Xolesterin

2-ci tip şəkərli diabetlər üçün məsləhətlər. Xolesterin haqqında.

2-ci tip diabetli xəstələr üçün (IAOŞD) qidalanmada əsas diqqət xəstənin arıqlamasına və ya onun artıq çəki yığmamasına yönəldirir. Buna görə də dieta aşağı kalorili olmalı (piylənmə olduqda sutkalıq 1200-1500 kkal olmalıdır) və xəstənin ərzaqlar haqqında, onların kaloriliyi nöqteyi nəzərindən təsəvvürü olmalıdır. Aydın məsələdir ki, hansı ərzaqların şəkəri artırıb artırmamasını, karbohidratların qida qəbuluna görə bərabər bölunməsini xəstə bilməlidir, lakin onun karbohidratları ÇV ilə hesablanmasına lüzüm yoxdur. Bu halda 5 nömrəli cədvəldən istifadə olunmalıdır və orada ərzaqların 100 kkal tutumlu miqdarı göstərilir.

Cəd. 5 100 kkal tutumlu ərzaqların miqdarı.

2-ci tip (insulindən asılı olmayan şəkərli diabet) diabetlər üçün məsləhətlər

1. 2-ci tip diabetdə xəstə zulalları sağlam adam qədər yeyə bilər; Yağlar məhdudlaşmalıdır, ən yaxşı bitki məşəli yağlardan istifadə olunmasidir; karbohidratları ÇV görə hesablamaq lazım deyildir. Lakin onları kiçik porsiyalarla istifadə etmək lazımdır.
2. Çəki artıq olduqda aşağı kalorili dieta lazımdır və qida ilə qəbul olunan kkal hesablanmalıdır. Bunu 2-5 nömrəli cədvəl vasitəsi ilə etmək olar.
3. Xolesterin haqqında. Qanda damarlar üçün təhlükə törədən artıq xolestərini nəzarətdə saxlamaq lazımdır. Baxmayaraq ki, xolestərin ateresklerozu yaradan əsas faktorlardan biridir o həyat fəaliyyəti üçün lazımdır (məsələn D vitamininin sintezi üçün). Qanın tərkibində xolesterinə qlükoza kimi çox diqqətlə nəzarət etmək lazımdır. Mümkün normalar belədir:
4. 3-5.2 mmol/l – yaxşı göstəricidir,
5. 4 mmol/l qədər – yol veriləndir.

1 sutkada orqanizmə daxil olan xolesterinin miqdarı 0.3-0.4 qramdan artıq olmalı deyildir. Qeyd edək ki ən çox xolesterin heyvani yağlarda (kərə yağı, yağlı pendirlər, xama və kəsmik, yağli ət, salo) olur ki, onların istifadəsini məhdudlaşdırmaq lazımdır.

Xolesterin ən çox aşağıdaki ərzaqlardadır.

Xolesterin qr

Beyin 2

Pendirin yağlı növləri 1qr qədər

Yumurta 0.6

Ciyər, böyrəklər 0.2-0.4

Bəzi balıq növləri 0.2-0.4

Kürü 0.3 çox

Kərə yağı 0.2

Bitki yağlarında xolesterin yoxdur ona görədə yemək hazırlayarkən qarğıdalı, zeytun və günəbaxan yağından istifadə etmək məsləhətdir.

6. Beləliklə tərkibində xolesterin olan ərzaqları yemək lazım deyildir. Odur ki, biz heyvani yağları minimuma endirib, bitki yağlarindan istifadə edirik. Yağsız xama və kəsmikdən istifadə etməli, südün yağlılığı 0.5% olmalıdır, kərə yağının sutkalıq miqdarı 10-15 qramdır. Balıq və ət yağsız, suda bişmiş və ya pörtlədilmiş məsləhət görülür. Ləpələr və tumlar lazım olan qədər yeyilməlidir, çünki onlar yağlarla zəngindir. Yumurta günə 1 ədəd olmalıdır. Bizim orqanizm sadə şəkərləri; qlükozanı, fruktozanı mənimsəyir. Qida şəkəri, zəif turşuların və mədə ferməntlərinin təsiri altında mədədə qlükozaya və fruktozaya bölünürlər. Qlükoza qana çox tez, fruktoza isə 2-3 dəfə yavaş sorulur. Analoji proseslər maltoza və laktoza ilə də baş verir, lakin nişastanın parçalanma və sorulması çox yavaş gedir. Misal üçün nişastanın sadə şəkərlərə parcalanması nazik bağırsaqda baş verir ki , burayada qida mədədən az-az miqdarda daxil olur.

Beləliklə nişastanın parçalanmasından alınan sadə şəkərlər tədricən sorulur, həm də üstəlik, karbohidratların qana tez sorulmasını qoruyan sellüloza bu prosesi ləngidir.

Sellüloza ilə zəngin məhsullara aşağıdakilar aiddir: buğda və çovdar kəpəkləri, kəpəkli çörək, yarmalar – yulaf, arpa; çuğundur, yerköku. Sellüloza bütün meyvə və tərəvəzlərin tərkibindədir.

Qeyd edək ki, əgər şəkər karbohidratları qida ilə lazım olandan artıq miqdarda daxil olursa, qlikogen şəkəri kimi onlar qara ciyərə və əzələlərə ehtiyyat şəklində yığılır.

Ehtiyac olanda qlikogen qlükozaya kimi parçalanır, qana keçir və orqanizmin bütün toxumalarına yayılır. Bu ehtiyac nə vaxt başlayır?

Sağlam insanlarda, həmçinin diabetiklərdə – fiziki işlə məşğul olduqda, vaxtında yemədikdə və ya az yedikdə.( )

Artıq qidalanmada, yəni karbohidratlar çox miqdarda orqanizmə daxil olduqda onlar piyə çevrilir və əgər piy toxumaları çox yığılırsa bu piylənmə ilə nəticələnir. Lakin normal fiziki inkişaflı insanlarda da piy toxuması var, hansı ki, çox vacib funksiya yerinə yetirir: piy və əzələlərdə, qara ciyərdə yığılan qlikogen ehtiyyatı () aclıqdan üçqat müdafiədir.

Acdıq zamanı aşağıdaki proses baş verir: ən əvvəl qara ciyərdəki, sonra əzələlərdəki şəkər ehtiyyatları istifadə olunur; və nəhayət piy toxuması parçalanır, keton cisimlərin əmələ gəlməsi ilə nəticələnən enerji hasil edir və nəticədə insan ariqlayır. Diabetikləri bu üçqat müdafiə xilas edə bilər, lakin hipoqlikimiyadan yox – çünki o çox sürətlə baş verir, və qara ciyərdəki qlikogen ehtiyatının qlükozaya qədər parçalanmasına çoxlu vaxt lazımdır.

Karbohidratların xüsusiyyətlərinin öyrənilməsinə qayıdaq.

Bizə artıq aydın oldu ki, sadə karbohidratlar qana tez sorulur və qanda şəkəri sürətlə yüksəldir. Mürrəkəblər karbohidratlar isə bunu ləng edirlər, çünki əvvəl onlar sadə karbohidratlara parçalanmalıdır. Lakin qeyd etdiyimiz kimi tək parçalanma yox, başqa faktorlar da buna tə'sir göstərir. Bu faktorlar bizim üçün çox vacibdir.

Lakin biz qeyd etdiyimiz kimi sorulmaya yalnız qidanın parçalanması, hissələrə ayrılması yox, digər faktorlar da tə'sir edir. Bu faktorlar bizim üçün çox böyuk əhəmiyyət kəsb edir, çünki diabetiklər üçün qanda şəkərin yüksəlmə faktı yox, onun kəskin və çox sürətlə yüksəlməsi təhlükəlidir. Və ya başqa sözlə desək bu halda karbohidratlar sürətlə orqanizm toxumaları tərəfindən sorulur, qanı qlükoza ilə sürətlə doydurur və hiperqlikimiya halına səbəb olur. Bunun üçün sorulmanın sürətinə tə'sir edən faktorları aşağıda qeyd edəcəyik:

1. karbohidratın növu – sadə və ya mürəkkəb (sadə karbohidratlar həddindən çox tez sorulur);
2. qidanın hərarəti – soyuq sorulmanı əhəmiyyətli dərəcədə azaldır;
3. qidanın konsistensiyası – tərkibində çoxlu miqdarda sellüloza olan mürəkkəb, lifli və dənli qidaların sorulması tədricən olur;
4. ərzaqın tərkibində yağların olması – yağli ərzaqlardan karbohidratlar tədricən və yavaş sorulur.
5. sorulmanı ləngidən preparatlar – məsələn qlükobay.

Bu mülahizələrə əsaslanaraq tərkibində karbohidrat olan qida məhsullarını üç qrupa bölmək olar:

1. tərkibində "ani şəkər" olan qidalar – qanda şəkəri 3-5 dəq. sonra kəskin qaldırır.
2. tərkbində "sür'ətli şəkər" olan qidalar – qanda şəkəri 10-15 dəq. sonra kəskin qaldırır, qida mədədə və bağırsaqlarda 1-2 saat müddətində həzm olunur.
3. tərkibində "tədrici şəkər" olan qidalar – qanda şəkərin qalxması 20-30 dəq sonra və nisbətən rəvan olur, qida mədə və bağırsaqda 2-3 saata həzm olunur.

Bu klassifikassiyaya əlavə olaraq qeyd edə bilərik ki, "ani şəkər" – bu təmiz halda, yəni sorulma prolanqatorlarından azad olunmuş qlükoza, fruktoza, maltoza və saxarozadır; sürətli şəkər bu sorulma prolanqatorları olan fruktoza və saxarozadır (məsələn alma, həm fruktozası həm də sellulozası vardır); "tədrici şəkər" – Bu laktoza və kraxmaldır, həmçinin çox güclü prolongatorlu saxaroza və fruktozanı da bura aid etmək olar, beləki prolanqatorun sayəsində saxaroza və fruktozanın parçalanması, nəticədə əmələ gələn glükozanın qana sorulması əhəməyyətli dərəcədə ləngiyir.

Yuxarıda deyilənləri misallarla izah edək: tərkibində qlükoza olan preparatları qəbul etdikdə [glükoza həbləri]: o dərhal qana sorulur. Lakin demək olar ki, fruktoza meyvə şirəsi, maltoza isə pivə qəbul etdikdə eyni sürətlə sorulurlar, çünki bunlar məhlul olub tərkibində sorulmanı ləngidən sellüloza yoxdur, lakin bütün meyvələrdə sellüloza vardır, deməli onlarda adı sorulmadan "müdafiə xətti" var; burada da sorulma tez gedir, lakin meyvə şirələrində olduğu kimi sürətlə olmur. Un məhsularında belə "müdafiə xətti" ikidir: kraxmal, hansıkı monosaxaridlərə parc-alanmalıdır,sellüloza; nəticədə sorulma daha ləng gedir. Bu cəhəti qeyd edərək, tərkibində karbohidratlar olan qida məhsularını nəzərinizə catdıraq: şirniyyat, un məmulatları və sıyıqlar: kaşa, meyvə və giləməyvələr, bəzi növ tərəvəzlər, süd məhsularının bəzi növləri. Bunlar hamısı qanda şəkəri qaldırır, lakin tərkiblərindəki şəkərlərin növündən və prolanqator faktorlarından asılı olaraq, qanda şəkərin yüksəlmə sürəti müxtəlifdir. 1qr təmiz şəkərin kaloriliyi 4kkal-dır. Mineral maddələrə və vitaminlərə gəldikdə isə prinsipcə onlar bütün qida məhsularında bu və ya digər miqdarda vardır. Lakin qida məhsularının arasında elə rekordsmenlər vardır ki, onları yaddan çixartmaq lazım deyil: bunlara qarabaşak, yumurta, qaraciyər, balıq yağı, yerkökü və göyərti aiddir. Təəsuf ki, yumurta və qaraciyəri şəkər xəstələri çox miqdarda yeyə bilməzlər, çünki onların tərkibində xolestərinin miqdarı çoxdur. Amma meyvə və tərəvəzlər vitaminlərlə çox zəngindir və bir cox qida məhsuları isə məsələn süd və un məhsullarına vitaminlər əlavə olunur, bundan əlavə vitamin və mineral maddələri xüsusi preparatların tərkibində qəbul edə bilərik.

Qarşıdaki bölmədə biz ərzaq məhsularının qanda şəkəri artırmaq xüssusiyətinə görə təhlil edəcəyik, indi isə onların bu nöqtei nəzərdən klasifikasiyasını nəzərdən keçirək:

1. şirniyyat; 2.süd məhsulları; 3. un məhsulları və sıyıqlar; 4. meyvə və giləməyvələr; 5. ət və balıq məhsulları; 6. alkoqolu içkilər; 7.şəkər əvəzədiciləri; 8.tərəvəzlər.

Qida məhsularının ümumi xarakteristikasına gəldikdə isə onlar aşağıdaki göstəriciləri özündə əks etdirir:

1. qida məhsullarının tərkibindəki karbohidrat, yağlar və züllaların miqdarı
2. qida məhsullarının tərkibindəki ən vacib-natriy, kaliy və kalsiy mineral maddələrinin miqdarı.
3. vitaminlərin miqdarı və tərkibi.
4. xolesterinin miqdarı – bu maddə bizim qanımızda dövr edir və onun yüksəlməsi atereskleroza, ürəyin işemik xəstəliyinə, hipertoniya və digər xoşagəlməz hallara səbəb olur.
5. ərzaqin energetik əhəmiyyəti – bu xüsusi ölçu vahidi; kkal-lə təyin olunur

Balanslaşdırılmış diyetanı tərtib etmək üçün hər bir ərzaqin tərkibində mineral maddələrin və vitaminlərin, xolesterinin, miqdarinı, onun enerji tutumunu bilmək lazımdır. Bu məlumatlar cəd. 2 – ərzaqlarda əsas qida maddələrinin, xolesterinin, və energetik tutumun miqdarı cədvəlində verilmişdir.

---

1. Zülalar, karbohidratlar və yağların miqdarı haqqında olan məlumatlar əvvəlki bölmələrdən bizə aydındır: demək lazımdır ki, ərzaqlarda bu maddələrdən başqa olan maddə tamamilə sudur. Bu maddələrə insanlarda sutkalıq təlabat onun gördüyü işdən və çəkisindən asılı olaraq aşağıdaki miqdarda ola bilər:

Zülallar – 80-120 qr və ya bədən çəkisinin hər kq-na 1-1,5qr: lakin hər kg üçün 0,75qr-dan az olmamaq şərti ilə: Yağlar – 30-dan 80-100 qrama qədər. Karbohidratlar – 300-400 qram

Aydın məsələdir ki tərkibində bu miqdarda komponentlər olan ərzaqların faktik çəkisi qat- qat yüksəkdir; məsələn orqanizmi 100 qram zülalla tə'min etmək üçün 0,5 kq mal əti və ya 0,55 kq yağsız kəsmik yemək lazımdır

2. Insanın qidası balanslaşdırılmış və kifayət qədər kalorili olmalıdır.

Balanslaşmış qida dedikdə qida rasionunda zülallarin, yağların, karbohidratların, mineral maddələrin və vitaminlərin lazım olan miqdarda və proporsiyada olması başa düşülür; kalorilik isə qidanin energetik əhəmiyyətini göstərir. Fəaliyyət növundən asılı olaraq, yaşlı insan aşağıdakı miqdarda kkal-li qida qəbul etməlidir: intensiv fiziki iş 2000-2700 kkal. mötədil fiziki aktivlik, iş 1900-2000 kkal fiziki işlə əlaqədar olmayan fəaliyyət 1600-1800 kkal

Bu məsləhətlər diabetiklərə də aiddir, lakin kök adamlar, 2-ci tip diabetli xəstələr daha aşağı kkal qida qəbul etməlidirlər.

1-ci cədvəldə göstərilən ərzaqların özlərinin "çempionları" vardır ki, onların xeyirli xüsusiyətlərini biz heç vaxt yaddan çixartmamalıyıq. Bunların sırasına aiddir: yerkökü – tərkibindi çoxlu miqdarda karotin vardır göyərti – şüyüt, cəfəri, petruşka, quzuqulaği, keşniş, kəvər və s. Bunlarda da çoxlu karotin vardır, həmçinin bunlar kali, kalsi və vitaminlər mənbəyidir. darı və qarabaşaq – bunlarda çoxlu B1 və PP vitamini vardır.

3. Süd məhsulları – xüsusi ilə kəsmik, pendir və qatiqda B2 vitamini ən yüksək miqdardadır: bu məhsullardan ən əhəmiyyətlisi yağsız kəsmikdir.

Toyuq əti, yağsiz mal əti və bəzi balıq növlərində vitamin PP çox yüksək miqdardadır. A vitamini yalnız süd məhsullarında, ən cox isə yağli süd məhsullarında olur. Bu vitamin mənbəyi kimi süddən, yağsız xamadan və az miqdarda yağdan istifadə etmək məsləhətdir. Vitamin C mənbəyi isə sitrus meyvələri, kələm və göyərtidir.

4. Heyvani zülalları bitki mənşəli zülallarla əvəz etmək məsləhətdir. Bitki mənşəli zülalların mənbəyi paxlalar, soya, və göbələkdir. Heyvani zülalların çox istifadəsi, xüsusi ilə 40-50 yaşından sonra məqsədə uyğun deyildir.

5. Duzdan minimal miqdarda istifadə etmək lazımdir, çünki artıg duz oynaqlarda toplanır və hipertoniya xəstəliyinin yaranmasına səbəb olur.

6. Qidanı elə hazirlamaq lazımdır ki, onun tərkibindəki şəkər tədricən sovrulsun. Qidanın və içkilərin isti yox, ilıq olması, qidanın konsistensiyası isə lifli, dənəli və sərt olmalıdır. Həddindən çox xırdalanmış, əzilmiş, püre və ya manna sıyiğı tipli yeməklər məsləhət deyil. Aşağıdaki cəhəti nəzərə almaq məsləhətdir: qidada nə gədər çox sellüloza olarsa onun tərkibindəki şəkər bir o qədər yavaş sorular.