Urartu dini
Urartu dini və ya Urartu mifologiyası — e.ə. VIII–VI əsrlərdə Qərbi Asiyanın Ermənistan yaylası ərazisində mövcud olmuş qədim Urartu dövlətində qəbul edilmiş inanc sistemi. Urartu dini qədim dünyanın Yaxın Şərq despotik dövlətlərinə xas olan çoxtanrılı bir din idi və öz kökləri Mesopotamiya və Anadoludakı köhnə dini sistemlərdən götürmüşdür.[1] Qədim Şərqin digər dini sistemləri kimi, Urartu dinində də müxtəlif hadisələri himayə edən böyük tanrılar panteonu var idi. Urartu panteonunun ali tanrısı Haldi idi. İnsanlarla panteonun tanrıları arasında əlaqə qurbanlıq ayinləri vasitəsilə qurulmuşdur. Urartu dininə Qədim Şərqə xas olan həyat ağacı, ilan, qanadlı disk, həmçinin Qədim Mesopotamiyanın digər dini sistemlərinin oxşar elementləri ilə üst-üstə düşən başqa motivlər də daxil idi.[2] Urartu dininin xarakterik xüsusiyyəti dövlətin çoxmillətli quruluşu ilə bağlı olan nisbi dini tolerantlıq idi.[3][4]
Tədqiqi[redaktə | mənbəni redaktə et]
Urartu dinini öyrənmək üçün mənbələr azdır, çünki elmi akademiya urartuluların dini rituallarını və ya inanc sistemini təsvir edən mixi yazılı mənbələrin çox məhdud sayına malikdir. Türkiyədə Torpaqqala yaxınlığında yerləşən, padşah İşpuini dövründə tərtib edilmiş və sonradan "Mher qapısı" adlanan abidə mövcud olan azsaylı mənbələrdən biridir. "Qapı" özü qayadakı üç ardıcıl düzbucaqlı çökəklikdən ibarətdir.[5][6] İosif Orbelinin 1916-cı ildə Rusiya Arxeologiya Cəmiyyətinin ekspedisiyası zamanı aşkar etdiyi[7] bu mixi qaya yazısı sayəsində bütün Urartu panteonu alimlərə məlum olmuşdur. II Rusa dövrünə aid Urartu qalası Ayanisdə son qazıntılar zamanı Haldi adlı tanrıya qurban kəsmə mərasiminə toxunan mənbə də aşkar edilmişdir.[8] Bu mənbəyə əlavə olaraq, alimlərin ixtiyarında mixi yazılarda tanrı Haldiyə dair məhdud sayda trafaret istinadları var. Bu, Urartu maddi mədəniyyətinin obyektləri arasında məlum azsaylı tanrı və ayinlərin təsviridir. Urartu mifoloji mətnləri, eləcə də dua mətnləri və sehli ovsunlamalar hələ də aşkar edilməmişdir.[9]
Digər tərəfdən, Urartu dini ayinlərinin qədim assuriyalılar və hetlərinkinə çox yaxın olması tədqiqatçıların vəzifəsini asanlaşdırır. Assuriya və Het padşahlığının dininin öyrənilməsi müəyyən Urartu dini simvollarının mənasını daha yaxşı anlamağa imkan verir.[10][11]
İstinadlar[redaktə | mənbəni redaktə et]
- ↑ Zimansky P. E. Ancient Ararat, A Handbook of Urartian Studies. New York: Caravan books. 1998. 86. ISBN 0-88206-091-0.
- ↑ Пиотровский Б. Б. Ванское царство (Урарту) / отв. ред. И. А. Орбели. — М. : Издательство восточной литературы, 1959. — С. 220—231. — 286 с.
- ↑ Chahin M. The Kingdom of Armenia. — second (revised) edition. — Curzon Press, 2001. — С. 141. — ISBN 0-7007-1452-9.
- ↑ Zimansky P. Ecology and Empire: The Structure of the Urartian State. — Chicago: The Oriental Institute of the University of Chicago, 1985. — (Studies in ancient oriental civilizations). — ISBN 0-918986-41-9.
- ↑ Пиотровский Б. Б. Ванское царство (Урарту) / отв. ред. И. А. Орбели. — М. : Издательство восточной литературы, 1959. — С. 221, 224—225. — 286 с.
- ↑ Mirjo Salvini. The historical background of the Urartian monument of Meher Kapisi // Anatolian Iron Ages 3; The proceedings of the Third Anatolian Iron Ages Colloquium held at Van, 6—12 1990. Çilingiroğlu A, French D. H. (16). Ankara: British Institue of Archaeology in Ankara. 1994. 205—210. ISBN 1-898249-05-9.
- ↑ Марр Н. Я., Орбели И. А. Археологическая экспедиция 1916 года в Ван. Петроград. 1922.
- ↑ Mirjo Salvini. The Inscriptions of Ayanis. Cuneiform and Hieroglyphic // Ayanis I. Ten Years’ Excavations at Rusaḫinili Eiduru-kai, 1989—1998. Roma: CNR Istituto per GLI Studi Micenei ed Egeo-Anatolici. 2001. 257—320. ISBN 88-87345-04-X.
- ↑ Пиотровский Б. Б. Ванское царство (Урарту) / отв. ред. И. А. Орбели. — М. : Издательство восточной литературы, 1959. — С. 220. — 286 с.
- ↑ Пиотровский Б. Б. Ванское царство (Урарту) / отв. ред. И. А. Орбели. — М. : Издательство восточной литературы, 1959. — С. 228—231. — 286 с.
- ↑ Zimansky P. E. Ancient Ararat, A Handbook of Urartian Studies. New York: Caravan books. 1998. 86–87. ISBN 0-88206-091-0.