Vəba üçün mənbəyə bax

{{yönləndirmə|Kolera|Eyniadlı Türkiyə reperi|Kolera (musiqiçi)}}
{{mənbə azlığı}}
{{Xəstəlik
|Name           = Vəba
|Latınca        = 
|Yunanca        = 
|Image          = Vibrio cholerae.jpg
|Miqyası        = 250
|Caption        = Vəba vibrionu
|DiseasesDB     = 29089
|ICD10          = {{ICD10|A|00||a|00}}
|ICD9           = {{ICD9|001}}
|ICDO           = 
|OMIM           = 
|MedlinePlus    = 000303
|eMedicineSubj  = med
|eMedicineTopic = 351
|MeshID         = D002771
}}
{{İnfoqutu ICD
| 01-KODU    = '''A00.0'''
| 01-İfadəsi = '''Törədicisi {{lang-la|Vibrio cholerae}} olan O:1, Biovar vəba'''
| 02-KODU    = '''A00.1'''
| 02-İfadəsi = '''Törədicisi {{lang-la|Vibrio cholerae}} olan O:1, Biovar eltor'''
| 03-KODU    = '''A00.9'''
| 03-İfadəsi = '''Vəba, digərləri'''
}}

'''Vəba''' və ya '''xolera''' ({{lang-la|cholera}}) — ''[[Vibrio cholerae]]'' adlı [[bakteriya]]nın səbəb olduğu [[Nazik bağırsaq|nazik bağırsağın]] infeksion xəstəliyidir. Bağırsaq [[infeksiya]]sı, sərt və şiddətli [[ishal]] ilə müşahidə edilir.

Bu [[xəstəlik]] üçün güclü [[zəhərlənmə]], [[qusma]], ishal, [[orqanizm]]in kəskin susuzlaşması və nazik bağırsağın zədələnməsi xarakterik cəhətlərdir. Vəba xəstəliyində [[ölüm]] halları yüksəkdir. [[Günəş]] işığı bu törədicilərə məhvedici təsir göstərir. [[Vibrionaceae|Vibrion]] (vəba törədicisi) qaynadıldıqda, habelə [[xlor]]lu [[əhəng]] və [[xloramin]] məhlulunun təsirindən tez məhv olur.

Xəstəlik, ümumiyyətlə, nəcis bulaşmış çirkli su ya da bu suyla yuyulmuş qidalar vasitəsilə yayılır. Buna görə kanalizasiya və ya su təmizləmə sistemlərindəki hər hansı bir səhv vəbanın qısa müddətdə geniş əraziyə yayılmasına yol aça bilər. Vəbanı asanlıqla müalicə etmək mümkündür, lakin müalicə edilməzsə, %50 nisbətində ölümlə nəticələnə bilər.

== Tarixi ==
Vəba çox qədim [[tarix]]ə malik bir xəstəlikdir. Vəba haqqında e.ə. 5-ci əsr aid [[yazı]]lar ([[sanskrit]] [[dil]]ində) aşkarlanmışdır. Tarix boyunca çoxlu sayda vəba epidemiyası baş vermişdir.
* Vəba epidemiyası, çox güman ki, ilk dəfə Hindistan [[yarımada]]sında başlamışdır. Hələ e.ə. 5-ci əsrdə [[Qanq çayı]] [[delta]]sında yaşayan insanlar vəba haqqında yazmışdırlar. Xəstəlik ilk dəfə 1817-ci ildə [[Rusiya]]ya [[ticarət]] [[yol]]ları ilə (həm quru, həm də su vasitəsilə) yayılmışdır. Daha sonra vəba [[Avropa]]nın digər hissələrinə, Avropadan [[Şimali Amerika]]ya və bütün dünyaya yayılmışdır.
* Ötən 200 il ərzində 7 vəba pandemiyası baş vermişdir. Ən sonuncusu [[İndoneziya]]da 1961-ci ildə başlamışdır. Xəstəlik bir neçə dəfə ciddi şəkildə baş qaldırmışdır. Xəstəlik son zamanlarda 2010-cu ildə Haitidə baş verən [[zəlzələ]]dən sonra kəskin şəkildə baş qaldırmışdır. 2010-cu ilin oktyabrından 2015-ci ilin avqustuna qədər 700000 çox haitili vəbaya yoluxmuş və 9000-dən çoxu dünyasını dəyişmişdir. Xəstəliyin baş qaldırmasına [[BMT]]-nin [[nepal]]lı [[əsgər]]lər yaşayan bazası səbəb olmuşdur. Əsgərlər insan tullantılarını bir çox haitilinin suyundan içmək, yemək bişirmək və çimmək üçün istifadə etdiyi Artibonit çayına atmışdılar.
* Vəba 19-cu əsrdə yayılmağa başlayandan bəri 10 milyonlarla insanın həyatına son qoymuşdur. Sadəcə Rusiyada 1847–1851-ci illər arasında 1 milyondan çox insan vəbadan dünyasını dəyişmişdir. Xəstəlik 1827–1835-ci illər arasında davam edən ikinci pandemiya dövründə 150000 [[amerikalı]]nın həyatına son qoymuşdur. Hindistanda 1900–1920-ci illər arasında 8 milyondan çox insan vəbadan dünyasını dəyişmişdir.
* 1854-cü ildə ilk dəfə Con Snou adlı [[ingilis]] [[həkim]] vəbaya çirkab sularının səbəb olduğunu aşkarlamışdır. Müasir dövrdə Avropa və Şimali Amerika ölkələri su təchizatlarını filterdən keçirir və xlor əlavə edirlər. Bu səbəbdən vəba bu ölkələrdə çox nadir hallarda baş verir.

[[Dünya]]da hələ də çoxlu sayda insan vəbaya yoluxur. 2010-cu ildən bəri aparılan hesablamalar göstərir ki, hər il 3 [[milyon]]dan 5 milyona qədər insan vəbaya yoluxur və hər il 58000 və 130000 arası insan bu xəstəlikdən vəfat edir. Müasir dövrdə vəba [[pandemiya]] adlanır. Lakin o, əsasən, inkişafda olan ölkələrdə, xüsusilə, uşaqlar arasında geniş yayılmışdır.

== Səbəbləri ==
Vəbaya vəba vibrionu adlanan bakteriya səbəb olur. Xəstəliyin ölümcül nəticəsi bu bakteriyaların nazik bağırsaqda ifraz etdiyi CTX adlanan güclü zəhərə görədir. CTX normal [[natrium]] və xlorid axınına qarışaraq bağırsağın divarlarına yapışır. Bakteriya nazik bağırsağın divarlarına yapışdığı zaman, [[bədən]] bol miqdarda [[su]] ifraz edir ki, bu da öz növbəsində ishala və sürətli [[maye]] və [[duz]] itkisinə səbəb olur.

[[İnsan]]lar adətən təmiz olmayan ərzaqları yeməklə yaxud çirkli su içməklə vəbaya yoluxurlar. İnsanlar vəbaya yoluxduqları zaman kəskin ishal müşahidə edilir və vəba bakteriyası onların nəcislərində canlı qalır. İnkişafda olan [[ölkə]]lərdə [[kanalizasiya]] adətən yaxşı vəziyyətdə olmur. İshal digər insanların istifadə etdiyi suya qarışdığı zaman, vəba yayıla bilər. Məsələn, çirkab suları (insan tullantıları) çoxlu sayda insanın istifadə etdiyi çayın suyuna qarışarsa, insanlar aşağıdakı hallarda vəbaya yoluxa bilərlər:
* Çayın suyundan içməklə
* Həmin çayın suyunda yuyulmuş ərzaqları yeməklə
* Çayda yaşayan [[balıq]]ları yeməklə (vəba bakteriyasını öldürməyə kifayət edəcək dərəcədə yaxşı bişirilmədiyi təqdirdə)
Bu, inkişaf etmiş ölkələrdə vəbanın ən geniş yayılmış səbəbidir. İnsanlar tərkibində vəba bakteriyası olan sudan tutulmuş və inkişaf etmiş ölkələrə satılmağa göndərilən [[istridyə]] kimi [[dəniz]] [[məhsul]]larını yeyirlər.

Təbii şəraitdə vəbanı yayan mənbələr xəstə və ya vibrionlar gəzdirən [[adam]]lardır. Vəba ilə yoluxma ancaq [[ağız]]-[[nəcis]] vasitəsilə olur. [[İl]]in isti [[vaxt]]larında vəbanı milçəklər də yayır. Lakin vəba vibrionlarının tətbiq imkanlarını zəiflədən faktorlar mövcuddur – vəba törədiciləri xarici mühit və fiziki-kimyəvi vasitələrin təsirinə çox davamlı deyildirlər, həmçinin vəbaya qarşı [[vaksin]]lər də vardır.

== Simptomları ==
Vəba vibrionu bakteriyasının bir çox növü vardır. Onların bəziləri digərlərinə nisbətən daha ciddi xəstəliklər törədirlər. Buna görə də, vəbaya yoluxmuş bəzi insanlarda heç bir simptom müşahidə edilmir; bəzilərində o qədər də kəskin simptomlar olmadığı halda, digərlərində çox kəskin simptomlar özünü göstərir.

Böyük miqdarda sulu ishal vəbanın ən çox müşahidə edilən simptomudur. Ən pis halda, ishal o qədər kəskin ola bilər ki, insan bir neçə [[saat]] ərzində dehidrasiyadan ölə bilər. Vəba çox nadir hallarda birbaşa insandan insana yoluxur.

Çox kəskin ishal və şəffaf maye qusmaq vəbanın əsas simptomlarıdır. Bu simptomlar adətən qəflətən başlayır. Onlar insan yoluxduqdan sonra 12 saatdan 5 [[gün]]ə qədər müddətdə özünü göstərməyə başlayır (bu, vəbanın "inkubasiya mərhələsi" adlanır).

Müalicə edilmədiyi təqdirdə, çox ağır vəbalı insanların təxminən yarısı vəfat edir. Çox ağır vəbalı [[şəxs]]lərdə kəskin ishal müşahidə edilir ki, onların bədənlərində sağ qalmağa kifayət edəcək qədər su və [[elektrolitlər|elektrolit]] (duz) qalmır. Vəbadan ölən şəxslər böyük miqdarda bədən mayesi itirdiklərinə görə [[dəri]]ləri [[mavi]]-[[boz]] [[rəng]]ə çalır, bu səbəbdən vəbaya "mavi ölüm" adı verilmişdir.
Digər simptomlara daxildir:
* [[Letargiya]] ([[enerji]]nin olmaması)
* Çökmüş [[göz]]lər, quru ağız və sallanmış dəri (dehidrasiyaya görə)
* [[Tənəffüs]]də baş vermiş dəyişikliklər
* [[Şüur]] bulanıqlığı (konfuziya)
* Hipotenziya (aşağı [[qan təzyiqi]])
* [[Taxikardiya]] ([[ürək|ürəyin]] sürətlə döyünməsi)
* Dehidrasiyanın səbəb olduğu sarsıntı (hipovolemik sarsıntı adlanır)
* [[Ürəkbulanma]]sı və qusma
* [[Susuzluq]]
* [[Əzələ]]lərin qıc olması

[[Uşaq]]larda adətən böyüklər kimi eyni vəba simptomları özünü göstərir. Lakin uşaqlarda həmçinin aşağıdakı simptomlar da müşahidə edilə bilər:
* [[Ürəkgetmə]]
* [[Koma]]
* Kəskin yuxululuq
* [[Qızdırma]]
* Qıcolmalar

== Proqnoz ==
Vəbalı şəxlər yaxşı və cəld müalicə edildikdə, xəstəlikdən 1 [[faiz]]dən az insan dünyasını dəyişir. Lakin vəba müalicə edilmədiyi təqdirdə, xəstələrin ən azı yarısı (50% — 60%) ölür. Vəba vibrionu bakteriyasının bəzi [[növ]]ləri digərlərinə nisbətən daha fərqli [[gen]]lərə malikdir və daha təhlükəlidirlər. Vəba bakteriyasının daha təhlükəli növləri 2010-cu ildə [[Haiti]]də və 2004-cü ildə [[Hindistan]]da epidemiyaya səbəb olmuşdu. Vəbanın bu növünə yoluxmuş şəxs xəstələndikdən 2 saat sonra vəfat edə bilər.

== Müalicə ==
* Vəba asanlıqla müalicə oluna bilən xəstəlikdir. Rehidrasiya duzları ağız vasitəsilə qəbul edildiyi zaman 80 faizdən çox xəstə müvəffəqiyyətlə müalicə oluna bilər.
* Dehidrasiyanı müalicə etmək üçün ya ağız vasitəsilə, ya da [[damar]]a inyeksiya vasitəsilə maye yeritmək (damardaxili). Orqanizmi kəskin şəkildə susuzlaşmış xəstələrə damardaxili maye vurulmalıdır.
* [[Kalium]] xlorid və natrium xlorid (duz) kimi əhəmiyyətli elektrolitlər vermək
* [[Antibiotik]] vermək (bəzən). Onlar simptomların daha tez yox olmasını və kəskin olmamasını təmin edəcək. Lakin orqanizm həddən artıq susuzlaşmadığı təqdirdə, insanlar antibiotiklərsiz də sağala bilərlər. Buna görə də, antibiotiklər kəskin vəbalı və orqanizmi həddən artıq susuzlaşmış şəxslər üçün məsləhət görülür. Çoxlu miqdarda antibiotik qəbulu məsləhət görülmür.
* Xəstələr yeməyə davam etməlidirlər; bu bağırsaqların normal fəaliyyətə geri dönməsinə kömək edəcək.
* Müalicənin vaxtında həyata keçirilməsini təmin etmək üçün xəstəlik yayılmış [[yer]]lərdə Vəba Müalicə Mərkəzləri (VMM) tikilməlidir. Düzgün müalicə həyata keçirildiyi [[zaman]] ölüm halları 1 faizdən aşağı olur.

== Müdafiə ==

=== Fərdlər ===
Vəba əleyhinə ağız yolu ilə qəbul edilən vaksinlər vardır. O, təxminən 6 [[ay]] müddətində vəbaya yoluxma riskinin qarşısını almağa kömək edir.
İnsanlar, həmçinin vəbanın qarşısını almaq üçün digər tədbirlər də görə bilərlər. Məsələn:
* [[Tualet]]ə getdikdən sonra, ərzaqlara və ya yeməyə toxunmazdan əvvəl [[əl]]ləri [[sabun]] yaxud kül ilə yumaq.
* İçmək, yumaq və yemək bişirmək üçün istifadə edilən suyu sterlizə etmək (bakteriyaları məhv etmək). Bunun ən yaxşı və ən ucuz üsulu suyu qaynatmaq yaxud ona xlor əlavə etməkdir. Bu mümkün deyilsə, [[parça]] filterdən istifadə etmək heç nə etməməkdən daha yaxşıdır.
* [[Meyvə]] və [[tərəvəz]]i təmiz su ilə yumaq. Yeməzdən əvvəl təmiz meyvənin qabığını soymaq.
* [[Ümumdünya Səhiyyə Təşkilatı]] və Xəstəliklərə Nəzarət və Onlardan Müdafiə Mərkəzləri kimi ictimai [[səhiyyə]] [[təşkilat]]larının vəbanın (yaxud digər xəstəliklərin) yayılmasının qarşısının alınmasına dair bütün məsləhətlərinə əməl etmək.

=== Dövlətlər ===
[[Dövlət]]lər epidemiyaların baş verməsinin qarşısını ala bilərlər. Məsələn, inkişaf etmiş ölkələrdə vəbaya çox nadir hallarda rast gəlinir, çünki bu ölkələrdə kanalizasiya [[sistem]]ləri yaxşı vəziyyətdədir və onlar bakteriyaları öldürmək üçün suya kimyəvi [[maddə]]lər əlavə edirlər. Hətta insanlar vəbaya yoluxmağa başladıqdan sonra belə, dövlət xəstəliyin yayılmasının qarşısını aşağıdakı yollarla ala bilər:
* [[Sterilizasiya]]: vəbalı xəstəyə toxunmuş hər bir [[əşya]] dizinfeksiya edici vasitələrlə təmizlənməli və qaynar suda, mümkündürsə, xlor ağardıcısından istifadə etməklə yuyulmalıdır.
* Vəbalı xəstələrə yaxud onların [[geyim]] və ya [[yorğan]] kimi əşyalarına toxunmuş əllər diqqətlə təmizlənməli və xlorlu su ilə yaxud digər effektiv [[mikrob]] əleyhinə vasitələrlə (bakteriyaları məhv edən kimyəvi maddələrlə) dizinfeksiya edilməlidir.
* Çirkab suları: çirkab suları vəba bakteriyasını məhv edə bilən xlor yaxud [[ozon]] kimi antibakterial kimyəvi maddələr ilə təmizlənə bilər.
* Mənbələr: çirkli su mənbələrinin ətrafında mümkün vəba riski barəsində üzərində qaynatma yaxud mümkün istifadə üçün xlor əlavə etmək kimi üsullarla sudakı bakteriyanı necə məhv etmək barəsində təlimatlar olan xəbərdarlıqlar asılmalıdır.

== Diqqət çəkən hallar ==
* [[Pyotr Çaykovski]]nin ölümü bir qayda olaraq vəba ilə əlaqələndirilir, o, çox güman ki, bir neçə gün əvvəl çirklənmiş su içməklə bu xəstəliyə yoluxmuşdur. "Su qaynadılmadığına və vəba [[Sankt-Peterburq]]u cənginə aldığına görə, bu cür əlaqələndirmə tamamilə ağlabatandır…" Çaykovskinin [[ana]]sı vəbadan dünyasını dəyişmiş, bu vaxt [[ata]]sı da xəstəliyə yoluxmuş, lakin tamamilə sağalmışdır. Lakin ingilis [[musiqişünas]]ı və Çaykovskinin [[həyat]] və yaradıcılığını araşdıran doktor Devid Braun və bioqraf Entoni Holden də daxil olmaqla bəzi [[alim]]lər ölüm səbəbinin [[intihar]] olduğunu irəli sürürlər.
* 2010-cu ildə baş vermiş zəlzələdən sonra BMT bazasının səbəb olduğu vəba Haitini cənginə aldı. Bu, müasir tarixdə ən dəhşətli vəba epidemiyası olaraq, o cümlədən müasir səhiyyə tarixində ən yaxşı sənədləşdirilmiş vəba epidemiyası kimi iz qoydu.

Vəba səbəbilə vəfat etdiyi hesab edilən digər məşhur şəxslərə daxildir:
* [[Termodinamika]]nın banisi, fizik, Sadi Karnot (ölüm tarixi – 1832)
* [[Fransa]] [[kral]]ı X Şarl (ölüm tarixi – 1836)
* [[Birləşmiş Ştatlar]]ın 11-ci [[prezident]]i [[Ceyms Noks Polk]] (ölüm tarixi – 1849)
* [[Prussiya]] əsgəri və [[alman]] hərbi nəzəriyyəçi, [[Karl fon Klauzevits]] (ölüm tarixi – 1831)
* Streyts məntəqəsinin baş hakimi Elliot Bovill (ölüm tarixi – 1893)

== İstinadlar ==
{{İstinad siyahısı}}
{{Xüsusi təhlükəli yoluxucu xəstəliklər}}
{{VikiLüğət|Vəba}}
{{xəstəlik-qaralama}}

[[Kateqoriya:Yoluxucu xəstəliklər]]
[[Kateqoriya:Xüsusi təhlükəli infeksiyalar]]