı (1920, Məbuslar Məclisi) yaradıldı. Məclisə [[Anadolu]]dan sadəcə Milli Mübarizə tərəfdarı millət vəkilləri seçildi. İki ayrı yerdən millət vəkili seçilən [[Mustafa Kamal Atatürk|Mustafa Kamal Paşa]] haqqında çıxardılan həbs qərarı səbəbilə [[İstanbul]]a getməməsinə görə, [[Sivas konqresi]] başqan vəkili olan [[Rauf Orbay]] Məclis üzvlüyünə seçildi. 28 yanvar 1920-ci ildə, Məbusan Məclisi daha sonra Misak-i Milli adı ilə anılan "[[Əhd-i Milli Bəyannaməsi]]ni" qəbul etdi. Bəyannamə [[Mudros müqaviləsi]]nin sərhədləri içində tam müstəqillik təmin edilincəyə qədər mübarizəni davam etdirməyi nəzərdə tuturdu.<ref>{{cite book| url= http://w3.balikesir.edu.tr/~metinay/develi.htm| title= Millî Mücadelede Develi| author= Metin Ayışığı| publisher= T.C. Balıkesir Üniversitesi| access-date= 2018-02-23| archive-date= 2005-12-19| archive-url= https://web.archive.org/web/20051219014344/http://w3.balikesir.edu.tr/~metinay/develi.htm| url-status= dead}}</ref>

=== Osmanlı Məclisinin ləğvi ===
16 mart 1920-ci ildə Məclis-i Məbusan da daxil olmaqla, [[Bab-ı Ali basqını|Babi-ali]] və bütün hökumət idarələriylə bərabər [[İstanbul]] [[ingilislər]] tərəfindən faktiki olaraq işğal edildi. [[Birləşmiş Krallıq]] qüvvələri [[İstanbul]]da olan, başda Rauf bəy olmaqla Milli Mübarizə tərəfdarı millət vəkillərini həbs etdilər. Bundan başqa teleqraf mərkəzləri də nəzarətə alınmış və rəsmi dairələr arasında əlaqə imkanı qalmamışdı. Bu vəziyyətə görə, [[Anadolu]], [[İstanbul]] və rəsmi məqamlarla ortaq hərəkətdən məhrum qalmışdı. [[İstanbul]]dakı bu fövqəladə hal ortaya [[Osmanlı]] dövlətinin kimin idarəsi və hansı güclərin qanunlarının keçərli olduğu sualını ortaya çıxardı. Bu zaman [[Mustafa Kamal Atatürk|Mustafa Kamal Paşa]] Təmsil Heyətinin rəhbəri olaraq bəyannamə yayımladı:{{cquote|Bu hərəkatın [[Anadolu]]da [[Osmanlı]] qanunlarının keçərliliyinə maneə olmayacağından və hər nə formada olursa olsun görüləcək tədbirlərə [[Osmanlı dili|Osmanlı millətinin]] uyqarlıq bacarığı xüsusilə diqqət çəkici olduğundan qanundan kənar heç bir iş edilməməsi və bütün vəzifələrin xüsusi diqqətli şəkildə edilməsi həyatımızın reallığıdır.<ref>{{Cite web |title=Arxivlənmiş surət |url=http://ataturk.yargitay.gov.tr/hukuk/komutanlik.html |access-date=2018-02-22 |archive-date=2002-06-22 |archive-url=https://web.archive.org/web/20020622183340/http://ataturk.yargitay.gov.tr/hukuk/komutanlik.html |url-status=dead }}</ref>}}
[[Fayl:Greek occupation troops in Anatolia.jpg|thumb|[[Yunanlar|Yunan]] qoşunlarının [[İzmir]]dəki zəfər paradı]]Bundan sonra Məclis 18 mart 1920-ci ildə toplanaraq özünü buraxdığını açıqladı. Məclisin özünü buraxdığını açıqlaması [[VI Mehmed|Sultan]]ın 11 aprel 1920-ci ildə ikinci məşrutiyyənin sona çatdığını açıqlaması ilə bir başqa məclis yaratma ehtimalını da məhv etmişdi. Eyni gün [[Şeyxülislam Dürrizadə Abdullah]]ın "Padişah və Xəlifə qüvvələri xaricindəki milli qüvvələri kafir elan edən və qətllərinin vacib olduğunu" bildirən fətvası "Təqvim-i Vekayi"də yayımlandı.

== Hakimiyyətin bərpa edilməsi ==
Bu dövrdə [[TBMM|Böyük Millət Məclisinin]] əsas məqsədi qarşı tərəflərə [[Kiçik Asiya|Anadolunun]] özünün imzalamadığı və ya onun müzakirəsində olmadığı heç bir sülhün keçərliliyinin olmadığını qəbul etdirməsi cəhdləri idi. Bir tərəfdən də beynəlxalq dəstək və yardım axtarışına başlayaraq, [[Batumi]]nin geri verilməsi qarşılığında [[Sovet]]lərdən maliyyə yardımı aldı. Həmçinin [[Anadolu]]nun müxtəlif yerlərindəki intizamsız müqavimət qruplarını təşkilatlandıraraq, nizami bir [[ordu]]nun qurulması üçün addımlar atıldı.<ref>{{cite book | url=http://www.mevzuvatan.com/haber/3707-turk-istiklal-harbi-sirasinda-meydana-gelen-ayakla.html | website=mevzuvatan.com | title=TÜRK İSTİKLAL HARBİ SIRASINDA MEYDANA GELEN AYAKLANMALAR | date=06 May 2011 | access-date=23 February 2018 | archive-date=12 August 2011 | archive-url=https://web.archive.org/web/20110812141652/http://www.mevzuvatan.com/haber/3707-turk-istiklal-harbi-sirasinda-meydana-gelen-ayakla.html | url-status=dead }}</ref>

=== Böyük Millət Məclisinin açılması ===
[[Osmanlı]] məclisinin ləğv edilməsi yeni bir müəssislər məclisinin çağırılmasını daha da labüd etdi. Müəssislər məclisi və seçkilərlə əlaqədar 19 mart 1920-ci ildə bəyannamə yayımlandı. [[VI Mehmed|Sultan]] [[İstanbul]]da idi və məclisi [[Mustafa Kamal Atatürk|Mustafa Kamal]] "fövqəladə səlahiyyətlərə sahib məclis" olaraq təqdim etdi. Seçkilərin keçirilməsi üçün yayımlanan bu bəyannamə tələbilə [[Anadolu]]nun hər yerində seçkilər keçirildi. 16 mart 1920-ci ildəki basqından qurtulan [[Deputat|millət vəkilləri]] gizli yollarla [[Ankara]]ya keçdilər. [[Bolu]]da, Düzcədə başlayan və Nallıxan, Bəybazarı ətrafına yayılan üsyanlar oldu. Buna görə də seçilən bütün millət vəkillərinin gəlməsi gözlənilmədən [[Türkiyə Böyük Millət Məclisi|Millət Məclisi]] işə başladı.<ref>{{cite book| url=http://w3.balikesir.edu.tr/~metinay/develi.htm| title=Millî Mücadelede Develi| author=Metin Ayışığı| publisher=T.C. Balıkesir Üniversitesi| access-date=2018-02-23| archive-date=2005-12-19| archive-url=https://web.archive.org/web/20051219014344/http://w3.balikesir.edu.tr/~metinay/develi.htm| url-status=dead}}</ref>
[[TBMM]] 23 aprel 1920-ci ildə [[Ankara]]da [[Mustafa Kamal Atatürk|Mustafa Kamal Paşan]]ın rəhbərliyində toplandı. Bu tarixdən etibarən [[İstanbul]] Hökumətinin təsiri [[İstanbul]] şəhəri və ətrafı ilə kifayətlənərkən, [[Ankara]]da yaradılan [[TBMM]] və hökumət faktiki olaraq [[Türkiyə]]nin idarəçiliyini ələ aldı. [[Mustafa Kamal Atatürk|Mustafa Kamal]] 24 aprel 1920-ci ildə [[Türkiyə Böyük Millət Məclisi|Məclis]]in sədri seçildi.

=== Daxili cəbhə ===
1920-ci ildə İstiqlaliyyət müharibəsi dövründə üsyan edən və soyğunçuluqla məşğul olanları, orduya aid silah və təchizatları oğurlayanları, casusları, fərariləri, Milli Mübarizəyə maneə olmaq məqsədilə propaqanda aparanları mühakimə etmək üçün İstiqlal Məhkəmələri quruldu. Yenə avqust 1921-ci ildə Tekalif-i milliyə qərarları yayımlandı və xalq milli vəzifələrini yerinə gətirməyə təşviq edildi. Həm [[Anadolu]] torpaqlarının bir hissəsində yeni dövlət qurmağı məqsəd kimi qəbul edən, həm də [[Monarxiya|səltənət]] və [[xilafət]] tərəfdarı olanlar tərəfindən çıxarılan üsyanlar yatırıldı. Ölkə içindəki [[erməni]] və [[rum]] azlıqların üsyanları da yatırıldı.<ref>{{cite book| author=Dr. Yunus Kobal| url=http://www.ait.hacettepe.edu.tr/akademik/arsiv/ayak.htm| title=Milli Mücadelede İç Ayaklanmalar| publisher=Hacettepe Üniversitesi| access-date=2018-02-23| archive-date=2014-02-20| archive-url=https://web.archive.org/web/20140220230655/http://www.ait.hacettepe.edu.tr/akademik/arsiv/ayak.htm| url-status=live}}</ref>
{| class="wikitable"
|-
! Üsyanların adı !! Davam etməsi
|-
| Əli Batı hadisəsi || 11 may 1919 – 18 avqust 1919
|-
| Əli Qalib hadisəsi || 20 avqust 1919 – 15 sentyabr 1919
|-
| Birinci Bozqır üsyanı || 29 sentyabr 1919 – 4 oktyabr 1919
|-
| İkinci Bozqır üsyanı || 20 oktyabr 1919 – 4 noyabr 1919
|-
| Birinci Əhməd Anzavur üsyanı || 25 oktyabr 1919 – 30 noyabr 1919
|-
| Birinci Düzcə üsyanı || 13 aprel 1920 – 31 may 1920
|-
| İkinci Düzcə üsyanı || 19 iyul 1920 – 23 sentyabr 1920
|-
| Şeyx Əşrəf üsyanı || 26 oktyabr 1919 – 24 dekabr 1919
|-
| Qızılquyu hadisəsi || 28 oktyabr 1919 – 20 noyabr 1919
|-
| Apa çarpışması || 28 oktyabr 1919
|-
| Dinək çarpışması || 1 noyabr 1919
|-
| Dəmirqapı çarpışması || 15 noyabr 1919
|-
| İkinci Əhməd Anzavur üsyanı || 16 fevral 1920 – 19 aprel 1920
|-
| Qüvayi İnzibatiyyə || 18 aprel 1920 – 19 aprel 1920
|-
| Üçüncü Əhməd Anzavur üsyanı || 10 may 1920 – 22 may 1920
|-
| Birinci Yozqat üsyanı || 15 may 1920 – 27 avqust 1920
|-
| İkinci Yozqat üsyanı ||
|-
| Zilə üsyanı || 25 may 1920 – 21 iyun 1920
|-
| Aynaçıoğulları üsyanı || 1918 – 21 noyabr 1923
|-
| Milli Aşirət hadisəsi || 1 iyun – 8 sentyabr 1920
|-
| Cəmil Çeto hadisəsi || 20 may 1920 – 7 iyun 1920
|-
| İnəğöl hadisəsi || 20 iyul 1920 – 20 avqust 1920
|-
| Çopur Musa üsyanı || 21 avqust 1920
|-
| Qula hadisəsi || 27 iyun 1920 – 28 iyun 1920
|-
| Konya üsyanı || 2 oktyabr 1920 – 22 noyabr 1920
|-
| Dəmirçi Mehmed Efe üsyanı || 1 dekabr 1920 – 30 dekabr 1920
|-
| Çərkəz Ethəm üsyanı || 27 dekabr 1920 – 23 yanvar 1921
|-
| Koçgiri üsyanı || 6 mart 1921 – 17 iyun 1921
|-
| İntiqam alayı qiyamı || iyul 1920
|-
| Pontus üsyanı || 1920 dekabr – 6 fevral 1923
|}
[[Fayl:Prayers in the front of BMM.jpg|thumb|[[Türkiyə Böyük Millət Məclisi|TBMM]]-nin açılışında [[Mustafa Kamal Atatürk]] və tərəfdaşları dua edərkən]]

=== Şərq cəbhəsi ===
[[I Dünya Müharibəsi|I Dünya müharibəsinin]] sonunda şimal-şərq cəbhəsi Antanta dövlətlərinin tələbi ilə 1914-cü il sərhədlərinə çəkilmişdi. Bu sərhəd Ardaşen{{endash}}Yusifeli{{endash}}Bəyazit xəttindən keçirdi. Sərhədin digər tərəfində, 1918-ci ildə [[Ermənistan Demokratik Respublikası]] quruldu. [[Qafqaz cəbhəsi (Birinci Dünya Müharibəsi)|Şərq cəbhəsind]]əki hadisələr [[Rusiya imperiyası]]nda 1917-ci ildən sonra baş verən hadisələrlə çox yaxından əlaqəlidir. [[Fevral inqilabı]] ilə süqut edən [[Çar Rusiyası|çarlıq]] rejimi, [[Oktyabr inqilabı]] ilə birlikdə yerini [[Rusiya Sovet Federativ Sosialist Respublikası]]na buraxdı. Bu iqtidar dəyişikliyi həm [[Rusiya]] içində, həm də beynəlxalq güclər fonunda müqavimətlə qarşılanmışdır. Meydana çıxan və çox qanlı keçən [[Rusiya vətəndaş müharibəsi]] bu dövrdə baş vermişdir.<ref>{{Cite web |title=Vikikaynak "Qars müqaviləsi" |url=http://tr.wikisource.org/wiki/Kars_Antla%C5%9Fmas%C4%B1 |access-date=2018-02-23 |archive-date=2008-05-26 |archive-url=https://web.archive.org/web/20080526160852/http://tr.wikisource.org/wiki/Kars_Antla%C5%9Fmas%C4%B1 |url-status=live }}</ref>
1920-ci ilin sentyabrında [[Türkiyə]] {{endash}}[[SSRİ]] razılaşmasının baş verməsindən sonra, 28 oktyabr 1920-ci ildə [[Kazım Qarabəkir|Qarabəkir Paşa]] komandanlığındakı ordu 10 gün davam edən bir hücum sonunda [[Ermənistan]]ı mütləq məğlubiyyətə uğratdı.<ref>Anahide Ter Minassian: La république d'Arménie. 1918–1920 La mémoire du siècle., éditions complexe, Bruxelles 1989 ISBN 2-87027-280-4, sayfa 220</ref> Bu hücumda [[türklər]] tərəfindən 6 əsgər, [[ermənilər]] tərəfindən isə 95 əsgər ölmüşdür.<ref name="ttk">[http://www.ttk.org.tr/index.php?Page=Sayfa&No=256 İSTİKLÂL HARBİ'NİN ANA HATLARI] {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20080814024554/http://www.ttk.org.tr/index.php?Page=Sayfa&No=256 |date=2008-08-14 }} Türk Tarih Kurumu</ref> 1 dekabrda imzalanan [[Gümrü müqaviləsi]] ilə türk-erməni sərhədi, 1878-ci il əvvəlindəki Osmanlı-rus sərhəd xəttinə çəkildi. Bu sərhəd bugünkü [[Türkiyə]] {{endash}}[[Ermənistan]] sərhədidir. 2 dekabrda [[Qızıl ordu]] [[Ermənistan]]ı işğal edərək müstəqil [[Ermənistan]]ın varlığına son verdi. Bundan sonra 16 mart 1921-ci ildə imzalanan [[Moskva müqaviləsi]] də iki ölkə arasında əhəmiyyət daşıyan sənədlərdəndir. Bu müqavilələr davam etməkdə olan Türk İstiqlaliyyət müharibəsi dövründə, beynəlxalq ictimaiyyətdə hüquqi olaraq tanınan [[İstanbul]] hökumətinə baxmayaraq, [[Ankara Hökuməti]] tərəfindən beynəlxalq miqyasda imzalandığı üçün [[diplomatiya]] sahəsində mühüm yer tutur.<ref>{{cite web
 |url         = http://www.conflicts.rem33.com/images/Armenia/turk_ww1.htm
 |archiveurl  = https://web.archive.org/web/20171012051759/http://www.conflicts.rem33.com/images/Armenia/turk_ww1.htm
 |archivedate = 2017-10-12
 |title       = TURKEY AFTER WORLD WAR I: LOSSES AND GAINS
 |author      = Andrew Andersen
 |date        = 
 |work        = 
 |publisher   = conflicts
 |accessdate  = 
 |language    = İngiliscə
 |url-status  = live
}}</ref>

=== Əl-Cəzirə cəbhəsi ===
[[Fayl:Yunan Ordusunun Panormos (Bandırma) girişi 1919.jpg|thumb|[[Yunanlar|Yunan]] ordusunun Bandırmaya daxil olması.]]
[[Birləşmiş Krallıq]] atəşkəs imzalanmasından sonra ilk iş kimi [[Mosul]]u işğal etdi. [[Britaniya]]lıların bura gəlməsi [[Mosul]] vilayətində yaşayan insanları narahat etmişdi. İnsanların üsyan etməsi də özünü çox gözlətmədən başladı. 23 may 1919-cu ildə Zaho bölgəsində [[Şeyx Mahmud Bərzançı]]nın rəhbərliyi ilə üsyan başladı. [[İngiltərə]] bu üsyanı yatırsa da, bu ilk üsyanın ardından 1920-ci ildə [[Təlafər]]də yeni üsyan başladı. Ancaq ehtiyat qüvvələrin gecikməsi nəticəsində bu üsyan [[ingilislər]] tərəfindən yatırıldı. Bu zaman dağlarda müqavimət davam edirdi. Müqavimət nəticəsində [[Rəvanduz]] azad edilmişdi. Özdəmir bəy komandanlığındakı Qüvayi-milliyə dəstəsi və [[kürd]] tayfaları ilə [[Mosul]] bölgəsinə hücuma keçmiş, [[ingilislər]]i Dərbənd döyüşündə məğlub etmişdi. Özdəmir bəyin qüvvələri arasında parçalanma yaratmaq üçün sürgündə olan [[Şeyx Mahmud Bərzançi]] [[Mosul]]a gətirilərək azad edilmişdi, lakin o, Özdəmir bəy ilə razılaşaraq, ona qoşulmuşdu. Bundan sonra üsyançılar [[Süleymaniyə sancağı|Süleymaniyyə]] şəhərini azad etmişdilər, lakin Boğazlar bölgəsində olan döyüş vəziyyəti səbəbiylə buradakı qüvvələrin çoxu o bölgəyə göndərilmiş və qalan qüvvələr ilə [[ingilislər]] arasında baş verən döyüşlər nəticəsində Özdəmir bəyin dəstəsi məğlub olmuş, Özdəmir bəy isə [[İran]]a çəkilmişdi.

=== Cənub cəbhəsi ===
[[Türkiyə]] {{endash}}[[Fransa]] cəbhəsi və ya Cənub cəbhəsi milli qüvvələrinin [[fransız]] legioner qüvvələrinə ([[fransız]], [[Ərəblər|əlcəzairli]] və [[ermənilər]]dən ibarət) qarşı mübarizəsindən ibarətdir.

[[İngiltərə]] [[Mosul]], [[İskəndərun]], [[Kilis ili|Kilis]], [[Antep]], [[Maraş]], [[Elbistan]] və [[Urfa]]nı, [[Fransa]] isə [[Adana]], [[Mersin]] və [[Osmaniyə]]ni işğal etmişdi.

[[Molla Mehmed Karayılan]] 6400 nəfərlik dəstə ilə özündən dəfələrlə çox işğalçı qüvvələri [[Qaziantep|Antepd]]ə məğlub etdi. [[Fransızlar]]ın [[Adana]]nın bu gün qəsəbələri olan Haçin (Saimbəyli), Sis (Kozan) və Pozantıda xalqa verdikləri böyük zülmə görə onlara qarşı burada da üsyan qalxdı. Haçin qəsəbəsində [[fransızlar]]ın qadınları qaynar suya salması xəbəri yayılandan sonra daha da şiddətlənən üsyan, 2 iyun 1920-ci ildə mərkəz olan Sis (Kozan) məntəqəsini azad edərək qələbə ilə yekunlaşdı.<ref>{{cite web| url= http://cezmyurtsever-saimbeylitarihi.blogspot.com/| author= Cezmi Yurtsever| title= saimbeyli tarixi| access-date= 2018-02-22| archive-date= 2013-04-05| archive-url= https://web.archive.org/web/20130405114450/http://cezmyurtsever-saimbeylitarihi.blogspot.com/| url-status= live}}</ref>

[[Maraş]]da [[Südçü İmam]]ın rəhbərliyini etdiyi mübarizə sonunda burada qala bilməyən [[fransız]] qoşunu şəhəri tərk etdi (12 fevral 1920).

[[Urfa]] şəhərində Əli Saip (Ursavaş) bəy tərəfindən təşkilatlandırılan [[Türk xalqları|türk]] müqaviməti də uğurla nəticələndi. [[Fransızlar]] 11 aprel, 1920-ci ildə şəhəri tərk etdi. [[Qaziantep|Anteplil]]ər 1 aprel 1920-ci ildə fransızlara qarşı üsyan etsələr də, 9 fevral 1921-ci ildə təslim oldular.<ref>{{cite web| url=http://www.yeniaktuel.com.tr/tur101,123@2100.html| author=Ulvi Kurtuluş| title=Milli Mucadele| access-date=2018-02-23| archive-date=2007-12-19| archive-url=https://web.archive.org/web/20071219080112/http://www.yeniaktuel.com.tr/tur101,123@2100.html| url-status=dead}}</ref>
[[TBMM]], [[Fransa]] ilə [[Ankara müqaviləsi]]ni imzalayaraq cənub cəbhəsindən çəkildi.<ref>{{kitab3
 | müəllif   = Ahmet Mumcu (1984). "Tarih açısından Türk devriminin temelleri ve gelişimi
 | başlıq    = Tarih açısından Türk devriminin temelleri ve gelişimi
 | link      = 
 | cavabdeh  = 
 | yer       = Ankara
 | nəşriyyat = İnkılâp Yayınevi
 | il        = 1984
 | cild      = 
 | səhifə    = 80
 | səhifələr = 
 | isbn      = 
 | doi       = 
 | ref       = 
}}</ref>

== Qərb cəbhəsi ==

=== Qərb cəbhəsinin yaradılması ===
20 sentyabr 1919-cu ildə, [[polkovnik-leytenant]] [[İsmail Haqqı Uzunçarşılı|İsmayıl Haqqı]], [[mayor]] [[İsmət İnönü|İsmət]], [[kapitan]] Süleyman və kapitan Mühazim bəylər Qüvayi-milliyə təşkilatı qurmaq üçün [[Kütahya]]da görüşərək, əhalidən 150 min lirə ianə topladılar. Təşkilatın rəhbəri olaraq polkovnik Nüzhət bəy təyin olundu.

Əvvəlcədən bu bölgədə saxlanılan silah-sursatın [[ingilislər]]in əlinə keçməməsi üçün gecə ilə şəhər kənarına daşınaraq gizlədildi.

[[Məscid]]lərdə xalq mübarizəsinə qarşı xütbələrin oxunduğu, əhalini silahı yerə buraxmasını üçün təbliğat aparıldığı üçün Qüvayi-milliyə təşkilatı bəyanat yayaraq mübarizələrini sona qədər aparacaqlarını bildirdilər. Nəticədə təkcə [[Kütahya]]da xeyli silah-sursat və pul toplanıldı.<ref>Uzunçarşılı, İ. H. Kütahya Şehri, İstanbul Devlet Matbaasıi 1932, s, 180, 181, 183</ref>

İstiqlaliyyət mübarizəsində əsas cəbhə olan Qərb cəbhəsi, [[yunanlar]]ın hücumuna qarşılıq olaraq, faktiki olaraq 1920-ci ilin 25 iyununda qurulmuşdu. Cəbhə komandanı [[Əli Fuad Paşa]]nın [[yunan]] hücumları qarşısında məğlub olması səbəbiylə, o komandanlıqdan azad edildi. Qərb cəbhəsi [[TBMM]] qərarı ilə 2 hissəyə bölündü. Bu qərara görə Şimal cəbhəsi [[İzmit]], Ərtoğrul, [[Əskişəhər]], [[Kütahya]] bölgəsini əhatə edirdi. Ora komandan olaraq isə [[İsmət İnönü|polkovnik İsmət bəy]] təyin olundu. Cənub cəbhəsi isə [[Afyonqarahisar]], [[İsparta]], [[Dənizli ili|Dənizli]], [[Aydın ili|Aydın]], [[Muğla ili|Muğla]], [[Antalya]], [[Konya]], [[Silifkə]], [[Niğde]] və [[Adana]] bölgələrini əhatə edirdi.<ref>{{kitab3
 | müəllif   = Kate Fleet, Suraiya Faroqhi, Reşat Kasaba
 | başlıq    = The Cambridge History of Turkey
 | link      = 
 | cavabdeh  = 
 | yer       = 
 | nəşriyyat = Cambridge University Press
 | il        = 2008
 | cild      = IV
 | səhifə    = 138
 | səhifələr = 
 | isbn      = 
 | doi       = 
 | ref       = 
}}</ref> Bura komandan olaraq Daxili İşlər naziri [[Refet Bele]] təyin olundu. Bu cəbhələrdə döyüşəcək ordunun sayı ilk qurulduğu zaman 1.728 zabit və 27.571 əsgərdən ibarət idi.<ref>Uzunçarşılı, İ. H. Kütahya Şehri, 1932, sayfa, 185</ref>

[[Fayl:Yunan Ordusunun Edirneye girişi (12 Temmuz 1920).jpg|thumb|[[Yunanıstan Silahlı Qüvvələri|Yunanıstan ordusu]] [[Ədirnə]]yə girərkən (1920-ci il).]]

=== Yunan hücumlarının xülasəsi ===
Bu dövrdə [[yunanlar]] 8 avqust, 1920-ci ildə [[Bursa]]nı, 12 avqustda [[İznik]]i işğal etdi. Simav bölgəsində [[Türkiyə Silahlı Qüvvələri|türk qoşunların]]ın vəziyyəti yaxşı deyildi. [[Yunanlar]] Dəmirçini tutmuş, Simava doğru irəliləməkdə idilər. 5 sentyabr, 1920-ci ildə, [[yunanlar]] [[Gediz]]i tutaraq Əfəndi körpüsünə çatdılar. Buradan [[Kütahya]]ya 6 saatlıq məsafə olduğundan əhali arasında həyəcanlar başladı. Bir çox məmurun ailələri [[Əskişəhər]] və [[Ankara]]ya getdi. Bu zaman [[Uşak]] da [[yunanlar]] tərəfindən ələ keçirildi.<ref>Genelkurmay Başkanlığı, Türk İstiklal Harbinde Batı Cephesi, C. II, 2. Kısım, Ankara 1999, sayfa 225</ref>

=== Birinci İnönü döyüşü ===
{{Əsas|Birinci İnönü döyüşü}}

Yanvar ayının əvvəlində general Papulasın başçılığı altında olan [[yunan]] ordusu [[Bursa]]dan [[Əskişəhər]] istiqamətində hərəkət etməyə başladı.<ref>Türk İstiklal Harbi, VI. Cilt, İstiklal Harbinde Ayaklanmalar, T. C. Genelkurmay Harp Tarihi Başkanlığı Resmî Yayınları, Ankara 1974, sayfa 236–237</ref> 9 yanvarda onlar ilk [[Türkiyə Silahlı Qüvvələri|türk qoşunları]] ilə rastlaşıb İnönü dəmir yolu stansiyasında döyüşə girdilər.<ref>General Trikupis / Hatıralarım, Çeviren:Ahmet Angın, Hüsnütabiat Matbaası, 1967, Sayfa:67</ref> Döyüş axşam saatlarınadək davam etsə də, [[türklər]]in müqavimətini qırmaq münkün olmadı.<ref name="kurtulus">[http://www.kurtulussavasi.org/savaslarantlasmalar4.php Savaşlar ve Antlaşmalar: TBMM'ne karşı ayaklanmalar] {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20121013110100/http://www.kurtulussavasi.org/savaslarantlasmalar4.php |date=2012-10-13 }}, kurtulussavasi.org</ref>
10 yanvarda yunan diviziyası Kovalca{{endash}}Aknınar xətti, digəri isə Yeniköy{{endash}}Teke{{endash}}Hayriye istiqamətində hücuma keçdi. İlk həmlə uğurlu alındı və Mustafa Fevzinin başçılıq etdiyi türk müdafiə korpusu geri çəkilərək qərb cəbhəsinin komandanı İnönünün məsləhəti ilə Çuxurhisarda cəmləşdi.
[[Yunanlar]]ın Kovalca{{endash}}Aknınar xəttini almaqlarına baxmayaraq, yardıma gələn əlavə [[Türk xalqları|türk]] dəstələrini görüb anladılar ki, [[türklər]] bu hissədən çıxmayacaqlar. Əlavə döyüşə hazır olmadıqlarını düşünən [[yunanlar]] 11 yanvar İnönü stansiyasından geri çəkildilər.

Bu döyüşdən sonra [[İsmət İnönü|Polkovnik İsmət bəy]]ə [[General]] rütbəsi verilmişdir.

=== İkinci İnönü döyüşü ===
{{Əsas|İkinci İnönü döyüşü}}

[[London Sülh Konfransı]]nda təklif edilən şərtlərin [[TBMM]] hökuməti tərəfindən rədd edilməsindən sonra [[Antanta]] qüvvələri istəklərinin məcburi olaraq qəbul edilməsi üçün [[yunanlar]]ı yenidən hücuma keçməyə təşvik etdilər.<ref>{{Cite web |title=İsmət İnönünün Lozannadakı müsahibəsi |url=http://www.belgenet.com/arsiv/lozan80.html |access-date=2018-02-23 |archive-date=2022-01-24 |archive-url=https://web.archive.org/web/20220124124929/http://www.belgenet.com/arsiv/lozan80.html |url-status=live }}</ref> [[Yunanlar]] [[Bursa]]dan [[Əskişəhər]]ə, [[Uşak]]dan [[Afyonqarahisar ili|Afyona]] doğru 23 mart 1921-ci ildə hücuma keçdilər.
[[Türkiyə]] milli müdafiə ordusu ilə [[yunan]] ordusu arasında baş verən İkinci İnönü döyüşündə [[Türkiyə Silahlı Qüvvələri|Türk ordusu]] ümumilikdə 40 min əsgər olmaqla, 235 ağır tüfəng, 55 yüngül tüfəng və 104 topa malik idi.
[[Yunan]] ordusu isə 30 min əsgər olmaqla 720 ağır tüfəng, 3134 yüngül tüfəng və 220 topa malik idi.<ref>{{Cite web |title=KurtuluşSavaşı.Ord – Savaşlar və Anlaşmalar: Qərb Cəbhəsi |url=http://www.kurtulussavasi.org/savaslarantlasmalar21.php |access-date=2018-02-23 |archive-date=2011-08-11 |archive-url=https://web.archive.org/web/20110811102120/http://www.kurtulussavasi.org/savaslarantlasmalar21.php |url-status=dead }}</ref><ref>Επίτομος Ιστορία Εκστρατείας Μικράς Ασίας 1919–1922 (One Volume History of the Campaign in Asia Minor 1919–1922), History Department of Army, Athens 1967, page 116</ref><ref>{{Cite web |title=İkinci İnönü Müharibəsi |url=http://www.tsk.tr/8_TARIHTEN_KESITLER/8_8_Turk_Tarihinde_Onemli_Gunler/Ikinci_Inonu/Ikinci_Inonu_Muharebesi.html |access-date=2018-02-23 |archive-date=2015-11-20 |archive-url=https://web.archive.org/web/20151120012041/http://www.tsk.tr/8_TARIHTEN_KESITLER/8_8_Turk_Tarihinde_Onemli_Gunler/Ikinci_Inonu/Ikinci_Inonu_Muharebesi.html |url-status=dead }}</ref>[[Fayl:Karabekir at Pasinler plain in 1918, cropped.jpg|thumb|[[Kazım Qarabəkir]] Paşa [[Gümrü müqaviləsi]]ni imzalamağa gedərkən]]Birinci İnönü döyüşündə məğlub olan və [[Bursa]] bölgəsində olan Üçüncü Yunan Qvardiyası, [[Uşak]] bölgəsində olan Birinci Yunan Qvardiyası London Konfransına getmək üçün hazırlanan [[Türk xalqları|türk]] nümayəndələri hələ yolda ikən bütün qapıları bağlayaraq, [[Afyonqarahisar]] və [[Əskişəhər]] istiqamətlərindən hücuma keçdilər. General-mayor [[İsmət İnönü]] rəhbərliyindəki bölmələr qərargah [[Əskişəhər]] olmaqla [[cənub]]dan [[şimal]]a doğru 11, 24 və 61-ci Piyada Divizyaları birinci xəttə, 3-cü Piyada Divizyası və 1-ci Süvari Briqadasını ehtiyatlı bir şəkildə İnönü mövqeyində müdafiə məqsədilə hərəkətə keçirdi. [[Yunan]] ordusu döyüşün ilk dörd günündə çox əhəmiyyətli qələbələr ələ keçirərək 24 martda [[Dumlupınar döyüşü|Dumlupınar]]ı, 27 martda [[Afyonqarahisar]]ı ələ keçirdilər. [[Əskişəhər]] istiqamətində hərəkət edən [[Yunanıstan Silahlı Qüvvələri|Yunan ordusu]] isə Birinci İnönü döyüşündə istifadə edilən yolla irəliləməkdə davam edirdi. İnönü istiqamətində çatışma 27 martda başladı. [[Yunanıstan Silahlı Qüvvələri|Yunan qüvvələri]] ilk günlərdə əhəmiyyətli hücumlar etməsi nəticəsində [[Türk xalqları|türk]] qüvvələrinə dəstək məqsədilə [[Türkiyə Böyük Millət Məclisi]]ndə alınan qərarla Məclis Mühafizə Briqadası ilə birikdə Milli Təhlükəsizlik Naziri [[Fevzi Çaxmaq]] cəbhə bölgəsinə yollandı. Mövqelərin mühafizəsində heç zəiflik göstərməyən və əmrləri son dərəcə mükəmməl yerinə yetirən Qərargah rəisi general-mayor [[İsmət İnönü]] keyfiyyətli hücumları nəticəsində [[Yunanıstan Silahlı Qüvvələri|yunan qüvvələri]] geri çəkilmək məcburiyyətində qaldılar. [[Yunanıstan Silahlı Qüvvələri|Yunan ordusunun]] geri çəkilməsi anında [[Türk xalqları|türk]] süvarilərinin onları təqib etməsi nəticəsində çoxlu sayda canlı qüvvə itirdilər. Ancaq [[cənub]] cəbhəsində [[Afyonqarahisar]]ı işğal edən [[Yunanıstan Silahlı Qüvvələri|yunan qüvvələri]] Çay-Bolvaldin xəttinə qədər irəliləmişdi. Ancaq [[Yunan]] qüvvələri 30 martdaki ikinci hücumlarında da geri çəkilmək məcburiyyətində qaldılar və [[Afyonqarahisar]]ı boşaltmağa məcbur qaldılar. Geri çəkilən [[Yunanıstan Silahlı Qüvvələri|Yunan ordusu]] [[Türk xalqları|türk]] süvariləri tərəfindən Yenişəhər düzənliyində ağır məğlubiyyətə uğradıldı.<ref>Sebahattin Selek; Anadolu İhtilali, Ankara, 1968, s.233. Harp Tarihi Vesikalar Dergisi; s.55, Vesika No:1255.</ref> [[Yunanlar]]ın məğlubiyyəti qərb cəbhəsi komandanı [[İsmət İnönü]] tərəfindən 1 aprel 1921-ci ildə [[TBMM]] sədri [[Mustafa Kamal Atatürk]] telegrafla bildirildi.<ref>Nutuk, Ankara, 1982, c:2, s.394.</ref><ref>Selahattin , Türk Kurtuluş Savaşında ikinci inönü Meydan Muharebesi, istanbul, 1933. 90 sayılı Askerî Mecmua'nın eki, s.140, Nutuk, c.2, s.394.</ref>

[[İkinci İnönü döyüşü]] [[Türkiyə Silahlı Qüvvələri|türk qüvvələrinin]] qalibiyyəti ilə başa çatdı. [[Yunanıstan Silahlı Qüvvələri|Yunan ordusu]] İnönü mövqelərindən geri çəkilmək məcburiyyətində qaldılar. Bu döyüşdə [[Türkiyə Silahlı Qüvvələri|türk ordusu]] 44 [[zabit]] və 637 [[əsgər]] itirdi. 102 [[zabit]] və 1720 [[əsgər]] yaralandı, 10 [[zabit]] və 1359 [[əsgər]] itkin və əsir götürüldü, 3 əsgər edam edildi. [[Yunanıstan Silahlı Qüvvələri|Yunan qüvvələri]] isə 53 [[zabit]] və 669 [[əsgər]] itirdi, 149 [[zabit]] və 2874 [[əsgər]] yaralandı, 9 [[zabit]] və 384 [[əsgər]] itkin və əsir götürüldü.<ref>Turgut Özakman, Vahidettin, M. Kemal ve Milli Mücadele, 7. basım, s.500</ref>
Bu döyüş nəticəsində [[Ankara Hökuməti|TBMM hökuməti]] varlığını [[Avropa ölkələrinin siyahısı|Avropa dövlətlərin]]ə rəsmi olmasa da, faktiki olaraq qəbul etdirdi, [[Türkiyə]]nin daxilində və xaricində nüfuzu yüksəldi,<ref name="yunanca">Επίτομος Ιστορία Εκστρατείας Μικράς Ασίας 1919–1922 (One Volume History of the Campaign in Asia Minor 1919–1922, History Department of Army, Athens 1967</ref> [[Avropa ölkələri]]ndə, [[ingilis]] və [[yunan]] siyasətinə qarşı narazılıqlar başladı. Bu qələbədən sonra [[fransızlar]] Zolquldaqdan, [[italyanlar]] isə [[Anadolu|Cənubi Anadoludan]] tamamilə çıxdılar.

[[Fayl:Ali Ihsan-Dadayli Halid.jpg|thumb|[[Əli Ehsan Paşa]], [[Dadaylı Həmid]] və [[İngilislər|ingilis]] nümayəndələri ([[İraq|Şimali İraq]], 1918-ci il]]

=== Kütahya–Əskişəhər döyüşləri ===
10 fevralda [[yunan]] hücumu İnönü{{endash}}Əşkişəhər, [[Afyonkaraqisar ili|Afyon]] və [[Kütahya]] xəttində bir cəbhədə başladı. Bu vəziyyətdə [[Mustafa Kamal Atatürk|Mustafa Kamal Paşa]] çox itki vermədən ordunun [[Sakarya çayı]]nın [[şərq]]inə çəkilməsinə qərar verdi.<ref>5 Ağustos 1337 (1921) TBMM Gizli Celse Zabıtları</ref> [[Yunanlar]]ın bu hücumu nəticəsində [[Türkiyə Silahlı Qüvvələri|türk qoşunları]] geri çəkilməyə məcbur oldu.<ref>Nutuk'ta Sakarya Meydan Muharebesi yan başlıklı bölümde bu konu anlatılmıştır.</ref> [[Türkiyə Silahlı Qüvvələri|Türk ordusu]], [[Sakarya]]nın [[şərq]]ində toplanmağa başladı. [[yunanlar]] da [[Sakarya çayı]]nın qərb sahilinə qədər irəlilədilər. Bu döyüş nəticəsində [[Ankara]] hökuməti [[Əskişəhər]], [[Afyonkaraqisar ili|Afyon]] və [[Kütahya]] [[Ankara Hökuməti]]nin əlindən çıxdı. [[Yunanlar]]ın irəliləməsinə mane olmaq üçün [[Ankara]]ya gedən bütün dəmir yolları partladıldı. Məclis tərəfindən [[Mustafa Kamal Atatürk|Mustafa Kamal]] 5 avqust, 1921-ci ildə Baş Komandan seçildi. [[Mustafa Kamal Atatürk|Mustafa Kamal]] bundan başqa 3 ay müddətinə [[TBMM]]-in [[ordu]]ya aid səlahiyyətlərinə də sahib oldu.

=== Sakarya meydan döyüşü ===
{{Əsas|Sakarya meydan döyüşü}}
[[Fayl:Türk süvari birliklerinin İzmire girişi.jpg|thumb|[[Türkiyə Silahlı Qüvvələri|Türk ordusu]] [[İzmir]]ə daxil olarkən.]]

1921-ci ilin 23 avqust – 13 sentyabr tarixlərində baş verən və [[Türkiyə|türk milləti]] üçün ölüm-qalım savaşı olan Sakarya meydan döyüşü istiqlaliyyət müharibəsində əsas döyüş olmuşdur. Bu döyüşdən əvvəl [[yunanlar]]ın başlıca hədəfi [[Ankara]] istiqamətində irəliləyərək, [[Türkiyə|türk ordusunu]] yox etmək və İstiqlaliyyət müharibəsininin simvolu və müqavimət mərkəzi halına gələn [[Ankara]]nı ələ keçirmək idi.<ref>Christopher Chant "Warfare of the 20th. Century – Armed Conflicts Outside the Two World Wars" Chartwell Books Inc. New Jersey 1988. ISBN 1-55521-233-6, sayfa 23</ref> Beləcə [[türklər]]in müqaviməti yox edilmiş olacaqdı. Bəzən Zabitlər döyüşü adlanan bu döyüş 21 gün, demək olar ki, dayanmadan davam etmişdir. 23 avqust, 1921-ci ildə [[Yunanıstan Silahlı Qüvvələri|yunan ordusunun]] hücumu ilə başladı. Baş Komandan [[Mustafa Kamal Atatürk|Mustafa Kamal]], [[Sakarya meydan döyüşü|Sakarya döyüşünd]]ən əvvəl ölkənin müdafiəsini belə ifadə etmişdi:
{{cquote|Xətti müdafiə yoxdur, səthi müdafiə vardır. O səth bütün vətəndir. Vətənin hər qarış torpağı vətəndaşın qanı ilə islanmadıqca buraxılmaz. Onun üçün kiçik-böyük, hər birlik olduğu mövqedən atıla bilər, fəqət kiçik-böyük hər birlik dura bildiyi nöqtədən yenidən yunan qüvvələrinə qarşı cəbhə təşkil edib, müharibəyə davam edər. Yanındakı birliyin geri çəkilməyə məcbur qaldığını görən birliklər, ona fikir verməməlidir, olduğu mövqedə sonuna qədər durmağa və dirənməyə məcburdur.}}

Bu döyüş [[Türkiyə Silahlı Qüvvələri|türk ordusunun]] son müdafiə döyüşüdür.<ref>Nutuk, Büyük Millet Meclisince bana Müşir rütbesiyle Gazi unvanı verilmesi yan başlıklı bölüm</ref> Döyüş [[Türkiyə Silahlı Qüvvələri|türk ordusunun]] mütləq zəfəri ilə nəticələnir. Bu döyüşün nəticəsində [[Yunanıstan Silahlı Qüvvələri|yunan ordusunun]] hücum qüvvəsi tükədilmiş, [[Türk xalqları|türk]] torpaqlarını ələ keçirmə istək və ümidi yox olmuş, ordu müdafiəyəyə keçmişdir. [[Sovetlər]]lə [[Qars]], [[fransızlar]]la [[Ankara müqaviləsi]] imzalanmışdır. [[TBMM]] [[Anadolu]]da mütləq güc vəziyyətinə çatmışdır. [[Yunanıstan Silahlı Qüvvələri|Yunan ordusu]] [[Afyonqarahisar ili|Afyon]]-[[Kütahya]] xəttinə qədər geri çəkilmişdir. Sakarya döyüşü türk ordusunun milli qurtuluş mübarizəsində son müdafiə döyüşüdür. Bu döyüşdən sonra [[Mustafa Kamal Atatürk|Mustafa Kamala]] [[marşal]]lıq rütbəsi və Qazi fəxri adı verilmişdir (19 sentyabr 1921).

=== Böyük hücum ===
{{Əsas|Böyük hücum}}
[[Fayl:Çerkez Ethem, Çerkez savaşçıları ve Mustafa Kemal Atatürk, 06-1920.jpg|thumb|[[Çərkəz Ethem]], [[Mustafa Kamal Atatürk]] və Qüvvayi-səyyarə əsgərləri]]

Uzun bir hazırlıq dövründən sonra, 26 avqust 1922-ci ildə, [[Mustafa Kamal]]ın baş komandanlığında Böyük Hücum başladı. 30 avqust 1922-ci ildə [[Dumlupınar döyüşü|Dumlupınarda]] döyüş oldu.<ref>{{cite book| last = Jelavich| first = Barbara| title = History of the Balkans: Twentieth century| url = https://books.google.com/?id=Hd-or3qtqrsC&pg=PA131| year = 1983| publisher = Cambridge University Press| isbn = 978-0-521-27459-3| page = 131 }}</ref>

[[Mustafa Kamal Atatürk|Mustafa Kamal]] [[Yunanıstan Silahlı Qüvvələri|yunan ordusuna]] son zərbəni vurmaq üçün sürətli şəkildə hazırlıqlara başladı.
[[Şərq]] və [[Cənub]] cəbhələrində təhlükəsizlik tam təmin olunduğundan buradakı qoşunlar Qərb cəbhəsinə gətirildi. Orduda olan bəzi əskikliklər təmin edildi.

==== Dumlupınar döyüşü ====
{{Əsas|Dumlupınar döyüşü}}
[[Fayl:Mustapha Kemal Pasha & members of his Nationalist Committee, Sivas, 1919.jpg|thumb|[[Mustafa Kamal Atatürk|Mustafa Kamal paşa]] və [[Sivas konqresi]]nin üzvləri ([[Sivas]], 1919-cu il).]]

[[Türkiyə]]nin hücumu 1922-ci ilin avqust ayının 25-dən 26-na keçən gecə V süvari korpusunun Kirkə aşırımı ilə [[Yunanlar|yunan]] müdafiə xəttinin arxasına keçməyi nəticəsində başladı. Aşırım irəliləyən [[Türk xalqları|türk]] süvarilərinin asanlıqla məhv etdiyi bir qrup [[yunan]] əsgəri tərəfindən nəzarət altında saxlanılırdı. [[Türk xalqları|türk]] süvariləri yunanların teleqraf xətlərini və dəmiryol xəttini kəsməyə nail oldu (hər ikisi 26 avqustda saat 18:00-da baş vermişdir). Beləliklə, yunanların [[İzmir]] və Qara Hisar arasındakı əlaqələri ciddi formada kəsildi.<ref name="Baskın Oran 2001" />

Avqustun 26-sı səhəri türk birinci və ikinci orduları eyni vaxtda hücuma keçdi. Güclü artilleriya atəşindən sonra İkinci Ordunun hücumu [[yunanlar]]ı şoka saldı və [[türklər]] 5-ci yunan diviziyasının (Yunan I korpusunun) bəzi mövqelərini ələ keçirməyə nail oldu. Türklər tərəfindən yenidən başladılan hücumlar az uğur əldə etdi. Əlavə qüvvələrin gəlməsiylə yunan 5-ci diviziyası məhdud əks-hücumlar edərək öz cəbhəsini bərpa etdi. İkinci Ordu III korpusun mövqelərinə də hücum etmiş və nəticədə II korpusun kömək etməsinin qarşısını almışdı.

26 avqust, 1922-ci il sabahı başladılan Böyük hücumu [[Mustafa Kamal]] şəxsən özü Qocatəpədən idarə edirdi. Əsas zərbə qüvvəsi olmaqla I Ordu mərkəzdən, II Ordu şimaldan, III Ordu isə cənubdan hücuma keçdi. Uğurla başlayan əməliyyatda yunan mövqeləri ələ keçirildi. 27 avqustda, Afyon [[yunanlar]]dan geri alındı. 30 avqustda [[Yunanıstan Silahlı Qüvvələri|yunan ordusunun]] böyük bir qismi mühasirəyə alındı. Bu qüvvələrin böyük bir qismi məhv edildi. [[Yunanıstan Silahlı Qüvvələri|Yunan ordusu]] baş komandanı General Trikopis əsir alındı. [[Kütahya]] [[yunanlar]]dan təmizləndi. Bu döyüşə, [[Mustafa Kamal]]ın şəxsən özü idarə etdiyi üçün, bəzən Başkomandanlıq meydan döyüşü də deyilir.
[[İzmir]]ə gedən yol açıldı.

=== İzmirin azad edilməsi ===
{{Əsas|İzmirin qurtuluşu}}

Baş Komandan [[Mustafa Kamal Atatürk|Mustafa Kamal Paşa]] 1 sentyabr 1922-ci ildə [[Türkiyə Silahlı Qüvvələri|türk ordusuna]] yeni bir əmr verdi, əmrin son başlığı belə idi: "Ordular, ilk hədəfiniz [[Aralıq dənizi]]dir". 9 sentyabr günü 1-ci Korpus Kamalpaşaya, 2-ci Korpus Manisaya, 4-cü Korpus Turquta çatdı. [[Şimal]]da Kazancıbayırında [[yunanlar]]ın yerləşən mövqelərinə hücum edən 3-cü korpus düşməni məğlub edərək [[Bursa]]ya girdi. Türk süvariləri üç ildən çox müddətdə işğal altında olan [[İzmir]]ə girdi. Süvarilər [[İzmir]]ə daxil olarkən bir neçə yerdə yüngül atəş açılmasından başqa bir hadisə olmadı, Kordonboyundan keçərkən bir [[İngilis]] gəmisi tərəfindən salamlandı. [[Türkiyə bayrağı|Türk bayrağı]] hökumət binasına və Kadifeqalaya sancıldı.<ref name="atalay">{{cite web | last = Atalay | first = Kerrar Esat | title = İzmir'in İşgali ve Mustafa Kemal | url = http://www.yenicaggazetesi.com.tr/izmirin-isgali-ve-mustafa-kemal-1-102536h.htm | publisher = Yeniçağ gazetesi 9 sentyabr 2014 | access date = 10 sentyabr 2016 | access-date = 2018-02-23 | archive-date = 2016-09-16 | archive-url = https://web.archive.org/web/20160916085017/http://www.yenicaggazetesi.com.tr/izmirin-isgali-ve-mustafa-kemal-1-102536h.htm | url-status = live }}</ref> Birinci Süvari Diviziya komandiri Mürsəl Paşa bir [[Fransız]] hərbi gəmisindən əlaqə yaradaraq [[İzmir]]ə girdiyini [[Ankara]]ya bildirdi. [[İzmir]]də türk xalqının sevinci o qədər böyük idi ki, əsgərlər çiçək yağışı altında qaldı. Baş komandan [[İzmir]]in azad edilməsinə görə orduya bu tarixi məktubunu yazdı:

[[Fayl:Kocatepe1922.jpg|thumb|[[Mustafa Kamal Atatürk]] düşünərkən (Qocatəpə, 1922-ci il)]]
{{cquote|İlk qarşıya qoyulan hədəfin, [[Aralıq dənizi]]nə çatmaqda ordunun göstərdiyi səy və fədakarlığı hörmət və təqdirlə anıram. Əldə edilən böyük qələbəninin qurucusu olan qiymətli dostlarıma ən səmimi təşəkkür və təbriklərimi bildirirəm. Ordumuzun bundan sonrakı hədəflərin alınmasında da eyni fədakarlıq və yarışmanı göstərəcəyinə inamım tamdır.}}

9 sentyabr günü 3-cü Korpus qoşunları [[Bursa]]nı müdafiə edən yunan qoşunlarını geri ataraq şəhəri xilas etdi. [[Türkiyə Silahlı Qüvvələri|Türk Ordusunun]] [[İzmir]] və [[Bursa]]nı alması ilə [[Mustafa Kamal Atatürk|Mustafa Kamal Paşa]], millətə bir bəyannamə ünvanladı. Kisəli və Meandr Vadisindən çəkilən [[Yunanıstan Silahlı Qüvvələri|yunan qoşunları]] Seydiköy ətrafında qısa toqquşmadan sonra süvarilər tərəfindən əsir alındı. 9 sentyabr günü Menemen yandırılmadan azad edildi, Seydiköy [[Türkiyə Silahlı Qüvvələri|türk qüvvələrinin]] əlinə keçdi. Ağıla gəlməz bir sürətlə irəliləyən piyada birlikləri də bir gün sonra Baş Komandan ilə birlikdə [[İzmir]]ə gəlmişdi. 18 sentyabr 1922-ci il tarixinə qədər aparılan Təqib Hərəkatı ilə bütün Qərbi [[Anadolu]]dakı yunan əsgərləri sərhədlər xaricinə çıxarıldı. 15 may 1919-cu ildə [[İzmir]]i və [[Anadolu]]nun yarısını zəbt edərək burada [[Bizans İmperiyası|yunan Asiya İmperiyasın]]ı qurmaq istəyən yunan orduları, nəhayət 18 sentyabr 1922-ci günündə regiondan tamamilə təmizlənmiş oldu. Təqib hərəkatının uğurlu nəticələnməsi təkcə [[Anadolu|Qərbi Anadolunun]] [[yunanlar]]dan təmizləməkdən ibarət deyildi. [[Türkiyə Silahlı Qüvvələri|Türk ordusunun]] etdiyi bu hərəkat ilə, [[İzmit]] zonasından [[Dardanel|İstanbul boğazına]], [[Balıkəsir ili|Balıkəsir]] zonasından [[Dardanel boğazı]]na qədər həyati əhəmiyyət daşıyan digər strateji hədəflər də böyük bir məharətlə [[Antanta]] dövlətlərinin işğalından, insidentsiz olaraq və sülh yolu ilə azad edildi. Türkiyə ordusunun qazandığı bu qələbə, [[Mudanya barışığı]]na gedən prosesi başladı. [[Türkiyə]], [[Mudanya barışığı]]ndan sonra 24 iyul 1923-cü ildə [[Lozanna müqaviləsi (1923)|Lozanna sülh müqaviləsi]]ni imzaladı.

=== Qərb cəbhəsinin ləğvi ===
[[Fayl:124 KongreMüzesi.07.2006 resize.JPG|thumb|Hal-hazırda muzey kimi istifadə olunan [[Sivas konqresi]]nin keçirildiyi zal.]]

Böyük hücumun ardıyca [[Mudanya barışığı|Mudanyada]] başlayan atəşkəs görüşlərinə [[İsmət İnönü|İsmət paşa]] Qərb cəbhəsi komandanı olaraq qatıldı. [[Mudanya barışığı]]nın ardından [[İsmət İnönü|İsmət Paşa]] Qərb cəbhəsi komandanlığından ayrılaraq Xarici İşlər naziri oldu. Qərb cəbhəsi komandanlığını Ümümqoşun Qərərgah Rəisi [[Fevzi Çaxmaq|Fevzi Paşa]] təhvil aldı. [[Lozanna müqaviləsi]]nin imzalanmasından sonra müharibə ortamı tamamən ortadan qalxdı və 1 sentyabr 1923-cü ildə Qərb cəbhəsi ləğv edildi.<ref name="nedim">{{cite web | last = Atilla | first = Nedim | title = Acıyı tazelemeden unutmamak mümkündür… | url = http://www.egedesonsoz.com/yazar/aciyi-tazelemeden-unutmamak-mumkundur-/10080/ | publisher = Egedensoz.com 9 sentyabr 2016 | accessdate = 11 sentyabr 2016 | archive-date = 2016-09-13 | archive-url = https://web.archive.org/web/20160913055157/http://www.egedesonsoz.com/yazar/aciyi-tazelemeden-unutmamak-mumkundur-/10080/ | url-status = live }}</ref>

== London Sülh konfransı ==
1921-ci ilin yazında [[London Sülh Konfransı]] ilə müttəfiqlər [[Sevr müqaviləsi]]ni [[Ankara Hökuməti]]nə qəbul etdirmək istədilər. [[TBMM]] hökumətinin sərt münasibətindən sonra [[Yunanıstan Silahlı Qüvvələri|yunan ordusu]] bu dəfə [[Ankara]]nı ələ keçirmək üçün hərəkata keçdi. Sakarya meydan döyüşü bir güc göstərişi olaraq reallaşmalı idi. Sonrakı il, 1922-ci ilin ilk yarısıda baş tutmayan danışıqlarla keçdi. Ortaya bir qədər yumşaldılmış [[Sevr müqaviləsi]] atıldı. [[TBMM]] hakimiyyəti hamısını rədd etdi.<ref>{{Cite web |title=Biography on biyografi.net |url=http://www.biyografi.net/kisiayrinti.asp?kisiid=2298 |access-date=2018-02-23 |archive-date=2021-09-18 |archive-url=https://web.archive.org/web/20210918063307/https://biyografi.net/kisiayrinti.asp?kisiid=2298 |url-status=live }}</ref>

== Sülhün təmin edilməsi ==

=== Mudanya barışığı ===
{{Əsas|Çanaqqala böhranı|Mudanya barışığı}}
[[Fayl:YorukAliKucukGrup.jpg|thumb|[[Yörük Əli Efe]] qrupu]]

[[Mudanya barışığı]] türk xalqının [[Antanta|Аntanta dövlətlərinin]] təcavüzünə qarşı milli azadlıq müharibəsinin uğurla başa çatdığı və türk ordusunun [[İstanbul]]а və Frakiyaya həll edici hücuma hazırlaşdığı bir şəraitdə bağlanmışdı.<ref>{{cite encyclopedia | last = Eraslan | first = Cezmi |  encyclopedia = TDV Diyanet İslam Ansiklopedisi | title = Mudanya Mütarekesi | date = 2005 | publisher = Türkiye Yayınevi | place = İstanbul | pages = 357-358 }}</ref> İlk əvvəl danışıqların üç günə başa çatacağı gözlənilirdi, lakin Mudanyada aparılan danışıqlar oktyabrın 3-dən 10-dək davam etmiş, bəzən isə kəsilmək təhlükəsi qarşısında qalmışdı (hətta bir dəfə Antanta nümayəndələri [[Türkiyə]]nin Frakiyanı bir ay ərzində boşaldaraq [[türklər]]ə qaytarmaq tələbini öz hökumətləri ilə razılaşdırmaq üçün Mudanyanı tərk etmiş, [[İsmət İnönü|İsmət paşa]] isə türk ordusuna [[İstanbul]] və Frakiya üzərinə irəliləmək əmri vermişdi).<ref>{{Cite web |title=İşgal Kuvvetlerinde Ek Donanma ve Birlikler |url=http://en.calameo.com/read/0023338633a8f32697993 |access-date=2018-02-22 |archive-date=2017-10-18 |archive-url=https://web.archive.org/web/20171018032746/http://en.calameo.com/read/0023338633a8f32697993 |url-status=live }}</ref> [[Mudanya barışığı]]na görə [[yunan]] qoşunları Maritsa çayına qədər şərqi Frakiyanı ([[Ədirnə]] şəhəri də daxil olmaqla) boşaldıb [[türklər]]in ixtiyarına verməli, Maritsanın sağ sahili (Qaraağac da daxil olmaqla) isə sülh müqaviləsi bağlanana qədər müttəfiqlərin ixtiyarında qalmalı idi. [[Mudanya barışığı]]nda [[Türkiyə]] tərəfi güzəştə gedərək, "qarşıdakı sülh konfransının qəti qərarınadək [[İstanbul]] və Boğazlar zonasına" qoşun yeritməmək barədə öhdəlik götürmüşdü.
[[Mudanya barışığı]] [[Türkiyə|türk]] xalqının qazandığı qələbənin beynəlxalq səviyyədə ilkin olaraq tanınması və təsdiqi idi. [[Mudanya barışığı]]nı imzalamaqla [[Antanta|Аntanta dövlətləri]] həm də [[TBMM]] hökumətini ölkənin yeganə qanuni hökuməti kimi tanıdılar.<ref>{{Cite web |title=ABD'den gönderilen 12 Savaş Gemisi |url=http://en.calameo.com/read/00233386370227ae13dd9 |access-date=2018-02-22 |archive-date=2018-12-03 |archive-url=https://web.archive.org/web/20181203130855/https://en.calameo.com/read/00233386370227ae13dd9 |url-status=live }}</ref>

[[Mudanya barışığı]] [[Lozanna müqaviləsi (1923)|Lozanna sülh müqaviləsi]] (1923) bağlanana qədər qüvvədə olmuşdur.

=== Monarxiyanın ləğvi ===
{{Əsas|Türkiyədə monarxiyanın ləğvi}}

[[Monarxiya|Səltənətin]] ləğv edilməsinə yol açan hadisə İstiqlaliyyət müharibəsinin uğurla nəticələnməsindən sonra toplanması düşünülən konfransa [[Ankara]] və [[İstanbul]] hökumətlərinin birlikdə dəvət edilmələridir.

17 oktyabr tarixli teleqrafda sərdəzəm Tevfiq paşa sülh konfransında ortaq mövqe nümayiş etdirmək üçün [[Mustafa Kamal]]a müraciət etmişdir. 20 oktyabr tarixli TBMM rəhbərliyinə ünvanlanmış ikinci teleqrafda Tevfiq paşa Babiali ilə [[TBMM]] arasında məqsəd baxımından tam birlik olduğunu, Sevr müqaviləsini ləğv etdirmək və işğalın nəticələrini ortadan qaldırmaq üçün bərabər şəkildə mübarizə aparıldığını bildirərək milli birliyin önəmini vurğulamış, vətən uğruna şəxsi ambisiyalardan əl çəkilməsinin lazım olduğunu bildirmişdir.<ref>{{cite book
|first      = İbnülemin Mahmud Kemal İnal
|last       = 
|authorlink = 
|title      = Son Sadrazamlar
|year       = 2010
|location   = İstanbul
|publisher  = Muteverrih yayınları
|url        = 
|ref        = harv
}}</ref>

28 oktyabrda [[İsveçrə]]nin [[Lozanna]] şəhərində keçiriləcək olan konfransa [[İstanbul]] və [[Ankara]] hökumətləri rəsmən dəvət edilmişdir. Bundan iki gün sonra toplanan TBMM İstanbul hökumətinin ləğvinə dair 82 imzalı qərarı müzakirə etmiş, lakin bir nəticəyə gələ bilməmişdir. 1 noyabrda Mustafa Kamalın müdaxilə etməsindən sonra səltənətin ləğvi barədə qərar qəbul edilmişdir. Eyni gündə alınan bir başqa qərarlarla 1 və 2 noyabr günləri milli bayram elan edilmişdir.

Mustafa Kamalın yazdıqlarına görə millət vəkillərinin bir çoxu səltənətin ləğvinə qarşı çıxmışdılar. Nazirlər kabinetinin rəhbəri [[Rauf Orbay]] əvvəldə buna qarşı çıxmış, lakin 20 oktyabrda Mustafa Kamalla görüşdükdən sonra fikrini dəyişdirmişdir. Buna qarşılıq, liberal fikirləri ilə tanınan Mersin nümayəndəsi [[Səlahətdin Köseoğlu]] sonuna qədər müxalif qalmışdır. Səsvermə zamanı səs-küylə açıq səsvermə və sayım istəyən millət vəkillərinə baxmayaraq sayım aparılmamış və qərarın səs birliyi ilə alındığı elan edilmişdir.<ref>{{cite web
 |url         = https://www.tbmm.gov.tr/kultursanat/yayinlar/yayin001/001_00_008.pdf
 |archiveurl         = https://web.archive.org/web/20220303200858/https://www.tbmm.gov.tr/kultursanat/yayinlar/yayin001/001_00_008.pdf
 |archivedate         = 2022-03-03
 |title         = TBMM Hükümeti dönemi
 |author         = 
 |date         = 1920
 |work         = 
 |publisher         = 
 |accessdate         = 
 |language         = Türkcə
 |url-status         = live
 }}</ref>
Həm Rauf Orbay, həm də Səlahətdin Köşeoğlu sonradan qələmə aldıqları xatirələrində respublika quruluşuna prinsip baxımından qarşı olmadıqlarını, sadəcə səltənəti şəxsi diktatorluq cəhdlərinə qarşı maneə olaraq gördükləri üçün ləğvinə qarşı olduqlarını yazmışdır.

Xəyanət-i Vətəniyyə qanununda 15 aprel 1923-cü ildə edilmiş olan dəyişikliklə səltənətin ləğvinə dair olan qərarnaməyə qarşı sözlə və ya mətbu orqanlar vasitəsilə müxalif olmaq vətən xainliyi hesab edilmiş və edamla cəzalandırılmışdır.

Qərarın elanından sonra sərdəzəm Tevfiq paşa rəhbərliyində 4 noyabr günü son iclasını edən [[Osmanlı]] hökuməti istefasını sultana təqdim etmişdir. 5 noyabrda [[Ankara]] hökumətinin İstanbuldakı nümayəndəsi Refet Bele paşa bütün nazirlik nümayəndələrini Divanyoluna toplayaraq hər cür fəaliyyətlərinə son vermələrini tələb etmişdir. 7 noyabrda Babialidəki nazirlik dairəsi rəsmən boşaldılmış və Osmanlı dövlətinin rəsmi qəzeti olan Təqvim-i Vəkayinin nəşrinə son verilmişdir.<ref>{{kitab3
 | müəllif   = D. Mehmet Doğan
 | başlıq    = Türkiye Cumhuriyeti Tarihine Giriş
 | link      = 
 | cavabdeh  = 
 | yer       = İstanbul
 | nəşriyyat = Yazar Yayınları
 | il        = 2013
 | cild      = 
 | səhifə    = 184
 | səhifələr = 
 | isbn      = 
 | doi       = 
 | ref       = 
}}</ref>

Hüquqi baxımdan [[Xəlifə]] ünvanını qoruyan [[VI Mehmed]] Vəhdəddin 10 noyabrda son cümə xütbəsinə qatılmış, ancaq azadlığına və həyatına təhlükə olduğunu səbəb göstərərək, 17 noyabrda Boğaziçində olan [[ingilis]] zirehli gəmisi ilə Maltaya getmişdi. Bundan sonra 10 noyabrda [[TBMM]] vəliəhd Abdülməcid əfəndini [[Xəlifə]] elan etmişdir.<ref>{{cite web | last1 = Gözler | first1 = Kemal | title = 1921 Teşkilât-ı Esasîye Kanunu | url = http://www.anayasa.gen.tr/1921ay.htm | website = http://www.anayasa.gen.tr/ | publisher = Bursa, Ekin Kitabevi Yayınları, 2000 say 44-55'ten alınmıştır | access date = 2 dekabr 2016 | 8 =  | access-date = 2018-02-23 | archive-date = 2016-03-04 | archive-url = https://web.archive.org/web/20160304191727/http://www.anayasa.gen.tr/1921ay.htm | url-status = live }}</ref>

=== Lozanna müqaviləsi ===
{{Əsas|Lozanna müqaviləsi (1923)}}
{{Əsas|Lozanna Sülh Konfransı}}

[[Fayl:Izmir15Mayis1919.jpg|thumb|[[Yunanlar|Yunan]] əsgərlərinin [[İzmir]]ə girişi]]
1923-cü il, iyulun 24-də [[Türkiyə]] ilə Qərb dövlətləri arasında Lozanna razılaşması imzalandı. [[Türkiyə]]nin indiki sərhədlərini, regiondakı statusunu müəyyən edən bu müqavilə tarixin sonrakı mərhələlərində baş verəcək bir çox hadisə üçün də platforma rolunu oynadı.<ref>{{Cite web |title=Kurtuluş Savaşı'nda İşgal Kuvvetleri |url=http://en.calameo.com/read/0023338633a8f32697993 |access-date=2018-02-22 |archive-date=2017-10-18 |archive-url=https://web.archive.org/web/20171018032746/http://en.calameo.com/read/0023338633a8f32697993 |url-status=live }}</ref> [[Birinci dünya müharibəsi]]ni məğlub bitirənlər arasında olan [[Osmanlı]] [[Türkiyə]]si faktiki olaraq suverenliyini itirmişdi. 1920-ci ildə [[Yunanıstan]]ın təkidi ilə imzalanmış [[Sevr müqaviləsi]]nə əsasən, [[Osmanlı dövləti]]nin qəti sərhədləri, orduya malik olmaq hüququ və [[Aralıq dənizi]]ndəki adalara olan iddiası ləğv edilmişdi, amma [[Yunanıstan]]dan başqa, heç bir dövlətin müqavilənin şərtlərini tanımaması [[Lozanna Sülh Konfransı|Lozanna konfransın]]ın çağırılmasına səbəb oldu. 8 ay davam edən mübahisələrdən sonra nəhayət 1923-cü il iyulun 24-də tarixi [[Lozanna müqaviləsi (1923)|Lozanna müqaviləsi]] bağlandı.<ref>{{Cite web |title=Zafer'in ardından ABD'ce gönderilen 13 Savaş Gemisi |url=http://en.calameo.com/read/00233386370227ae13dd9 |access-date=2018-02-22 |archive-date=2018-12-03 |archive-url=https://web.archive.org/web/20181203130855/https://en.calameo.com/read/00233386370227ae13dd9 |url-status=live }}</ref>

* Türkiyə{{endash}}Suriya sərhədi: [[Fransızlar]]la imzalanan Ankara müqaviləsində müəyyən edilən sərhədlər qəbul edilmişdir.
* İraq sərhədi: [[Mosul]] məsələsində razılaşma müəyyən edilmədiyi üçün bu mövzuda [[Birləşmiş Krallıq]] və Türkiyə hökuməti öz aralarında görüşün razılaşmalı idi. Bu məsələ sonradan Mosuk probleminə çevrilmişdir.
* Türkiyə{{endash}}Yunanıstan sərhədi: Mudanya barışığında müəyyən edilən sərhədlər qəbul edildi. Meriç çayının qərbindəki Qaraağaç stansiyası və Bosnaköy [[Yunanıstan]]ın Qərbi Anadoluda etdiyi dağıntılara qarşılıq döyüş təzminatı olaraq Türkiyəyə verildi.
* Adalar: [[Midilli]], Limni, [[Saqqız]], Semadirek, Sisam və Ahıkerya adaları üstündə yunan hakimiyyəti ilə [[Osmanlı dövləti]]nin imzalamış olduğu 1913-cü il tarixli London müqaviləsi, Afina razılaşmasının adalar haqqındakı maddələri və 13 fevral 1914-cü il tarixində [[Yunanıstan]]a bildirilən qərar, adaların hərbi məqsədlərlə istifadə edilməmisi şərti ilə eyni formada qəbul edilmişdir.<ref>{{kitab3
 | müəllif   = TDV İslam Ansiklopedisi
 | başlıq    = Adalar meselesi
 | link      = 
 | cavabdeh  = 
 | yer       = 
 | nəşriyyat = 
 | il        = 
 | cild      = 33
 | səhifə    = 354
 | səhifələr = 984
 | isbn      = 
 | doi       = 
 | ref       = 
}}</ref> [[Anadolu]] sahilində üç mildən az məsafədə olan adaların və Bozcaada, Gökçəada ilə Dovşan adaları üzərindəki [[Türk xalqları|türk]] hakimiyyəti qəbul edilmişdir.<ref>{{kitab3
 | müəllif   = Fuat İnce
 | başlıq    = Lozan Barış Antlaşması ve Ege Adaları
 | link      = 
 | cavabdeh  = 
 | yer       = Ankara
 | nəşriyyat = Ankara Üniversitesi Türk İnkılâp Tarihi Enstitüsü
 | il        = 
 | cild      = 
 | səhifə    = 122
 | səhifələr = 342
 | isbn      = 
 | doi       = 
 | ref       = 
}}</ref>

* Türkiyə{{endash}}İran sərhədi: [[Osmanlı imperiyası]] ilə [[Səfəvi dövləti]] arasında 17 may 1639-cu ildə imzalanan [[Qəsri-Şirin sülh müqaviləsi|Qəsr-i Şirin müqaviləsin]]ə görə müəyyən edilmişdir.
* Kapitulyasiyalar: Tamamən ləğv edildi.
* Azlıqlar: [[Lozanna müqaviləsi (1923)|Lozanna Sülh müqaviləsind]]ə azlıqlar [[müsəlman]] olmayanlar deyə müəyyən eilmişdir. Bütün azlıqlar türk kökənli olaraq qəbul edildi və heç bir şəkildə fərqləndirilməyəcəkləri bildirildi. Müqavilənin 40-cı maddəsində bu yer almışdır:
{{cquote|Müsəlman olmayan azlıqlara mənsub türk vətəndaşaları həm hüquq baxımından, həm də tədbiq etmədə digər türk vətəndaşları ilə eyni tutulacaqdı. Xüsusilə, xərclərini özləri ödəmək şərtilə, hər cür xeyriyyə qurumları ilə, dini və sosial qurumlar, hər cür məktəblər və buna bənzər təhsil qurumları qurmaq, idarə etmək və nəzarət etmək, buralarda öz dillərini sərbəst şəkildə istifadə etmək, dini ayınlərini yerinə yetirmək kimi məsələlərdə bərabər haqqa sahib olacaqlardır.<ref>{{cite web
 |url         = http://www.turkhukuksitesi.com/showthread.php?t=11786
 |archiveurl  = https://web.archive.org/web/20120118064625/http://www.turkhukuksitesi.com/showthread.php?t=11786
 |archivedate = 2012-01-18
 |title       = Lozan Barış Antlaşması'nda Azınlıklar
 |author      = Doç. Dr. Özge Yücel
 |date        = 11-02-2007
 |work        = 
 |publisher   = Türk Hukuk Sitesi
 |accessdate  = 
 |language    = Türkcə
 |url-status  = live
}}</ref>}}

[[Qərbi Trakya]]dakı türklərlə, [[İstanbul]]dakı rumlar xaricində, [[Anadolu]] və Şərqi Trakyadakı rumlar ilə [[Yunanıstan]]dakı türklərin mübadilə edilmələri qərara alınmışdır.

* Müharibə təzminatları: [[Antanta]] dövlətləri I Dünya müharibəsinə görə tələb olunan təzminatları istəmədilər. Türkiyə təmir işlərinə gprə [[Yunanıstan]]dan 4 milyon altın tələb etdi, lakin bu istək qəbul edilmədi.<ref>{{kitab3
 | müəllif   = TDV İslam Ansiklopedisi
 | başlıq    = Adalar meselesi
 | link      = 
 | cavabdeh  = 
 | yer       = 
 | nəşriyyat = 
 | il        = 
 | cild      = 27
 | səhifə    = 215
 | səhifələr = 989
 | isbn      = 
 | doi       = 
 | ref       = 
}}</ref> Buna qarşılıq 59-cu maddə ilə [[Yunanıstan]] müharibə cinayəti işlədiyini qəbul etdi və Türkiyə təzminat istəyindən əl çəkdi, sadəcə müharibə təzminatı olaraq Yunanıstan Qaraağaç bölgəsini [[Türkiyə]]yə verməli oldu.<ref>{{kitab3
 | müəllif   = Çağla D. TAĞMAT
 | başlıq    = LOZAN BARIŞ KONFERANSI’NA YUNANİSTAN TARAFINDAN BAKIŞ: VENİZELOS’UN DÜNYASINDA LOZAN
 | link      = 
 | cavabdeh  = 
 | yer       = Ankara
 | nəşriyyat = Türkiye Tarihi Araştırmaları
 | il        = 2014
 | cild      = 
 | səhifə    = 162
 | səhifələr = 
 | isbn      = 
 | doi       = 
 | ref       = 
}}</ref>

* Osmanlı borcları: [[Osmanlı]] borcları [[Osmanlı imperiyası]]ndan ayrılan dövlətlər arasında bölündü. [[Türkiyə]]yə düşən hissənin kredit yolu ilə fransız frankı olaraq ödənməsinə qərar verildi. Büyün-ü Umumiyyə idarə heyətində olan məğlub [[alman imperiyası]] və [[Avstriya-Macarıstan imperiyası]] dövlətlərinin nümayəndələri idarə heyətindən çxıardılmış və qurumun fəaliyyəti davam etdirilərək, müqavilə ilə birlikdə yeni vəzifələr verilmişdir.
* Boğazlar: Boğazlar məsələsi konfransda ən çox müzakirə olunan məsələ olmuşdur. Sonunda müvəqqəti həll tapılmışdır. Buna görə hərbi olmayan gəmi və təyyarələr sülh zamanında boğazlardan keçə bilərdi. Boğazların hər iki tərəfi hərbsizləşdirilib, keçişi təmin etmək üçün rəhbəri türk olan beynəlxalq qurum yaradılırdı. Bu dəyişikliklərin Millətlər Cəmiyyətinin təminatı altında davam etdirilməsinə qərar verilirdi. Beləcə, boğazlar bölgəsinə türk hərbçilərinin girməsi qadağan edilirdi. Bu vəziyyət 1936-cı ildə imzalanan Montrö Boğazlar müqaviləsi ilə dəyişdirilmişdir.<ref>{{cite web
 |url         = https://wwi.lib.byu.edu/index.php/Treaty_of_Lausanne
 |archiveurl         = https://web.archive.org/web/20180613183950/https://wwi.lib.byu.edu/index.php/Treaty_of_Lausanne
 |archivedate         = 2018-06-13
 |title         = Treaty of Lausanne
 |author         = Carnegie Endowment for International Peace
 |date         = 
 |work         = 
 |publisher         = 
 |accessdate         = 
 |language         = Ingilisc'
 |url-status         = live
 }}</ref>

* Xarici məktəblər: Təhsillərinə [[Türkiyə]]nin təyin edəcəyi qanunlar əsasında davam etməsi qərara alındı.
* Kilsələr: Dünya Ortodokslarının dini lideri vəziyyətindəki kilsənin [[Osmanlı dövləti]] zamanındakı bütün üstünlüklərinin ləğv etdirilərək, sadəcə dini işləri yerinə yetirmək şərti ilə və bu mövzuda yerilən sözlərə güvənilərək [[İstanbul]]da qalmasına icazə verildi, lakin müqavilə mətninə kilsənin statusu barədə heç bir söz yazılmamışdır.<ref>{{kitab3
 | müəllif   = TDV İslam Ansiklopedisi
 | başlıq    = Adalar meselesi
 | link      = 
 | cavabdeh  = 
 | yer       = 
 | nəşriyyat = 
 | il        = 
 | cild      = 12
 | səhifə    = 357
 | səhifələr = 1067
 | isbn      = 
 | doi       = 
 | ref       = 
}}</ref>

* Kipr: [[Osmanlı dövləti]] [[ruslar]]a qarşı ingilisləri yanına çəkə bilmək üçün 1878-ci ildə Kipri müvəqqəti olaraq Birləşmiş Krallıq idarəçiliyinə vermişdi. Birləşmiş Krallıq I Dünya müharibəsinin başlamasından sonra 5 noyabr 1914-cü ildə [[Kipr]]i torpaqlarına qatdığını rəsmən elan etmişdir. Osmanlı dövləti bu qərarı tanımamışdır. [[Türkiyə]] Lozanna mqüqaviləsinin XX maddəsi ilə [[Birləşmiş Krallıq|Birləşmiş Krallığ]]ın Kiprdəki suverenliyini tanımışdır.<ref>{{kitab3
 | müəllif   = TDV İslam Ansiklopedisi
 | başlıq    = Adalar meselesi
 | link      = 
 | cavabdeh  = 
 | yer       = 
 | nəşriyyat = 
 | il        = 
 | cild      = 25
 | səhifə    = 357
 | səhifələr = 903
 | isbn      = 
 | doi       = 
 | ref       = 
}}</ref>

Bununla, yüz illərlə davam edən [[Türk xalqları|türk]]-[[yunan]] ixtilafı qismən həllini tapdı və iki dövlət arasındakı sərhəd dəqiqləşdirildi. [[Egey dənizi]]ndəki xırda adalar bölüşdürüldü. Bir milyona yaxın [[yunan]] [[Türkiyə]]dən [[Yunanıstan]]a, 500 min [[Türk xalqları|türk]] isə [[Yunanıstan]]dan [[Anadolu]]ya köç etdi. Lozanna razılaşması faktiki olaraq [[Türkiyə]]ni [[Dardanel]] və [[Bosfor]] boğazlarındakı haqlarından məhrum etdi. [[Türkiyə]] bu qiymətli keçidlər üzərindəki haqlarını bir də 1936-cı ildə imzalanmış [[Montrö Boğazlar Konfransı|Montrö sazişi]] ilə geri ala bildi. [[Lozanna müqaviləsi]] həm də [[Osmanlı]] sərhədləri daxilində yaşayan [[erməni]] və [[yəhudilər]]in statusunu müəyyən etdi. Bu milli azlıqlar tam hüquqlu [[Türkiyə]] vətəndaşı elan edildi, amma Lozannada həllini tapmayan məqamlar da oldu. [[İraq]]la [[Türkiyə]] sərhəddindəki [[Mosul]] vilayətinin statusunun qeyri-müəyyən qalması, [[Kipr (ada)|Kipr]] məsələsində razılığın tam əldə edilməməsi, sonradan regionda ciddi münaqişələrin formalaşmasına gətirib çıxardı..<ref>[http://web.deu.edu.tr/atmer/atmer/uploaded_files/file/kemalarimakale/hayimnahumefendi.pdf Kurtuluş Savaşında Musevi Cemaati ve Hahambaşı Hayım Nahum Efendi] {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20140812225723/http://web.deu.edu.tr/atmer/atmer/uploaded_files/file/kemalarimakale/hayimnahumefendi.pdf |date=2014-08-12 }}, Genelkurmay Başkanlığı (Türkiye), 2003.</ref>[[Fayl:Halâskârân-ı İslâm afiş.jpg|thumb|[[Samsun]]da nəşr olunan ilk [[təbliğat]] afişalarından biri — Halâskârân-ı İslâm]]

== Respublikanın elanı ==
1 noyabr 1922-ci ildən etibarən [[Monarxiya|səltənətin]] olmadığı ölkə məclis hökuməti tərəfindən idarə edilirdi. Bu hökumət sistemində hər nazir məclis tərəfindən seçildiyinə görə bir-birinə uyuşmayan adamların bir araya gəldiyi hökumət formasına yol açırdı. Bundan əlavə, hər nazirlik üçün uzun müddət davam edən mübahisələr yaşanırdı. Yeni məclis seçildikdən sonra qurulan İcra Vəkilləri Heyətinin üzvləri bu şərtlərlə işləməyin çətinliyindən şikayət edirdi.<ref name=":1">{{cite web
 |url         = http://www.dunyabulteni.net/haber/181254/cumhuriyet-nasil-ilan-edilmisti-
 |archiveurl  = https://web.archive.org/web/20161220031134/http://www.dunyabulteni.net/haber/181254/cumhuriyet-nasil-ilan-edilmisti-
 |archivedate = 2016-12-20
 |title       = Cumhuriyet nasıl ilan edilmişti ?
 |author      = Ömer Aymalı
 |date        = 
 |work        = 
 |publisher   = Dünya Bülteni
 |accessdate  = 2011 29 oktyabr
 |language    = Türkcə
 |url-status  = unfit
}}</ref> Hökumətin zəifliyi 23 oktyabrda tamamilə ortaya çıxdı. Həm də Daxili İşlər naziri olan İcra Vəkilləri Heyətinin sədri [[Əli Fəthi Okyar|Fəthi bəy]] Daxili İşlər naziri vəzifəsini Fərid Təkə buraxmaq istəmiş, lakin məclis bunu qəbul etməyərək Ərzincan millət vəkili Sabit bəyi seçmişdi. TBMM-in ikinci sədri [[Əli Fuad Cəbəsoy|Əli Fuad]] da bu vəzifəsindən Yusif Kamalı namizəd göstərərək istefa vermiş, lakin məclis qəbul etməyərək Rauf bəyi seçmişdi.<ref name=":1" />

Bundan sonra Məclis sədri olan Mustafa Kamal 25 oktyabr 1923-cü ildə hökuməti [[Çanqaya]]da topladı. İclasda Vəkillər Heyətinin istefa etməsinə və yeni seçiləcək Vəkillər Heyətində vəzifə almamasına qərar verildi.<ref>{{cite web
 |url         = http://www.atam.gov.tr/wp-content/uploads/Hamza-ERO%C4%9ELU-T%C3%BCrkiye-Cumhuriyetinin-%C4%B0l%C3%A2n%C4%B1.pdf
 |archiveurl  = https://web.archive.org/web/20161202233128/http://www.atam.gov.tr/wp-content/uploads/Hamza-ERO%C4%9ELU-T%C3%BCrkiye-Cumhuriyetinin-%C4%B0l%C3%A2n%C4%B1.pdf
 |archivedate = 2016-12-02
 |title       = Türkiye Cumhuriyetinin İlân
 |author      = Həmzə Əroğlu
 |date        = 
 |work        = 
 |publisher   = Atatürk Araştırma Merkezi Dergisi.
 |accessdate  = 
 |language    = Türkcə
 |url-status  = dead
}}</ref> Beləcə, ölkəni [[respublika]]nın elanına aparacaq hökumət böhranı yarandı.

27 oktyabr 1923-cü ildə Vəkillər Heyətinin istefası [[TBMM]]-də oxunduqdan sonra yeni Vəkillər Heyəti qurma yolunda işlər başladıldı. Müxalifətin yeni hökumət qurma cəhdləri nəticə əldə edə bilmədi. 28 oktyabrda Çanqayadakı axşam yeməyində [[İsmət İnönü|İsmət paşa]], [[Əli Fəthi Okyar|Fəthi bəy]], [[Kazım Qarabəkir|Kazım paşa]], [[Kəmaləddin Sami Gökçən|Kəmaləddin Sami paşa,]] [[Xalid Karsıalan|Xalid paşa]], Rizə deputatı [[Əhməd Fuad Bulca|Fuad]] və Afyon deputatı Ruşən Əşrəf bəri qonaq olaraq qəbul edən Mustafa Kamal hökumət böhranından çıxma yolu barədə danışdı və qonaqlarına "sabah respublikanı elan edəcəyik" dedi.<ref>{{kitab3
 | müəllif   = Mustafa Kamal Atatürk
 | başlıq    = Nutuk
 | link      = 
 | cavabdeh  = 
 | yer       = Ankara
 | nəşriyyat = Atatürk Araştırma Merkezi
 | il        = 2004
 | cild      = 
 | səhifə    = 231
 | səhifələr = 
 | isbn      = 
 | doi       = 
 | ref       = 
}}</ref> Yeməkdən sonra Mustafa Kamal və İsmət paşa birlikdə qanun layihəsini hazırladı.

29 oktyabr, 1923-cü ildə [[Mustafa Kamal Atatürk|Mustafa Kamal Paşa]], millət vəkilləri ilə görüşdükdən sonra qanun layihəsini hazırlayaraq Respublika təklifini [[TBMM]]-ə verdi. Məclis layihəni qəbul etdi.<ref>{{cite web | last1 = Gözler | first1 = Kemal | title = 1921 Teşkilât-ı Esasîye Kanunu | url = http://www.anayasa.gen.tr/1921ay.htm | website = http://www.anayasa.gen.tr/ | publisher = Bursa, Ekin Kitabevi Yayınları, 2000 say 44-55'ten alınmıştır | accessdate = 2 dekabr 2016 | archive-date = 2016-03-04 | archive-url = https://web.archive.org/web/20160304191727/http://www.anayasa.gen.tr/1921ay.htm | url-status = live }}</ref> Beləcə, [[Türkiyə]] dövlətinin idarəçilik forması Respublika, adı isə Türkiyə Respublikası olaraq müəyyən edildi. [[Atatürk]], qurulan [[Türkiyə Respublikası]]nın ilk [[prezident]]i oldu.

== Yardımlar ==

=== SSRİ dəstəyi ===
[[Fayl:Sultanvahideddin.jpg|thumb|[[VI Mehmed]] [[Malta]]ya getmək üçün saraydan ayrılarkən.]][[Moskva]]dan gələcək olan yardımları ilk dəfə təşkil edən şəxs [[Ənvər paşa]]nın əmisi [[Xəlil Paşa|Xəlil Qut]] olmuşdur.<ref name="sovyet-yard">{{cite web | url = https://bpakman.wordpress.com/ataturk/1919-yili-mayisinin-19-uncu-gunu-samsuna-ciktim/kurtulus-savasina-buhara-altinlari/sovyet-yard/ | title = Kurtuluş Savaşına Sovyet Yardımı | first = Bülent | last = Pakman | date = dekabr 2015 | accessdate = 9 iyul 2017 | archive-date = 2017-07-22 | archive-url = https://web.archive.org/web/20170722203921/https://bpakman.wordpress.com/ataturk/1919-yili-mayisinin-19-uncu-gunu-samsuna-ciktim/kurtulus-savasina-buhara-altinlari/sovyet-yard/ | url-status = live }}</ref>

[[İstanbul]]da həbsdə olan [[Xəlil Kut|Xəlil paşa]], qaçaraq [[Sivas]]a gəlmiş, bundan sonra isə [[Mustafa Kamal Atatürk|Mustafa Kamal]] tərəfindən [[Naxçıvan]]dan [[Azərbaycan]]a göndərilmişdir. Bu zaman Xəlil paşa, Xarici İşlər Naziri [[Çiçerin]] və köməkçisi [[Karaxan]]la görüşüb, anti-ipmerialist cəbhə təklif edərək, hərbi və maliyyə yardımı istəmişdi. Bunun ardınca Hərbi komissar [[Lev Kamenyev]] ilə də görüşərək, gizli qalmaq şərtilə bir milyon lirə dəyərində qızıl, 60 min tüfəng, 108 səhra topu və 12 ağır top yardımı edilməsində razılığa gəldi.<ref>{{cite book | author1 = Jurado C. C. | author2 = Bujeiro, R. | title = The German Freikorps 1918–23 | publisher = Osprey Publishing | date = 2001 | ISBN = 1-84176-184-2 }}</ref> [[Azərbaycan]]dakı [[Ənvər paşa]]nın qardaşı [[Nuru Paşa]]nın (Killigil) fəaliyyətlərinə görə gecikmə olsa da, 2 iyul 1919-cu ildə yardım heyəti yola çıxdı.<ref name="Yüceer">{{cite book | title = Birinci Dünya Savaşı'nda Osmanlı Ordusu'nun Azerbaycan ve Dağıstan Harekâtı | last = Yüceer | first = Nasır | url = https://books.google.com/books?id=VdFmAAAAMAAJ | publisher = Gnkur. Askeri Tarih ve Stratejik Etüt Başkanlığı yayınları | place = Ankara | date = 2002 | page = 201 | pages = 44 | isdn = 9789754090758 | access-date = 2018-02-22 | archive-date = 2020-06-22 | archive-url = https://web.archive.org/web/20200622040655/https://books.google.com/books?id=VdFmAAAAMAAJ | url-status = live }}</ref> Heyət yardımın ilk mərhələsi kimi 125.000 lirə dəyərində olan 500 kq qızıl və Çiçerinin [[Mustafa Kamal Atatürk|Mustafa Kamal Paşaya]] məktubunu aparırdı.<ref name="Yerasimos">{{cite book | title = Kurtuluş Savaşı'nda Türk-Sovyet İlişkileri | last = Yerasimos | first = Stefanos | place = İstanbul | date = 2000 | pages = 150-151 }}</ref> [[Xəlil Kut|Xəlil paşa]], 3 avqustda yazdığı raportunda 6 sandıq içində 500 kq qızıl ilə yola çıxdığını, yanlarında iki müsəlman [[Qızıl Ordu]] zabitinin və 20 əsgərin olduğunu yazmışdır.<ref name="Karabekir">{{cite book | title = İstiklâl Harbimiz | last = Karabekir | first = Kâzım | place = İstanbul | date = 1988 | pages = 799 }}</ref> [[Azərbaycan]] üzərindən [[Anadolu]]ya keçərkən erməni hücumları səbəbilə yardımın hamısının toplu formada çatdırılması mümkün olmadı.<ref name="Atakan">{{cite news | news = Askeri Tarih Bülteni | title = Türk İstiklâl Harbinde İdarî Faaliyetler ve Lojistik | number = 25 | last = Atakan | first = Rauf | place = Ankara | date = 1988 | pages = 104 }}</ref> Heyət bölündü və qızılların 1/3-i Karakösedə (indiki [[Ağrı]]da) tümən komandanı Cavid bəyə (bir başqa mənbəyə görə [[Kazım Orbay]]a<ref name="Türk Kültürü">{{cite news | news = Türk Kültürü İncelemeleri Dergisi | title = Bolşeviklerle İlişki Kurmak Amacıyla Oluşturulan Bir Siyasi Kuruluş: Türk Komünist Fırkası (1920) | number = 6 | last = Aslan | first = Yavuz | place = İstanbul | date = 2002 | pages = 45 }}</ref>) təslim edildi.<ref name="Cebesoy">{{cite book | title = Moskova Hatıraları | last = Cebesoy | first = Ali Fuat | place = Ankara | date = 1982 | pages = 177, 428, 452 }}</ref><ref name="Çalışkan">{{cite news | title = Türk Kurtuluş Savaşında Sovyet Rusya'nın Malî ve Askerî Yardımları | news = Karadeniz Araştırmaları | url = http://dergipark.ulakbim.gov.tr/karadearas/article/view/5000052720/5000050039 | soyadı = Çalışkan | ad = Ülkü | sayı = 9 | tarih = Bahar 2006 | sayfalar = 36-42 | access-date = 2018-02-23 | archive-date = 2017-08-08 | archive-url = https://web.archive.org/web/20170808101523/http://dergipark.ulakbim.gov.tr/karadearas/article/view/5000052720/5000050039 | url-status = dead }}</ref><ref>{{cite book | title = TBMM Gizli Celse Zabıtları I | place = İstanbul | date = 1999 | pages = 72,73 }}</ref>
27 avqust günü Karaköseyə çatan [[Sovet]] heyətinin gətirdikləri ilə birlikdə toplam qızıl miqdarı 400 kq oldu. Qızılın bir qismi yolda buraxılmışdı.<ref name="Yerasimos" /> Cavid bəy, [[Sovet]] heyətini 8 sentyabrda [[Ərzurum]]a çatdıra bildi. Heyəti qarşılayan [[Kazım Qarabəkir|Qarabəkir Paşa]], [[Ankara]]ya teleqram göndərərək xəbəri verdi. [[Kazım Qarabəkir]] paşa 200 kq qızıl [[Qafqaz cəbhəsi (Birinci Dünya Müharibəsi)|Şərq Cəbhəsinin]] ehtiyacları üçün ayırdıqdan sonra yerdə qalan 200 kq qızılı [[Sovet]] nümayəndə heyəti ilə birlikdə [[Ankara]]ya göndərdi.<ref name="Karabekir" /> [[Xəlil Kut|Xəlil paşan]]ın uğurlu görüşmələrindən sonra [[Kiçik Asiya|Anadolunun]] mübarizəsi üçün kritik bir vaxt olan 4 – 11 sentyabr, 1919-cu il tarixində [[Sivas konqresi]]nə Mahmudov adında [[Sovet]] nümayəndəsi qatıldı.<ref>{{cite book | title = Sultan Galiyev ve Sömürgeler Enternasyonali | url =  | last = Kaymak | name = Erol | page =  | pages = 78 | publisher =  | place =  | date =  | isbn=  }}</ref><ref>{{cite news | title = 1920'li Yıllarda Türk-Sovyet İlişkileri: Kronolojik Bir Çalışma | news = Türkiyat Araştırmaları Dergisi | url =  | last = Benhür | first = Çağatay | page =  | pages = 279 | publisher =  | place =  | date =  | isbn=  }}</ref>
Yardımların toplam miqdarı haqqında dəqiq məlumatlar yoxdur, əldə olan məlumat və sənədlər arasında uyğunsuzluqlar var.<ref name="Özalp">{{cite book | başlık = Milli Mücadele (1919–1922) | first = Kâzım | last = Özalp | url = https://books.google.com/books?id=PyKwAAAACAAJ | publisher = Türk Tarih Kurumu | place = Ankara | date = 1971 | pages = 74 | isbn= 9789751609939 }}</ref> Bunun əsas səbəbi [[Ankara Hökuməti]]nin alınan yardımları münkün olan qədər gizli saxlamaq istəyi idi. Xüsusilə də, [[Qara dəniz]] vasitəsilə gələn yardımların bilinməsinin bu yolda yoxlamaları artıracağını düşünürdülər.<ref name="Mütercimler">{{cite book | title = Kurtuluş Savaşı'nda Denizden Gelen Destek Sovyetler Birliği'nden Alınan Yardımlar Kuva-yı Milliye Donanması | last = Mütercimler | first = Erol | place = İstanbul | date = 1992 | pages = 110-112 }}</ref> Həmçinin də təhvil-təslim zamanı qeydiyyatın aparılmadığı, hərbi sursatların fərqli adlarla qeyd edilməsi kimi hallar da sənədlərdəki qeydiyyatların bir-birilə uyğun olmamasına şərait yaratmışdır, lakin ümumi olaraq qəbul edilənə və Sovet sənədlərinə görə, [[Sovet]]lər tərəfindən İstiqlaliyyət müharibəsi üçün edilən 125.000 lirə dəyərindəki qızıldan əlavə, göndərilən silah-sursat siyahısı belədir:<ref name="Armaoğlu">{{cite book | title = Siyasi Tarih 1789–1960 | last = Armaoğlu | first = Fahir | url = https://books.google.com/books?id=CjETnwEACAAJ | pages = 634 | page = 819 | publisher = Ankara Üniversitesi Siyasal Bilgiler Fakültesi yayınları | date = 1975 | isbn =  | access-date = 2018-02-23 | archive-date = 2020-06-13 | archive-url = https://web.archive.org/web/20200613011607/https://books.google.com/books?id=CjETnwEACAAJ | url-status = live }}</ref><ref name="Çukurova">{{cite book | title = Kurtuluş Savaşı'nda Haber Alma ve Yeraltı Çalışmaları | last = Çukurova | name = Bülent | url = https://books.google.com/books?id=_oppAAAAMAAJ | publisher = Ardıç Yayınları | place = Ankara | date = 1994 | page = 283 | pages = 81 | isbn = 9789757902164 | access-date = 2018-02-23 | archive-date = 2020-06-13 | archive-url = https://web.archive.org/web/20200613011612/https://books.google.com/books?id=_oppAAAAMAAJ | url-status = live }}</ref><ref>{{cite web | last1 = Göktaş | first1 = Faysal | title = Türkiye Kurtuluş Savaşı'nda S.S.C.B yardımları | url = http://haber.sol.org.tr/serbest-kursu/turkiye-kurtulus-savasinda-sscb-yardimlari-faysal-goktas-haberi-88999 | publisher = Sol.org.tr/ | access date = 8 iyul 2017 | date = 7 Mart 2014 | 8 =  | access-date = 2018-02-23 | archive-date = 2016-12-25 | archive-url = https://web.archive.org/web/20161225035451/http://haber.sol.org.tr/serbest-kursu/turkiye-kurtulus-savasinda-sscb-yardimlari-faysal-goktas-haberi-88999 | url-status = live }}</ref>
{| class="wikitable"
|-
! Sursat !! Ədəd
|-
| Tüfəng || 39.000
|-
| Pulemyot || 327
|-
| Top || 54
|-
| Fişəng || 63 milyon
|-
| Top mərmisi || 147.000
|-
| Ovçu gəmisi || 2
|-
| Əl bombası || 4.000
|-
| Qılınc || 1.500
|-
| Əleyhqaz || 20.000
|}

[[Fayl:Western Front 31 March 1922 bis.jpg|thumb|[[Mustafa Kamal Atatürk]] yardım gətirən [[Sovet]] nümayəndələri ilə birlikdə çay fasiləsində.]]

1921-ci ilin aprel, may və noyabr aylarında üç mərhələli formada ümumi 6.500.000 qızıl rubl dəyərində yardım edilmişdir. [[Sovet]]lərin bu müddətdə etdiyi qızıl rubl yardımı ümumi 17.500.000 qızıl rubl dəyərində olmuşdur.<ref name="Müderrisoğlu">{{cite book | title = Kurtuluş Savaşı'nın Malî Kaynakları | last = Müderrisoğlu | first = Alptekin | place = Ankara | date = 1990 | pages = 522-523 }}</ref> 1922-ci ildə [[İosif Stalin]] və [[Orconikidze rayonu|Orcenikidze]] kimi [[kommunist]] liderləri yardımın dayandırılmasını müdafiə etsələr də, [[Vladimir Lenin]] və [[Lev Trotski]] yardımın davam etdirilməsini təmin etmişdilər.<ref name="Armaoğlu" />

[[Sovetlər]]in İstiqlaliyyət müharibəsinə yardımı, Böyük hücumdan əvvəlki hesablara görə 35 faiz həndəvərində olmuşdur.<ref name="R.Büyükelçiliği">{{cite web | url = http://www.turkey.mid.ru/20-30gg_t.html | title = Rusya Federasyonu Türkiye Büyükelçiliği internet sitesi | publisher = Rusya Federasyonu'nun Türkiye Büyükelçiliği | access date = 8 iyul 2017 | access-date = 2018-02-23 | archive-date = 2017-06-25 | archive-url = https://web.archive.org/web/20170625045234/http://www.turkey.mid.ru/20-30gg_t.html | url-status = dead }}</ref> Ən böyük yardımlar başda [[İstanbul]] olmaqla, işğal altındakı torpaqlardan qaçırılan silah və sursat, satınalmalar, İmalat-i Hərbiyyə və Təkalif-i Milliyə vasitəsilə təmin edilmişdir. Bundan başqa, 16 mart, 1921-ci il tarixli [[Moskva müqaviləsi]] ilə verilən siyasi dəstək də çox əhəmiyyətli olmuşdur.<ref name="Ataşer">{{cite book | title = Milli Mücadele Döneminde Sovyet Yardımı ve Türk-Rus İlişkilerinde Kafkasya'nın Yeri | last = Ataşer | name = Rıfkı | pages =  530-531 | place = Ankara | date = 2003 | isbn=  }}</ref><ref name="Aydın">{{cite book | title = Milli Mücadele Döneminde TBMM Hükümeti Tarafından İstanbul'da Kurulan Gizli Gruplar ve Faaliyetleri | last = Aydın | name = Mesut | url = https://books.google.com/books?id=1dkcAAAAIAAJ | pages = 267 | page = 322 | publisher = Boğaziçi Yayınları | place = İstanbul | date = 1992 | isbn = 9789754510737 | access-date = 2018-02-23 | archive-date = 2020-06-22 | archive-url = https://web.archive.org/web/20200622040653/https://books.google.com/books?id=1dkcAAAAIAAJ | url-status = live }}</ref>

=== Digərləri ===
[[Böyük Britaniya]] [[Anadolu|Qərbi Anadolunu]] işğal edən [[Yunanıstan]] ordusuna siyasi və maliyyə dəstəyi versə də, yunan hökumətinin israrlı tələblərinə baxmayaraq [[Yunanıstan Silahlı Qüvvələri|yunan ordusuna]] təlimçi sifətiylə belə zabit göndərməmişdir. [[Yunanıstan]]a [[Böyük Britaniya]]nın hərbi yardımları təxminən 1922-ci ilin əvvəllərində kəsilmişdi. İstiqlaliyyət müharibəsi zamanı qeyri-nizamı türk qüvvələri [[Adana]], [[Maraş]], [[Qaziantep|Antep]] və [[Urfa]]nı işğal edən fransız ordusuna qarşı savaşmışdır. 1919-cu ilin dekabr – 1920-ci ilin may ayları arasında 6 ay davam edən toqquşmalar 31 may 1920-ci ildə atəşkəş ilə nəticələndi. Bu tarixdən sonra [[Fransa]] beynəlxalq arenada ümumilikdə [[Ankara Hökuməti]]ni dəstəkləmiş, 1921-ci ilin oktyabrında [[Anadolu]]dan çəkilən qüvvələri [[Türk xalqları|türk]] tərəfinə xeyli sayda silah və sursat təhvil vermişdir. 1919-cu ilin mayında [[İzmir]]in yunanlar tərəfindən işğalını özünə qarşı yönəlmiş bir hücum kimi dəyərləndirən [[İtaliya]] İstiqlaliyyət müharibəsi ərzində [[Türk xalqları|türk]] tərəfini dəstəkləmişdir. Hətta, 1919-cu ilin yazında [[Quşadası]] cəbhəsində [[yunan]] və [[italyan]] qüvvələri toqquşmuşdur.<ref name=":0">Türk İstiklal Harbi – II nci Cilt – Batı Cephesi – 3 ncü Kısım. — T. C. Genelkurmay Başkanlığı Harp Dairesi Başkanlığı Resmî Yayını</ref>

== Qalereya ==
<gallery>
Fayl:Türk süvari birliklerinin İzmire girişi.jpg|[[Türk xalqları|türk]] piyadaları
Fayl:Commanders of the Independence War (Turkey).JPG|İstiqlaliyyət müharibəsi komandanlarından bəziləri.
Fayl:Prayers in the front of BMM.jpg|[[Mustafa Kamal Atatürk]] və tərəfdarları [[TBMM]]-nin açılışında
Fayl:Çerkez Ethem, Çerkez savaşçıları ve Mustafa Kemal Atatürk, 06-1920.jpg| [[Çərkəz Ethəm]] və [[Mustafa Kamal Atatürk]]
Fayl:Memory of Victory, 1925.jpg| 1925-ci ildə Həsən Səbri tərəfindən hazırlanmış Xatırə-i Zəfər
</gallery>

== Həmçinin bax ==
* [[Türkiyə Respublikası]]
* [[Mustafa Kamal Atatürk]]
* [[I Dünya Müharibəsi]]
* [[Kazım Qarabəkir]]
* [[Lozanna müqaviləsi (1923)]]
* [[İsmət İnönü]]
* [[Fevzi Çaxmaq]]
* [[İstiqlal Marşı]]

== Qeydlər ==
{{Notelist}}

== İstinadlar ==
{{İstinad siyahısı|2}}

== Xarici keçidlər ==
{{Vikilər
| commons     = Turkish War of Independence
| wikispecies = 
| wikt        = 
| b           = 
| s           = 
| q           = Türkiyə İstiqlaliyyət müharibəsi
| n           = 
| m           = 
| d           = 
| voy         = 
| mw          = 
}}
* [http://xalqqazeti.com/az/news/social/14968 Türkiyə Qurtuluş Savaşı] {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20150512034157/http://xalqqazeti.com/az/news/social/14968 |date=2015-05-12 }}
* [http://www.kurtulussavasi.org/ Atatürk və Qurtuluş müharibəsi] {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20111120045802/http://www.kurtulussavasi.org/ |date=2011-11-20 }}
* [http://www.tbmm.gov.tr/sanal_tur/kurtulus_savasi_muzesi/flash/index.html Qurtuluş müharibəsi muzeyi (TBMM)] {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20140221053949/http://www.tbmm.gov.tr/sanal_tur/kurtulus_savasi_muzesi/flash/index.html |date=2014-02-21 }}
* [https://web.archive.org/web/20150220154221/http://www.atam.gov.tr/dergi/sayi-20/turk-kurtulus-savasi-kapsami-ve-yontemi-sorunu Türk Qurtuluş müharibəsi: Əhatəsi və idarəçilik problemi]
* [https://web.archive.org/web/20140302070856/http://www.onergurcan.org/Mete%20Dural%20Kitapligi/METE/Turkiye%20Ulusal%20Kurtulus%20Savasi%201919-1923.pdf Türkiyə Milli Qurtuluş Müharibəsi 1919–1923]
* [https://web.archive.org/web/20150220154633/http://dergiler.ankara.edu.tr/dergiler/45/790/10136.pdf Milli Mübarizədə daxili üsyanlar, vətənə xəyanət və İstiqlal Məhkəmələri]
* [https://web.archive.org/web/20180602034823/http://dergiler.ankara.edu.tr/dergiler/18/833/10536.pdf Qurtuluş müharibəsi, müharibədə Atatürk, müharibənin nəticələri]
* [https://web.archive.org/web/20150220154713/http://www.egelisesi.k12.tr/dosyalar/editor/file/e.pdf Milli Mübarizədə türk qadını]
* "[[s:Ankara Marşı|Ankara Marşı]]" [http://www.youtube.com/watch?v=7SiQWLGAjiU Ankara, Ankara Güzel Ankara…]
* "[[s:Sakarya Marşı|Sakarya Marşı]]" [http://www.youtube.com/watch?v=0Q-8IoL7Cks Hürmet sana ey şan dolu sancağım. Baştan başa arza hakim ol şahım…]
* "[[s:İzmir Marşı|İzmir Marşı]]" [http://www.youtube.com/watch?v=H9S_j3LwuIc İzmir'in dağlarında çiçekler açar. Altın güneş orda sırmalar saçar…]
{{Birinci Dünya müharibəsi}}

[[Kateqoriya:Birinci Dünya müharibəsi]]
[[Kateqoriya:Türkiyə İstiqlaliyyət müharibəsi| ]]
[[Kateqoriya:Türkiyə tarixi]]
[[Kateqoriya:İstiqlal müharibələri]]
[[Kateqoriya:Fransanın müharibələri]]
[[Kateqoriya:Gürcüstanın müharibələri]]
[[Kateqoriya:Birləşmiş Krallığın müharibələri]]
[[Kateqoriya:Yunanıstanın müharibələri]]
[[Kateqoriya:Ermənistanın müharibələri]]
[[Kateqoriya:İtaliyanın müharibələri]]
[[Kateqoriya:1920-ci ildə Türkiyə]]
[[Kateqoriya:1921-ci ildə Türkiyə]]
[[Kateqoriya:1922-ci ildə Türkiyə]]
[[Kateqoriya:1923-cü ildə Türkiyə]]
[[Kateqoriya:Osmanlı imperiyasının müharibələri]]