Dil (anatomiya)

Bu məqalə ağız boşluğundakı dil haqqındadır. Digər mənalar üçün Dil (dəqiqləşdirmə) səhifəsinə baxın.

Dil
İnsanın dili
Latınca	Lingua
Yunanca	Glossa
İltihabı	Glossitis
Qrey	subyekt 242 1125
Arteriya	Dil arteriyası
Vena	Dil venası
Sinir	Dil siniri, təbil teli, dil-udlaq siniri, azan sinir
MeSH	Tongue
Dorlands/Elsevier	Tongue
Vikianbarda əlaqəli mediafayllar

Dil (lat. lingua, yun. glossa) - qan damarları, sinirlər, vəzilər və limfoid ünsürlərlıə zəngin və selikli qişa ilə örtülmüş əzələvi üzvdür. Məməli heyvanlarda dil çox inkişaf edərək olduqca həcmli, hərəkətli bir üzv təşkil edir. Dil məməli heyvanlarda bir neçə vəzifə: qida maddələrini qavramaq (qarışqayeyənlərdə), yalamaq (yırtıcılarda), əmmək, udmaq, dad bilmək, lamisə üzvü funksiyasını daşımaq və insanda danışmaq vəzifəsini ifa edir. İnsan qidanı çeynəyərkən onu ağız boşluğunda dil ilə hərəkət etdirir. Dil qan damarları, sinirlər, vəzlər və limfa ünsürləri ilə zəngin və selikli qişa ilə örtülmüş əzələvi orqandır. Bizə qidanın dadını bildirən reseptorların xeyli hissəsi dilin üzərindədir. Dil insanlarda heyvanlardan fərqli olaraq həm də nitq üzvüdür. Ağız boşluğundan qida udlağa gedir. Sakit vaxtda dil yastı və uzunsov olur; ön ucu nazikləşərək dil zirvəsinə — lat. apex linguae və dal ucu enliləşərək dil kökünə lat. radix linguae keçir. Ən başlıca kütləsini zirvə ilə kök arasındakı cisimi — lat. corpus linguae təşkil edir. Yuxarı səthi — dil arxası — lat. dorsum linguae aşağı səthdən — lat. facies inferior linguae, sağ və sol kənar — lat. margo linguae (margo lateralis linguae — BNA) vasitəsilə ayrılır. Dil arxasının ²/₃ hissəsi — ağız hissəsi — lat. pars oralis üfüqi vəziyyətdə ağız boşluğuna baxır, dal ¹/₃ hissəsi — udlaq hissəsi — lat. pars pharyngea isə şaquli vəziyyətdə olub unlağa tərəf çevrilmişdir.

Dil haqqında bilmədiklərimiz

Yer üzündə 6000-dən çox dil var. Müxtəlif xalqlar 6000 dil vasitəsilə bir-birləri ilə ünsiyyət qururlar. Bu dilləri təşkil edən minlərlə söz və bu sözləri cümlələrə çevirən dilşünaslıq qanunları bir-birindən çox fərqlənir. Uilyam Neyci və Riçard Anderson adlı iki psixoloqun ingilis dilində danışan ölkələrdəki tədqiqatlarına əsasən, təxmin edilir ki, təqribən bir insan məktəbə getməyə başlayarkən 13000, orta məktəbi bitirdikdə isə 60000 söz bilir. Mədəni, yetkin insanın söz ehtiyatı isə 120000-dir. Zehnimizdəki bu nəhəng lüğətin formalaşması üçün 1 yaşından 17 yaşına qədər hər gün 10 söz və ya oyaq keçirdiyimiz hər 90 dəqiqədə yeni bir söz öyrənməli, üstəlik, öyrəndiyimiz hər sözü bir daha heç unutmamalıyıq. Halbuki, biz şüurlu şəkildə buna heç səy göstərmirik. Sözlər biz fərqinə belə varmadan zehnimizdə mənaları ilə birlikdə qalırlar. Dil məsələsində möcüzələr öyrənmə ilə məhdudlaşmır. Başqa birisinin dediyi bir sözü saniyənin beşdə 1-i qədər qısa müddətdə anlayırıq. Bu müddət o qədər qısadır ki, qarşımızda danışan insan hələ sözünü bitirmədən mənasını qavrayırıq. Yazılan sözləri isə daha sürətlə anlayırıq: bir saniyənin səkkizdə 1-i qədər müddətdə. Beynimizin bir söz hasil etməsi də bu qədər sürətlidir və saniyənin dörddə 1-i qədər müddətdə bir cismin adını tapırıq. Saniyənin dörddə biri qədər müddətdə bu sözü demək üçün ağzımız və dilimiz proqramlaşır (Steven Pinker, Language Instinct: How the Mind Creates Language, , Harper Perennial, 1994) Elektron texnologiyalar insanın dil sürətinə çata bilmir. Belə ki, dövrümüzdə ən qabaqcıl texnologiya ilə istehsal olunan kompyuterlərin bir sözü eşitmə və anlama sürəti bizim sürətimizdən 5 dəfə yavaşdır və 15% səhv edirlər. Texnologiyanın dillə bağlı sürəti mikroprosessorun sürəti ilə mütənasib olmadığına görə, mikroprosessorun sürətinin artması ilə aradakı fərq dəyişmir. Bundan əlavə, kompyuter proqramlarında olmayan bir söz (məsələn, xüsusi isim) dedikdə bu sözü hərfbəhərf kompyuterdə kodlamaq lazımdır. Sözləri təşkil edən səsləri digər səslərdən ayırd etmə bacarığımız isə daha heyrətamizdir. Dildəki səslər dilşünaslıqda fonem adlanır. Aparılan təcrübələr süni şəkildə sürətləndirilmiş nitqdə saniyədə 40-50 fonem qavradığımızı göstərir. Ancaq nitq əvəzinə xışıltı kimi bir səs saniyədə 20 dəfə və daha çox təkrarlansa, artıq o səsi ayrı-ayrı eşitmirik, xışıltılı səs-küy kimi qavrayırıq. Bu, bizə göstərir ki, insan səsli ünsiyyətdə istifadə edilən nitq vahidlərini adi səs-küydən ayırd edən qabiliyyətlə yaradılıb. Dilin xüsusiyyətləri ilə bağlı diqqət çəkən digər cəhət isə budur ki, müəyyən sayda sözlə müxtəlif cür cümlə qurmaq mümkündür və insan bütün bu cümlələri anlama qabiliyyətinə malikdir. Hər dildə məhdud sayda söz var. Ancaq bir cümlənin uzunluğu üçün heç bir məhdudiyyət olmadığı kimi, sözlər və söz qrupları da saysız-hesabsız kombinasiyalarda birləşə bilər. Məsələn, 20 sözdən ibarət cümlənin fərqli şəkildə qurulma formalarına baxsaq, 100 kentilyon (1020) ehtimal ortaya çıxar. Bu cümlələri ardıcıl demək üçün təqribən kainatın ömründən 100 dəfə çox vaxt lazımdır. Ona görə, işlətdiyimiz və ya eşitdiyimiz hər hansı cümlə, əsasən, ilk dəfə qarşılaşdığımız cümlə olur. Halbuki, biz eşitdiyimiz bir cümlə ilə ilk dəfə qarşılaşsaq da, onu düzgün anlamaqda çətinlik çəkmirik.

Həmçinin bax

• Mədə
• Həzm sistemi

Mənbə

• Böyük Sovet Ensiklopediyası