Verilənlər bazası üçün mənbəyə bax

[[Fayl:DVD Rental Query.png|link=[[:en:File:DVD Rental Query]].png|thumb|[[SQL]] seçim ifadəsi və onun nəticəsi.]]
'''Verilənlər bazası''' (VB), həmçinin '''məlumat bazası''' (MB) və ya '''databaza''' ({{dil-en|database}}, DB) — verilənlər bazası idarəetmə sistemindən istifadə etməklə elektron şəkildə saxlanılan və əldə edilən [[verilənlər]]in mütəşəkkil toplanması. Kiçik verilənlər bazaları [[fayl sistemi]]ndə saxlanılılır, lakin böyük verilənlər bazaları [[Kompüter klasteri|kompüter klasterlərində]] və ya bulud yaddaşında yerləşdirilir. Verilənlər bazalarının dizaynı formal texnikaları və praktiki mülahizələri əhatə edir. Bura verilənlərin modelləşdirilməsi, məlumatların səmərəli təqdim edilməsi və saxlanması, sorğu dilləri, həssas məlumatların təhlükəsizliyi və məxfiliyi, həmçinin paylanmış hesablama məsələləri daxildir.

Verilənlər bazası idarəetmə sistemi (DBMS) məlumatları özündə saxlamaq və təhlil etmək üçün [[son istifadəçi]]lər, proqramlar və verilənlər bazası ilə qarşılıqlı əlaqədə olan proqramdır. DBMS proqramı əlavə olaraq verilənlər bazasını idarə etmək üçün nəzərdə tutulmuş əsas imkanları əhatə edir. Verilənlər bazası DBMS və əlaqəli proqramların hamısını ümumilikdə verilənlər bazası sistemi adlandırmaq olar. Çox vaxt "verilənlər bazası" termini hər hansı DBMS, verilənlər bazası sistemi və ya verilənlər bazası ilə əlaqəli proqrama aid edilir.

[[İnformatik]]lər verilənlər bazası idarəetmə sistemlərini dəstəklədikləri verilənlər bazası modellərinə görə təsnif edirlər. Relyasiyalı verilənlər bazaları 1980-ci illərdə üstünlük təşkil etmişdi. Bu model məlumatları bir sıra cədvəllərdə sətirlər və sütunlar kimi təqdim edir. Onların böyük əksəriyyəti məlumatların yazılması və sorğulanması məqsədilə [[SQL]]-dən istifadə edir. 2000-ci illərdə qeyri-relyasiyalı verilənlər bazaları populyarlaşmışdı və onlar müxtəlif sorğu dillərindən istifadə etdikləri üçün birlikdə [[NoSQL]] adlandırılmışdılar.

Verilənlər bazası (verilənlər bazası sistemləri) məlumatların təşkil edilməsi, saxlanılması və idarə olunması üçün strukturlaşdırılmış bir sistemdir. Verilənlər bazası, məlumatların cədvəl şəklində (sütunlar və sətrlər) saxlanıldığı, mütəşəkkil bir mühit təqdim edir. Bu sistemlər SQL ({{dil-en|Structured Query Language}}) istifadə edərək məlumatların sorğulanmasına, dəyişdirilməsinə və idarə olunmasına imkan tanıyır. Relyasiyalı verilənlər bazası modelləri ən yaygın olanlardandır. Verilənlər bazası sistemləri məlumatların etibarlılığını və təhlükəsizliyini təmin etməyə kömək edir.

== Modellər ==
Verilənlər bazası [[informasiya]]nın saxlanmasını və həmçinin tez bir zamanda verilənlərə müraciəti təmin edir. [[Tətbiqi proqramlar]] və ya əlavələr verilənlər bazasına daxil olan dəyişənlərin işlənməsinə xidmət edir. Təşkilindən asılı olaraq bazada verilənlər təqdiminin aşağıdakı əsas modelləri vardır:
# İerarxik modeldə — verilənlər bazası ağacşəkilli (ierarxik) təşkil olunur
# Şəbəkə modelində — verilənlər bazası qraf şəklində təşkil olunur
# Relyasiya modelində — verilənlər cədvəllərdə yerləşdirilir və bu cədvəllər arasında əlaqə yaradılır.
# Obyektyönümlü modeldə — bazanın ayrı-ayrı yazıları obyekt şəklində təşkil olunur.

Hal-hazırda ən populyar model relyasiya VB-dır. Relyasiya VB [[cədvəl]]lər, [[sorğu]]lar, [[forma]]lar, [[hesabat]]lar, [[makros]]lar, [[web-səhifə]]lər və [[modul]]lardan ibarətdir. Verilənlər cədvəlinin strukturu cədvəlin sütunlarının adlarının siyahısı ilə təyin edilir. VB-dan verilənləri çıxarmaq, emal etmək, dəyişmək və silmək üçün xüsusi [[Kompüter proqramları|proqramlar]] tələb olunur. Bu [[Kompüter proqramları|proqramlar]] verilənlər bazalarının idarəetmə sistemləri ([[VBİS]]) adlanırlar.

Verilənlər bazasını yaratmaq üçün istifadə edilən proqramlar:
* [[Microsoft Access]]
* [[Open Office Base]]
* [[Foxpro]]
* [[Microsoft SQL Server]]
* [[Oracle]]
* [[My SQL]]

== Həmçinin bax ==
* [[İnformatika]]
* [[OLAP]]
* [[Verilənlər xəzinəsi]]
* [[Kompüter proqramları]]

== İstinadlar ==
{{İstinad siyahısı}}

== Əlavə ədəbiyyat ==
{{refbegin|3}}

* {{cite journal
| first1       = Charles W.
| last1        = Bachman
| author1-link = Charles Bachman
| title        = The Programmer as Navigator
| date         = 1973
| volume       = 16
| issue        = 11
| pages        = 653–658
| journal      = Communications of the ACM
| doi          = 10.1145/355611.362534
| doi-access   = free
 | issn = 0001-0782 }}
* {{cite book
| last1     = Beynon-Davies
| first1    = Paul
| date      = 2003
| title     = Database Systems
| edition   = 3rd
| publisher = Palgrave Macmillan
| isbn      = 978-1-4039-1601-3
}}
* {{cite web
| url         = https://deepblue.lib.umich.edu/bitstream/handle/2027.42/4163/bac0294.0001.001.pdf?sequence=5&isAllowed=y
| title       = Description of a set-theoretic data structure
| first1      = David L.
| last1       = Childs
| date        = 1968a
| id          = Technical Report 3
| series      = CONCOMP (Research in Conversational Use of Computers) Project
| publisher   = University of Michigan
| author-link = David L. Childs
}}
* {{cite web
| url         = https://deepblue.lib.umich.edu/bitstream/handle/2027.42/4164/bac0293.0001.001.pdf?sequence=5&isAllowed=y
| title       = Feasibility of a set-theoretic data structure: a general structure based on a reconstituted definition
| first1      = David L.
| last1       = Childs
| date        = 1968b
| id          = Technical Report 6
| series      = CONCOMP (Research in Conversational Use of Computers) Project
| publisher   = University of Michigan
| author-link = David L. Childs
}}
* {{cite book
| first1      = Raul F.
| last1       = Chong
| first2      = Xiaomei
| last2       = Wang
| first3      = Michael
| last3       = Dang
| first4      = Dwaine R.
| last4       = Snow
| chapter     = Introduction to DB2
| chapter-url = http://www.ibmpressbooks.com/articles/article.asp?p=1163083
| title       = Understanding DB2: Learning Visually with Examples
| edition     = 2nd
| year        = 2007
| publisher   = IBM Press Pearson plc
| isbn        = 978-0-13-158018-3
| access-date = 17 March 2013
}}
* {{cite journal
| last1        = Codd
| first1       = Edgar F.
| author1-link = Edgar F. Codd
| date         = 1970
| url          = http://www.seas.upenn.edu/~zives/03f/cis550/codd.pdf
| title        = A Relational Model of Data for Large Shared Data Banks
| journal      = Communications of the ACM
| volume       = 13
| issue        = 6
| pages        = 377–387
| doi          = 10.1145/362384.362685
| s2cid        = 207549016
}}
* {{cite book
| last1     = Connolly
| first1    = Thomas M.
| last2     = Begg
| first2    = Carolyn E.
| date      = 2014
| title     = Database Systems – A Practical Approach to Design Implementation and Management
| edition   = 6th
| isbn      = 978-1-292-06118-4
| publisher = Pearson
}}
* {{cite book
 | last1        = Date
 | first1       = C. J.
 | author1-link = Christopher J. Date
 | title        = An Introduction to Database Systems
 | edition      = 8th
 | publisher    = Pearson
 | year         = 2003
 | isbn         = 978-0-321-19784-9
 | url-access   = registration
 | url          = https://archive.org/details/introductiontoda0000date
}}
* {{cite journal
| first1  = Raju
| last1   = Halder
| first2  = Agostino
| last2   = Cortesi
| url     = http://www.dsi.unive.it/~cortesi/paperi/CL2012.pdf
| doi     = 10.1016/j.cl.2011.10.004
| title   = Abstract Interpretation of Database Query Languages
| journal = Computer Languages, Systems & Structures
| volume  = 38
| issue   = 2
| year    = 2011
| pages   = 123–157
| issn    = 1477-8424
}}
* {{cite conference
| first1     = William
| last1      = Hershey
| first2     = Carol
| last2      = Easthope
| url        = https://docs.google.com/open?id=0B4t_NX-QeWDYNmVhYjAwMWMtYzc3ZS00YjI0LWJhMjgtZTYyODZmNmFkNThh
| title      = A set theoretic data structure and retrieval language
| conference = Spring Joint Computer Conference, May 1972
| journal    = ACM SIGIR Forum
| volume     = 7
| issue      = 4
| year       = 1972
| pages      = 45–55
| doi        = 10.1145/1095495.1095500
}}
* {{cite book
| last1     = Nelson
| first1    = Anne Fulcher
| last2     = Nelson
| first2    = William Harris Morehead
| date      = 2001
| title     = Building Electronic Commerce: With Web Database Constructions
| url     = https://archive.org/details/buildingelectron0000nels
| publisher = Prentice Hall
| isbn      = 978-0-201-74130-8
}}
* {{cite journal
| first1       = Ken
| last1        = North
| url          = http://drdobbs.com/blogs/database/228700616
| title        = Sets, Data Models and Data Independence
| journal      = Dr. Dobb's
| date         = 10 March 2010
| archive-url  = https://web.archive.org/web/20121024064523/http://www.drdobbs.com/database/sets-data-models-and-data-independence/228700616
| archive-date = 24 October 2012
| url-status   = live
}}
* {{cite book
 | last1     = Tsitchizris
 | first1    = Dionysios C.
 | last2     = Lochovsky
 | first2    = Fred H.
 | date      = 1982
 | title     = Data Models
 | isbn      = 978-0-13-196428-0
 | publisher = Prentice–Hall
 | url       = https://archive.org/details/datamodels00tsic
}}
* {{cite book
 | first1    = Jeffrey
 | last1     = Ullman
 | first2    = Jennifer
 | last2     = Widom
 | date      = 1997
 | title     = A First Course in Database Systems
 | publisher = Prentice–Hall
 | isbn      = 978-0-13-861337-2
 | url       = https://archive.org/details/firstcourseindat00ullm
}}
* {{Citation
| title     = SQL/XML:2006 – Evaluierung der Standardkonformität ausgewählter Datenbanksysteme
| last1     = Wagner
| first1    = Michael
| year      = 2010
| publisher = Diplomica Verlag
| isbn      = 978-3-8366-9609-8
}}
* Ling Liu and Tamer M. Özsu (Eds.) (2009). "[https://www.springer.com/computer/database+management+&+information+retrieval/book/978-0-387-49616-0 Encyclopedia of Database Systems], 4100 p. 60 illus. {{ISBN|978-0-387-49616-0}}.
* Gray, J. and Reuter, A. ''Transaction Processing: Concepts and Techniques'', 1st edition, Morgan Kaufmann Publishers, 1992.
* Kroenke, David M. and David J. Auer. ''Database Concepts.'' 3rd ed. New York: Prentice, 2007.
* [[Raghu Ramakrishnan]] and [[Johannes Gehrke]], ''[http://pages.cs.wisc.edu/~dbbook/ Database Management Systems]''.
* [[Abraham Silberschatz]], [[Henry F. Korth]], S. Sudarshan, ''[http://www.db-book.com/ Database System Concepts]''.
* {{cite book
 | last1     = Lightstone
 | first1    = S.
 | first2    = T.
 | last2     = Teorey
 | first3    = T.
 | last3     = Nadeau
 | title     = Physical Database Design: the database professional's guide to exploiting indexes, views, storage, and more
 | publisher = Morgan Kaufmann Press
 | year      = 2007
 | isbn      = 978-0-12-369389-1
 | ref       = none
}}
* Teorey, T.; Lightstone, S. and Nadeau, T. ''Database Modeling & Design: Logical Design'', 4th edition, Morgan Kaufmann Press, 2005. {{ISBN|0-12-685352-5}}.
* ''[https://www.youtube.com/@CMUDatabaseGroup/playlists CMU Database courses playlist]''
* ''[https://ocw.mit.edu/courses/6-830-database-systems-fall-2010/ MIT OCW 6.830 | Fall 2010 | Database Systems]''
* ''[https://cs186berkeley.net/ Berkeley CS W186]''
{{refend}}

== Xarici keçidlər ==
* [http://www.citforum.ru/database/ CITForum] — материалы на сайте Центра информационных технологий
* [http://www.vldb.org/ Very Large Data Base] — Endowment Inc.
* [http://www.sigmod.org/ ACM SIGMOD] — Association for Computing Machinery: Special Interest Group On Management of Data.
{{Semantik Veb}}
{{Verilənlər xəzinəsi}}
{{Verilənlər bazaları}}
{{İnformatika}}
{{Xarici istinadlar}}

[[Kateqoriya:Verilənlər bazaları| ]]