Estetika

Estetika (yun. aisthētikós - hiss edәn, hissiyyatlı) – insanın dünyaya dәyәrlilik münasibәtinin spesifik tәzahürü olaraq estetik sahәni vә insanların bәdii fәaliyyәt sahәsini öyrәnәn fәlsәfi elm, hisslər haqqında elm. Bir termin kimi ilk dəfə XVIII əsrin alman filosofu Aleksandr Baumharten işlətmişdir.

Estetika fəlsəfi təfəkkürün bir qolu kimi öz mənşəyini uzaq keçmişdən alır və XVIII əsrə qədər hüsniyyat, gözəllik elmi və yaxud poetika adı ilə öyrənilir. Estetikanın bizə məlum olan 2500 illik tarixi vardır. Estetika ardıcıl və sistemli olaraqilk dəfə klassik yunan filosoflarının əsərlərində işlənmişdir.

Estetika sözünün mənası

Estetika yunan sözüdür. "Aisthetiko" hiss edən, həssas mənasındadır. O, gözəllik qanunlarını, incəsənətin gerçəkliyə münasibətini, onun növ və janrlarını, bədii şüurun qanunauyğun inkişafının özünəməxsus xüsusiyyətlərini bədii yaradıcılıq metodunu öyrənən fəlsəfi fəaliyyət növüdür.Estetik tərbiyə incəsənətin bir növüdür.Estetik tərbiyə insan əxlaqına güclü təsir göstərir. Ədəbiyyat, incəsənət insan mənəviyyatını zənginləşdirir, humanizm, xeyirxahlıq, vətənpərvərlik və b. müsbət keyfiyyətlər formalaşdırır. Gözəllik hissi insan qəlbini təmizləyir, saflaşdırır, onu yaxşı əməllərə yönəldir. Gözəl fikrə və qəlbə malik insan pisliyə, bədxahlığa, qəddarlığa yol verməz.

Tarixi

Estetika termini elmə hələ XVIII əsrdə alman filosofu Aleksandr Qotlib Baumqarten (1714-1762) tərəfindən gətirilmişdir. O bu anlayışı gözəllik nəzəriyyəsi, "Hissi idrak elmi" adlandırmışdır. Onun estetik hadisəni idrak nəzəriyyəsi yönümündən işləməsinin alman klassik fəlsəfəsinin sonrakı inkişafı üçün böyük əhəmiyyəti olmuşdur.

Estetik fikrin tarixi daha qədimdir. Belə ki, 2500 il bundan əvvəl quldarlıq dövründə Misir, Babilistan, Hindistan və Çində yaranmış, Qədim Yunanıstan və Qədim Romada inkişaf etmişdir. Antik filosofların əsərlərində incəsənətin cəmiyyətdə rolu və onun insanın əxlaqına təsiri məsələlərindən bəhs olunmuşdur. Orta əsrlərin "İlahi gözəllik" haqqında mistik təlimlərində hər cür gözəlliyin mənbəyi və ali gözəlliyin təcəssümü allah hesab olunurdu.

Estetika bölmәlәrinin qarşılıqlı münasibәti bu elmin bütün tarixi inkişafı boyunca bir-birini әvәz etmiş vә müxtәlif formalarda başa düşülmüşdür. Dәfәlәrlә Estetikanı bir neçә müstәqil elmi fәnnә (estetik dәyәrlәr nәzәriyyәsi, estetik qavrayış nәzәriyyәsi, ümumi sәnәt nәzәriyyәsi) bölmәk tәklif olunsa da, tәcrübә göstәrmişdir ki, estetik dәyәrlәri vә bәdii mәnimsәnilmәni ayrı-ayrılıqda nәzәrdәn keçirmәk mümkün deyil. Bu, bәzәn insanın bәdii fәaliyyәti ilә estetik fәallığının eynilәşdirilmәsinә sәbәb olurdu. Estetikanın hәr iki bölmәsi bir-birilә tәbii şәkildә qarşılıqlı әlaqәdә olub, nisbi müstәqilliyә malikdirlәr. Birinci bölmәdә dәyәr münasibәtlәri sistemindә estetikliyin tәbiәti vә özünәmәxsusluğu; çox sayda konkret modifikasiyalarda (gözәllik vә eybәcәrlik, ucalıq vә alçaqlıq, faciәvilik vә komiklik vә s.) çıxış edәn estetik dәyәrlәrin diferensiasiya qanunauyğunluqları; dәyәrlilik vә qiymәtlәndirmәnin, estetik qavrayış vә estetik tәmayüllü tәcrübәnin dialektik әlaqәsi; mәdәniyyәtin müxtәlif sahәlәrindә, sosial vә fәrdi hәyatda insanın estetik fәallığının әhәmiyyәti; müxtәlif inikas sahәlәrindә – praktik fәaliyyәtdә vә müşahidәdә, insanların tәrbiyәsindә vә tәhsilindә estetikliyin vә bәdiiliyin qarşılıqlı әlaqәsi kimi mәsәlәlәr öyrәnilir. Estetika elminin ikinci bölmәsi bәdii fәaliyyәtin xüsusi tәhlili ilә әlaqәdardır. Onun filogenezdә vә ontogenezdә meydana gәlmәsinin tәdqiqini, insan fәaliyyәtinin digәr istiqamәtlәri sırasında Estetikanın struktur vә funksional özünәmәxsusluğunu, elәcә dә mәdәniyyәtdә yerini, bәdii fәaliyyәtin konkret formalarının (incәsәnәt növlәri vә janrlarının) müxtәlifliyini, tarixi modifikasiyaları (cәrәyanlar, üslublar, metodlar) doğuran qanunları; cәmiyyәtin bәdii inkişafının müasir mәrhәlәsinin xüsusiyyәtlәrini vә incәsәnәtin tarixi inkişaf perspektivlәrini ehtiva edir. Bununla yanaşı, Estetika heç vaxt insan tәrәfindәn dünyanın estetik vә bәdii mәnimsәmә qanunauyğunluqlarını öyrәnmәklә kifayәtlәnmәmiş, estetik qiymәtlәndirilmәnin müәyyәn meyarlarını vә bәdii fәaliyyәtin proqramlarını hazırlamaqla bu vә ya digәr şәkildә hәmin mәnimsәmәni istiqamәtlәndirmişdir.

Estetik fikrin uzunmüddәtli tarixi tәşәkkülü vә inkişafı prosesi onu şәrtlәndirәn bir sıra faktorlarla – müxtәlif siniflәrin vә ictimai qrupların ideoloji vә sosial-psixoloji mövqelәri, dәyişәn tәdqiqat predmetinin – estetik mәdәniyyәtin vә bәdii tәcrübәnin özünәmәxsusluqları, estetik nәzәriyyәlәrin әsaslandığı, yaxud meydana gәldiyi fәlsәfi tәlimlәrin sәciyyәsi, qonşu elmlәrin (sәnәtşünaslıq vә әdәbiyyatşünaslıq, psixologiya vә sosiologiya vә s.) mövqelәri ilә istiqamәtlәnirdi.

Gerçəkliyin estetik dərki

Maarifçi estetikanın nümayəndələri E.Byerk, Hoqart, D.Didro, J.J.Russo, İ.İ.Vinqelman, İ.Herder və b., xüsusilə onların davamçıları F.Şiller və Höte incəsənətlə gerçəkliyin əlaqəsi ideyasını inkişaf etdirdilər. Marksizm-leninizm klassikləri isə incəsənəti ictimai şüur formalarından biri və gerçəkliyin estetik dərk olunmasının spesifik forması kimi öyrənirlər. Gerçəkliyin estetik dərkinin isə üç tərəfi vardır:

• Obyektiv gerçəklikdə estetiklik;
• Subyektiv estetiklik;
• İncəsənət-subyektiv və obyektiv estetikliyin vəhdəti.

Estetika bu tərəflərin mahiyyətini, qanunauyğunluqlarını və onların konkret təzahürlərini tədqiq edir.

Ədəbiyyat

• Adil Əsədov. Gözəlliyin fəlsəfəsi. Bakı, Nurlan, 2005, 500 s.

Xarici keçidlər

• Niyazi Mehdi - Ortaçağ Azərbaycan estetik mədəniyyəti. Bakı, 1986.