Mədəni determinizm

Mədəni determinizm — Mədəni determinizm (ing. cultural determinism alm. kultureller Determinismus‎ ) insan davranışlarının sosial mədəni izahıdır. Bu təlimə görə mədəniyyət bizim emosional və davranış səviyyəmizə görə kim olduğumuzu , xüsusən də sosial mədəni səbəblərdən kimliyimizi müəyyən edir. Həmçinin cəmiyyətdə iqtisadi, sosial, siyasi strukturu və institutları müəyyən edir. Mədəni determinizm iki əsas faktordan formalaşır: İrqlər və dinlər. İdeologiya, ətraf mühit, hava şəraiti də insanın və onun özünəməxsus mədəniyyətinin formalaşmasında əhəmiyyətli rola malikdir.

Mədəni determinizmə görə uzun zaman müddətində insanların ənənələri, davranışları nəsildən nəsilə ötürülür. Mədəni determinizm tarix boyunca mədəniyyətlərin və sivilizasiyaların çoxsaylı müxtəlifliyinin səbəblərini izah eliyir. Sosial inkişaf nəzəriyyəsində müxtəlif nöqteyi nəzərlər mövcuddur. Bunlar da hesab edir ki, bir element digər elementləri təyin edən faktordur. Bunlardan ən məhşuru Karl Marksın iqtisadi determinizm nəzəriyyəsidir. Bu nəzəriyyəyə görə istehsalatda fərdin və ya sinifin rolu dünyagörüş və mədəniyyəti müəyyənləşdirir.

Mədəni determinizmin konsepsiyasına nəzər salmaq üsulu onu iqtisadi determinizmlə qarşı-qarşıya qoymaq ideyasıdır. İdeyanın son təzahürləri odur ki, fiziki dünya özünün məhdud və həmişə dəyişilən elementləriylə hər məvcud mədəniyyətin yaranmasında cavabdehlik daşıyır. Həmçinin qəbul edilir ki, mədəniyyət iqtisadi-siyasi müxanizmləri təyin edir. Bu ideya bəşəriyyətin yarandığı ilk sivilizasiyalardan tutmuş hazırki dövrə qədər yaranmış mədəniyyətlərin hamısına aiddir.

Mədəni determinizm siyasi və iqtisadi təsir faktoru kimi

Sosial inkişafın bir sıra nəzəriyyələri var ki, mədəniyyəti digər ünsürlərin müəyyənedici faktoru hesab edir. Onlar iqtisadi determinizm nəzəriyyələrindən, o cümlədən də Marksın nəzəriyyəsindən fərqlənirlər. Kökü mədəni determinizmdən qaynaqlanan siyasi hərəkatlar bir qayda olaraq siyasi və iqtisadi ideologiyalara qarşı durur. Yaxud da onların əhəmiyyətini din, irqlərə nisbətən azaldırlar. Bununla belə mədəni deterministlər Marksın sosial siniflərin vacib təyinedici faktor olması barədə fikirləriylə razilaşmağı məcburi hesab eləmirlər.

Mədəni determinizm ideyası fövqəladə bir şəkildə yayılıb: Çoxsaylı cəmiyyətlər hesab edirdilər ki, onların adətləri, ideya və ənənələri siyasi və iqtisadi mexanizmlərin formasını müəyyənləşdirib. Həmçinin onların unikallığının mənbəyinə çevrilib. Bunları bir sıra milli adətlər, konkret dini ənənələrə əməl edilməsi və dilin vacibliyinin milli kimliklərin təyin olunmasında görmək olar.