Əmir Mahmud Xondəmir
| Əmir Mahmud Xondəmir | |
|---|---|
-_Habib_al-Siyar_Part_III.jpg) | |
| Doğum tarixi | təq. 1475 |
| Doğum yeri | |
| Vəfat tarixi | təq. 1534 (58–59 yaşında) |
| Vəfat yeri | |
 Vikianbarda əlaqəli mediafayllar | |
Xondəmir Qiyasəddin ibn Hümaməddin əl-Hüseyni (farsca: غیاثالدین خواندمیر; 1475/6 – 1535/6)— Teymurilər, Səfəvilər və Böyük Moğollar imperiyalarında fəaliyyət göstərmiş tarixçi.
Həyatı
[redaktə | vikimətni redaktə et]Xondəmir Qiyasəddin ibn Hümaməddin əl-Hüseyni 1475-ci ildə Herat şəhərində anadan olub. Transoksaniyada yerləşən şimal Teymuri qolunun hökmdarı Sultan Mahmud Mirzənin (1494–1495-ci illərdə hakimiyyətdə olmuşdur) vəziri olan Hümam əd-Din Məhəmmədin oğlu idi.[1] Tarixçi Mirxondun nəvəsidir.
Xondəmir ana tərəfindən babası Mirxonddan (1498-ci ildə vəfat etmişdir) təhsil almış və bu, onun tarixçilik fəaliyyətində mühüm rol oynamışdı. Bundan əlavə, Xondəmir babasının himayədarlıq əlaqələrini də miras almışdı. Mirxond, Sultan Hüseyn Bayqara (1469–1506-cı illərdə hakimiyyətdə olmuşdur) dövrünün ən tanınmış tarixçilərindən biri idi və o, məşhur ümumbəşəri tarixi əsəri olan "Rövzət əs-səfa" (Təmizlik bağı) əsərini yüksək vəzifəli dövlət xadimi Əlişir Nəvainin (1501-ci ildə vəfat etmişdir) himayəsi altında yazmışdı. Xvondəmir də Əlişir Nəvainin himayəsi altında yaradıcılıqla məşğul olmuş və ilk əsərlərini ona həsr etmişdi.[1]
Yaradıcılığı
[redaktə | vikimətni redaktə et]Onun ilk əsəri "Məasir əl-müluk" (Hökmdarların xatirələri) adlı, İslamdan əvvəlki və İslam dövrünə aid müdriklərin və hökmdarların söylədiklərinə dair bir toplu idi; ikinci əsəri isə "Xülasət əl-əxbər fi bəyan əhval əl-əxyar" (Keçmiş saleh insanların işləri haqqında xülasə məlumatlar) adlanırdı və bu, Mirxondun "Rövzət əs-səfa" əsərinin qısa versiyası idi. Əlişir Nəvai 1501-ci ildə vəfat etdikdən sonra Xondəmir onun haqqında "Məkarim əl-əxlaq" (Tərifəlayiq əxlaqlar) adlı tərif dolu bir bioqrafiya yazdı. O, həmçinin Mirxondın 1498-ci ildəki ölümündən sonra yarımçıq qalmış "Rövzət əs-səfa" əsərinin yeddinci cildini və xülasəsini tamamladı.
Onun əsas əsəri fars dilində yazılmış ümumdünya tarixi “Həbib əs-siyər fi əxbar əfrad əl-bəşər” (“Görkəmli adamlar haqqında xəbərləri təsvir edən dost”) əsəridir. Bu əsər həm Səfəvilər, həm də Moğollar tərəfindən onların ilk rəsmi saray salnaməsi kimi qəbul olunmuşdur. Əsər 1521-1524-cü illər arasında yazılmışdır. “Kitabda nəzəri cəlb edən ən maraqlı məsələlərdən biri dinin iki məzhəbinə şiəliyə və sünniliyə xidmət edən və bir-biriləri ilə daim müxalifətdə olan Osmanlı-Səfəvi dini-ideoloji mübarizəsinin əks etdirilməsidir”.[2]
Xondəmirin digər mühüm əsərlərindən biri “Qanun-i Humayuni” (“Hümayunun qanunları”)dır. Bu əsər Böyük Moğol imperatoru Hümayunun (1530–1540, 1555–1556-cı illərdə hakimiyyətdə) bioqrafiyasıdır və Moğol hökmdarlığının erkən simvolizmi barədə əhəmiyyətli məlumatlar təqdim edir.
Ölümü, dəfni və övladları
[redaktə | vikimətni redaktə et]Xondəmir 1535 və ya 1536-cı ildə vəfat etmiş və Dehlidə, 1325-ci ildə dünyasını dəyişmiş Nizaməddin Əvliyanın türbəsinin yaxınlığında dəfn olunmuşdur. Onun iki oğlu sağ qalmışdır: Əmir Mahmud (1550-ci ildən sonra vəfat etmiş), İranda yaşamış və Səfəvilərin hakimiyyətinin ilk əlli ili haqqında “Tarix-i Şah İsmayıl və Şah Təhmasib-i Səfəvi” adlı tarixi əsər yazmışdır; və Abdullah xan (1589-cu ildə vəfat etmiş), Böyük Moğol imperatoru Əkbərin (1556–1605-ci illərdə hakimiyyətdə) dövründə dövlət məmuru kimi xidmət etmişdir.[1]
Əsərləri
[redaktə | vikimətni redaktə et]- Həbib əs-siyər fi əxbar əfrad əl-bəşər - “Həbib-üs-siyər” üç cilddən ibarət olub, hər cilddə də dörd parça var. Bu kitab dünyanın hər yerinə yayılmışdı. 1857-ci ildə Bombeydə, 1854-1855-ci ildə Tehranda daşbasma şəklində də çap edilmişdi. “Həbib-üs-siyər” hicri 1273-cü ildə (1857) Bombeydə daşbasma üsulu ilə çap olunub.[2]
- Qanun-i Humayuni
- Tarix-i Şah İsmayıl və Şah Təhmasib-i Səfəvi”
- Xülasət-əl-əxbar
Mənbələr
[redaktə | vikimətni redaktə et]- Bashir, Shahzad. A Perso-Islamic universal chronicle in its historical context: Ghiyās al-Dīn Khwāndamīr's Ḥabīb al-siyar // Otto, Bernd-Christian; Rau, Susanne; Rüpke, Jörg (redaktorlar ). History and Religion: Narrating a Religious Past. Religionsgeschichtliche Versuche und Vorarbeiten 68. Berlin: De Gruyter. 2015. 207–223.
- Manz, Beatrice Forbes. Power, Politics and Religion in Timurid Iran. Cambridge University Press. 2007. ISBN 978-1-139-46284-6.
- Melville, Charles. The Timurid Century: The Idea of Iran Vol.9. I.B. Tauris. 2020. ISBN 978-1838606886.
- Newman, Andrew J. Safavid Iran: Rebirth of a Persian Empire. I.B.Tauris. 2008. 1–296. ISBN 978-0857716613.
- Pollock, Sheldon. Literary Cultures in History: Reconstructions from South Asia. University of California Press. 2003. ISBN 978-0520228214.
- Quinn, Sholeh A. Persian Historiography Across Empires: The Ottomans, Safavids, and Mughals. Cambridge University Press. 2020. ISBN 978-1108842211.
- Roemer, H. R. The successors of Tīmūr // Lockhart, Laurence; Jackson, Peter (redaktorlar ). The Cambridge History of Iran, Volume 6: The Timurid and Safavid Periods. Kembric: Cambridge University Press. 1986. ISBN 0-521-20094-6.
- Spuler, Bertold. Persian Historiography and Geography: Bertold Spuler on Major Works Produced in Iran, the Caucasus, Central Asia, India, and Early Ottoman Turkey. Pustaka Nasional Pte Ltd. 2003. ISBN 978-9971774882.
Xarici keçidlər
[redaktə | vikimətni redaktə et]- "ХОНДЕМИР. Друг жизнеописаний". Восточная литература. 2011-08-24 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 18 мая 2011.
İstinadlar
[redaktə | vikimətni redaktə et]- ↑ 1 2 3 Bockholt, Philip (2020a). "Khvāndamīr Arxiv surəti 5 iyul 2022 tarixindən Wayback Machine saytında". In Fleet, Kate; Krämer, Gudrun; Matringe, Denis; Nawas, John; Rowson, Everett (eds.). Encyclopaedia of Islam (3rd ed.). Brill Online. ISSN 1873-9830.
- ↑ 1 2 Bəhram Məmmədli, Ənvər Çingizoğlu. Oğuz-Türkmən tayfaları orta əsr qaynaqlarında. Bakı, 2012, s. 52