Ximmotologiya
Ximmotologiya — yanacaq-sürtkü materiallarının (YSM) texnikada (mühərriklərdə, xüsusilə, daxili yanma mühərriklərində, maşın və mexanizmlərdə) səmərəli istifadəsi və keyfiyyət və xassələri haqqında biliklər sahəsidir.
Tarixi[redaktə | mənbəni redaktə et]
"Ximmotologiya" termini ilk dəfə 1964-cü ildə SSRİ ədəbiyyatında "Yanacaq-sürtkü materiallarının tətbiqi" termini kimi təklif edilmişdir. Ximmotologiya neft kimyası, fiziki və kolloid kimyanın, fizika, iqtisadiyyat və ekologiya elmlərinin qovşağında yaranaraq inkişaf edir. Onun müstəqil elmi istiqamət kimi formalaşmasında YSM–in istehlak həcminin artması, eləcə də texnikanın uzun müddətli və etibarlı təmin edilməsində onların rolunun artması səbəb olmuşdur. Bundan əlavə, son vaxtlar ximmotologiya qarşısında 2 yeni problem kəskin durmuşdur:
- neft hasilatının stabilləşdirilməsi (sabitləşdirilməsi) və motor yanacaqlarının alternativ xammaldan alınması;
- çoxlu sayda nəqliyyat növlərinin işlətdiyi yanacaq və sürtkü yağlarının tərkibindən asılı olaraq ətraf mühitə təsiri ilə bağlı, YSM-in ekoloji xassələrinin öyrənilməsi və yaxşılaşdırılması (etilləşdirilmiş benzin istehsalının dayandırılması, şəhərə uyğun dizel yanacağının işlənib hazırlanması, sürtkü yağlarının tullantı dəm qazına sərf olunmasının azaldılması və s.)
Ximmotologiyanın vəzifələri[redaktə | mənbəni redaktə et]
Ximmotologiyanın vəzifələrini 3 qrupa bölmək olar:
Birincisi, YSM-in keyfiyyətinin ən əlverişli səviyyəyə çatdırılması ilə bağlı olub, həm də onun istismar xassələrini mühərriklərin tələblərinə tam uyğunlaşdırılmasını təmin etməkdir. Bu qrupa aid məsələlərin həlli YSM-in istifadəsi zamanı baş verən kompleks fiziki-kimyəvi proseslərin (buxarlanma, qatranəmələgətirmə, korroziya və mexaniki yeyilmənin baş verməsi, çöküntünün əmələ gəlməsi və s.) tədqiq edilməsinə əsaslanır. Bu qrupa həm də, YSM-in keyfiyyətinin yaxşılaşdırılmasının effektivli yollarını tapmaq (təmizlənmə üsulları, yeni komponentlər, aşqarlar və s.) və onların xammalının (məs., alternativ yanacaqlar, sintetik sürtkü materialları) genişləndirilməsi daxildir.
İkinci qrupa daxil olan vəzifələrin məqsədi, YSM-in istismar şəraitində onun tətbiqi zamanı effektivliyini artırmaqdır. Bu qrupa YSM-in saxlanma müddəti, sərf olunma normaları, qarşılıqlı bir-birini əvəz etməsi, kondisiyaya uyğun olmayan (standarta uyğun olmayan) yanacaqların keyfiyyətinin bərpa metodları, təsnifat prinsipləri, növ və markalarının müəyyən edilməsi, işlənmiş yağların yenidən regenerasiyası və onların elmi əsaslarının işlənməsi aiddir.
Üçüncü qrupa aid məsələlər isə, YSM-in keyfiyyətinin təyin olunma metodlarının təkmilləşdirilməsi və işlənib hazırlanmasına həsr olunur. Həmçinin, bu qrupa yanacaq və sürtkü yağlarının keyfiyyətinə nəzarət etmək üçün analitik metod və cihazların təkmilləşdirilməsi, standartların, onların texniki şərtlərinin təhlili metodlarının təkmilləşdirilməsi üzrə tədqiqatlar daxildir.
Ximmotologiyanın ən mühüm nailiyyətlərindən biri, YSM-in istismar xassələrinin ilkin qiymətləndirməsinin yeni sistemi, ixtisaslaşdırılmış şəkildə sınaqdan keçirilmə kompleksi adlanan sistemin işlənib hazırlanmasıdır. Əvvəllər, YSM-in bu xassələri başlıca olaraq tam ölçülü stend maşınlarında və ya istismar şəraitində, çoxlu maddi vəsait sərf etməklə 2–3 il müddətində sınaqdan keçirməklə müəyyən edilirdi. Yeni sistemə görə isə, yanacaq və ya sürtkü yağının hər bir xassəsi sadə tərkib hissələrinə bölməklə və ya ayırmaqla, ixtisaslaşdırılmış metodlar adlanan sürətli laboratoriya metodları ilə təyin etmək mümkündür. Bu göstərilən tərkib hissələrini təyin edərək nəticələri yekunlaşdırmaqla hər hansı bir yanacaq və ya sürtkü yağının istismar xassəsini obyektiv və hərtərəfli qiymətləndirmək mümkündür. Bu və ya digər YSM növünün bütün xassələrinə görə ixtisaslaşdırılmış metodlar kompleksi vasitəsilə 1,5 – 2 ay ərzində az vəsait sərf etməklə onun istifadəyə yararlığını təyin etməyə imkan verir. Yanacaq və yağların xassələrinin ixtisaslaşdırılmış qiymətləndirmə sistemi ilə qiymətləndirilməsi 20 ildən çox müddətdə tətbiq olunur və xeyli iqtisadi səmərə əldə olunmuşdur. Gələcəkdə mühərrik, maşın və mexanizmlərin geniş xammal ehtiyatları olan yüksək keyfiyyətli YSM–lə təmin olunması və yanacaq – enerji ehtiyatlarına qənaət edilməsi üzrə tövsiyə və elmi əsasların yaradılması ximmotologiyanın əsas vəzifəsi olaraq qalır.
Mənbə[redaktə | mənbəni redaktə et]
Химическая Энциклопедия . Т-5.-Науч.изд."Больш.российск.энциклопед". М.-1998.