Ulpiana

Ulpiana — Qədim Roma şəhəri.^[1]^[2] İndiki Kosovoda yerləşir. Ulpiana Liplan bələdiyyəsinin tərkibindədir. Şəhər coğrafiyaşünas Strabonun əsərlərində “köhnə şəhər” adı ilə xatırlanır. Ulpiana imperator Mark Ulpius Trayanın şərəfinə adlandırılmışdır. Ulpiana yaxınlığında çoxlu gümüş mədənləri yerləşirdi.^[3]

Tarixi[redaktə | mənbəni redaktə et]

Ulpiana Romanın Dardaniya əyalətinin ən mühüm şəhərlərinin inkişafında mühüm rol oynamışdır. Ulpiananın adı qədim mənbələrdə eramızın II əsrinin ikinci onilliyində çəkilir. 518-ci ildə dağıdıcı zəlzələ Dardaniyada bir neçə şəhəri yerlə-yeksan etdi. Ulpiana şəhərinə ciddi ziyan dəydi. İmperator Yustinian şəhəri və onun divarlarını yenidən tikdirdi.^[4]^[5]

Arxeoloji qazıntılar[redaktə | mənbəni redaktə et]

Qədim şəhərin xarabalıqları ilə bağlı ilk çöl tədqiqatları 1990-cı ildən əvvəl aparılmışdır. 1953-cü ildə Ulpianada aparılan arxeoloji tədqiqatlar ilk dəfə olaraq qəbiristanlığın şimal hissəsində dörd qəbirin qazıldığını üzə çıxarmışdır. Tədqiqatlar müxtəlif tapıntıların aşkar edildiyi şimal yaşayış məntəqələri və qəbiristanlıqlar üzərində cəmlənmişdir. Bu mühüm Roma-Bizans şəhəri haqqında yazılı məlumat azdır. Bir neçə əlyazma 19-cu əsrdə bu bölgəyə səfər etmiş səyahətçilər tərəfindən yazılmış xatirə əlyazmalarıdır. Antik dövrdən və kitabələrdən əldə edilən məlumatlara əsaslanan şəhərin tarixi hadisələrinin tam hesabatı B.Sarie tərəfindən təqdim olunmuşdur.^[6] Bu sahədə digər tədqiqatlar 1981-1987-ci illər arasında Belqrad Arxeologiya İnstitutu tərəfindən Kosovo Abidələrin Mühafizəsi İnstitutu, Mədəniyyət Abidələrinin Mühafizəsi İnstitutu və Priştina Mədəni Əsərlərin Mühafizəsi və Təqdimatı İnstitutu ilə birgə həyata keçirilmişdir. Qazıntı və tədqiqatlar əsasən bölgədəki qədim şəhərləri birləşdirən əsas yolun hər iki tərəfində tapılan qədim əşyalara yönəldilib. 1982-ci ildə qədim şəhərin mərkəzində qəbiristanlıq aşkar edilmişdir. 1993-cü ildə Priştinanın Mədəniyyət Abidələrinin Mühafizəsi İnstitutu memoriumlar və mərmər sarkofaqlar üzərində konservasiya işlərinə başladı. 1995-ci ildə ərazidə aparılan su borularının təmiri binanın bəzi bünövrələrinin aşkarlanmasına səbəb oldu. Ulpiananın yaranma tarixini dəqiq müəyyən etmək asan deyil. 2012-ci ildə arxeoloqlar 5-ci əsrdən əvvəl tikilmiş kilsə aşkar etdilər. Şəhər xarabalıqlarında tapılan əşyalardan ən mühümləri bunlardır: qadın başı, kişi başı, Erosun başı və faciəvi maska.^[7]

Qadın başı[redaktə | mənbəni redaktə et]

Heykəl orta yaşlı qadın portretidir, hündürlüyü 18 sm, ağ incə mərmərdən hazırlanmışdır. Alnında kiçik, bir qədər sivri qıfıllar olan üzün detalları, hamısı sənətkarlıqla işlənmiş,sanki qadının fərdi xüsusiyyətlərini vurğulayır. Bu baş, digər arxeoloji materiallara görə, E.Çerşkovun tapıldığı təbəqədən tapılıb. Üslub xüsusiyyətlərini və analogiyasını nəzərə alsaq, onun IV əsrin son rübünə aid olduğunu əminliklə təxmin edə bilərik.

Kişi başı[redaktə | mənbəni redaktə et]

Hündürlüyü 33 sm olan heykəl orta boylu bir insanın mərmər başıdır. O, 3-cü əsrin ortalarında, ən böyük Roma portretlərinin bəzilərinin yaradıldığı zaman son Roma portreti üslubunda hazırlanmışdır.

Erosun başı[redaktə | mənbəni redaktə et]

Bu mərmər baş balaca, dolğun, oğlan üzlü, uzun, qıvrım saçlı Eroslara aiddir. Hündürlüyü 15,6 sm-dir.

Faciəli maska[redaktə | mənbəni redaktə et]

Bu, Roma teatr maskasının fərqli xüsusiyyətləri ilə modelləşdirilmiş güclü kişi üzüdür. Hündürlüyü 27,5 sm-dir. O, boz mərmərdən hazırlanmışdır. Şimal nekropolunun yerində tapıldı. Üzdəki xüsusiyyətlər və detallar son dərəcə plastikdir və asanlıqla hazırlanır. Ehtimal ki, onlar teatr maskalarını təmsil edən bəzi mərmər baş geyimləri kimi böyük göz yuvalarına bağlanmışdılar. Bunu bütövlükdə müşahidə edən və bəzi tipik detalları araşdıran ekspertlər eramızın I əsrində Roma teatr ənənəsində baxılan maketlərin Yuqoslaviya ərazisinə getdiyini, üslub və bədii xüsusiyyətlərində əks olunduğunu düşünürlər. Bu, Ulpianada tapılan ən yaxşı heykəllərdən biridir və ehtimal ki, 2-ci əsrə aiddir.

Şimal nekropolunun görünüşü. Qeyd: Yer skanına görə başqa bir Qərb Nekropolu var, lakin hələ qazılmayıb.

Nekropol[redaktə | mənbəni redaktə et]

Ulpianadakı məzar daşları üzərində tədqiqatlar 1953-cü ildə başladı. Tədqiqata başlayan tədqiqatçı Nikoliçdir. Şimal nekropolunda dörd məzar tapdı. Bundan sonra Emil Çerşkov və Lyubişa Popoviç adlı digər iki tədqiqatçı 1954-1959-cu illər arasında sistemli araşdırmalar apardılar. Bu araşdırmalar böyük uğur qazandı və bu qədim şəhər haqqında bir çox suallara cavab verdi. Qazıntıların birinci ilində müxtəlif quruluşlu bir çox binada sarkofaqlar tapıldı. Məzarların birində bütün ailə üçün qəbir daşı var idi. Ulpiana üçün Mark Ponti Varana həsr olunmuş yazısı olan daha bir mühüm abidə tapıldı və bu abidə arxeoloqlara təkcə Mark Ponti haqqında deyil, həm də şəhərin təşkili haqqında tarixi məlumat verdi.^[8]

Qalereya[redaktə | mənbəni redaktə et]

Şimali Nekropolda Roma dövrünə aid stela.
Ulpiananın Şimal nekropolunda qazılmış məzar.
Ulpiana Şimal Nekropolunun panoraması.
Ulpianada qazılmış Yumurta və dart ornamentinin qalığı.
Bazilikadan çox da uzaq olmayan Baptisterium, lakin hələ qazılmayan başqa bir kilsəyə daha yaxındır.
Baptisteriumun panoraması. Qeyd: onun sağında suyun gəldiyi yerdir.
Baptisteriuma su gətirən sol borunun görünüşü.
Baptisterium-a su gətirən sağ borunun görünüşü.
Bazilikanın ön tərəfdən görünüşü.
Bazilika apsesi.
Bazilikanın girişindəki stela.
Ulpianadakı xəndək, bu şəhərdə tarixdən əvvəlki dövrlərdən Böyük Yustiniandan sonraya qədər həyatın davamlılığını göstərir. Yustinian dövründən üst mərmər təbəqəsi ilə nəticələnən bir-birinin üstündə tikilmiş çoxlu təbəqələrə diqqət yetirin.
Mərmər divarın davamı, solda "zaman xəndəyi" ilə.
Kül və karbon təbəqəsi, şəhərin son dəfə yandırıldığı, təxminən eramızın 7-8-ci əsrlərində slavyanların gəlişi ilə.
Şimal qapısının iki qülləsi.
Ortada dar girişi olan Şimal Qapısının iki qülləsinin başqa bir görünüşü.