Valerik çayı
| Valerik | |
|---|---|
| çeç. Валарта, Валериг, Валерг | |
| Ölkələr | |
| Mənsəbi | Sunja (Terekin qolu) |
| Uzunluğu | 29 km |
| Su hövzəsi | Sunja→Terek→Xəzər dənizi |
| Hövzəsinin sahəsi | 35,4 km² |
|
<div style="font-size:80%;line-height:1.2em;position:absolute;z-index:2;left:İfadə xətası: "{" punktuasiyasının tanınmayan simvolu.%;top:İfadə xətası: "{" punktuasiyasının tanınmayan simvolu.%">  mənsəbi |
|
| DSR[ru] | 07020001112108200005635 |
Valerik (çeç. Валарта, Валериг, Валерг; bəzi mənbələrdə Вайрик[1]) — Rusiyada çay. Çay Çeçenistan Respublikasının qərbində yerləşir. Çayın mənsəbi Sunji çayının sağ sahilində, mənsəbinin 132 km-də yerləşir. Çayın uzunluğu 29 km, su toplayıcı hövzənin sahəsi — 35,4 km²-dir[2]. Valerik çayının aşağı axarları yay aylarında quruyur. Buna səbəb çayın əsasən qar suları ilə qidalanmasıdır. O üzdən yay aylarında çayda yüksək səviyyə müşahidə olunmur[3].
Etimologiyası[redaktə | mənbəni redaktə et]
Çayın adı çeçen dilindəki ilkin Valeran xi sözündən yaranıb. Hərfi tərcüməsi — "çayın ölümü" deməkdir[4]. Dil qanunlarına əsasən sonra söz tədricən — Valeriq, Valerq — formasına düşmüşdür. Başqa bir versiyaya görə isə — çay vaynaxlar və iran dilli xalqlar arasında sərhəd rolunu oynamışdır. Çöldə yaşayan bu xalqlar arasında tez-tez qanlı müharibələr baş vermişdir. Sonrakı zamanlar çayın belə adlanmasına səbəb olmuşdur.
Etimologiyada həmçinin fikir var ki, çayın adı çeçen sözü — Vallarıkdan meydana gəlmişdir. Mənası kobudcasına kiməsə ölüm arzulamaq deməkdir: "İt kimi öl!".[5]Bu ehtimal versiyası rus-çeçen müharibəsindən əvvəl çayın adı ilə göstərilir — Qoxa çayı[6].
Ədəbiyyatda[redaktə | mənbəni redaktə et]
Valerik çay ətrafındakı döyüşü Mixail Lermontov özünün "Valerik" şeirində gözəl təsvir etmişdir[7]. Lermontov çayda baş vermiş bəzi hadisələri həm də rəsm şəklində çəkmişdir. Böyük rus şairi çay ətrafındakı döyüşdə iştirak etmiş və qəhramanlığına görə 4-cü dərəcəli Müqəddəs Valadimir ordeninə layiq görülmüşdür. Lakin o, bu mükafatı ala bilmədi. Çünki şairə qarşı kəskin nifrətİ olan imperator I Nikolay sonda onun adını mükafatlandırılanların yekun siyahısından çıxartmışdır.[8]
Yazıçı K. P. Beleviç (1825–1880) Tenqin alayında xidmət edən zaman "Valerikdə" şeirini yazmışdır.[9]
Su qeydiyyatı məlumatları[redaktə | mənbəni redaktə et]
Rusiyanın dövlət su reyestrinin məlumatlarına görə, çay Qərbi Xəzər hövzəsi rayonuna, mənbəsindən Qroznı şəhərinə qədər olan Sunja çayının su təsərrüfatı sahəsinə aiddir. Çayın hövzəsi — Terek və Volqa çayları arasındakı Xəzər dənizi hövzəsinə daxildir.[2]
İstinadlar[redaktə | mənbəni redaktə et]
- ↑ Кузнецов Н. И. Валерик или Вайрик // Энциклопедический словарь Брокгауза и Ефрона : в 86 т. (82 т. и 4 доп.). — СПб., 1890–1907.
- ↑ 1 2 "Arxivlənmiş surət". 2015-10-06 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2021-10-25.
- ↑ "География Чеченской республики". Trasa.ru. 2013-04-18 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2018-01-14.
- ↑ Плаксин Олег. "Река Валерик". svyato.info. 2009-03-03. 2017-05-04 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2018-01-14.
- ↑ Феликс Просужих. Следы ведут… // "Ставрополье" : альманах. — С.: Ставропольское книжное издательство, 1963. — № 4. — С. 38–42.
- ↑ столистовая карта Российской империи 1816 года
- ↑ "Валерик". feb-web.ru (rus). 2008-02-28 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2020-01-03.
- ↑ "Валерик". Hrono.info. 2012-09-12 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2018-01-14.
- ↑ Д. А. Алексеев. Белевич Константин Павлович (1825–1880) с. 66 Arxivləşdirilib 2021-10-22 at the Wayback Machine.