Xəzər xaqanlığı üçün mənbəyə bax

{{yaxşı məqalə}}
{{digər məna|Xəzər (dəqiqləşdirmə)}}
{{Tarixi dövlət
| adı               = Xəzər xaqanlığı
| orijinal_adı      = ממלכת הכוזרים
| statusu           = Xaqanlıq
| bayrağın_izahı    = [[Bayraq]]
| gerbi             = Davestar.jpg
| gerbin_yazısı     = [[Gerb]] (Yəhudilik dövründə)
| xəritəsi          = Hazarlar.jpg
| xəritənin_izahı   = Xəzər xaqanlığı, 650-850-ci illər
| s1                = Qərbi Göytürk xaqanlığı
| s1_bayrağı        = Western_Gokturk.jpg
| quruluş_ili       = 634
| süqut_ili         = 965
| x1                = Kiyev knyazlığı
| x1_bayrağı        = Kievan_Rus_en.jpg
| paytaxtı          = [[Bələncər]], [[Səməndər]], [[İdil]], [[Sarkel]]
| ən_böyük_şəhəri   = [[Sarkel]], [[Tmutarakan]]
| rəsmi_dilləri     = [[Xəzər dili]]<br>[[Yəhudi dili]]
| valyutası         = [[Yarmaq]]
| ərazisi           = 3 000 000 km² (VII əsr)<ref name="Turchin222">{{cite journal|last2=Adams|first2=Jonathan M.|last3=Hall|first3=Thomas D|date=December 2006|title=East-West Orientation of Historical Empires|url=http://jwsr.pitt.edu/ojs/index.php/jwsr/article/view/369/381|journal=Journal of world-systems research|volume=12|issue=2|page=222|issn=1076-156X|last1=Turchin|first1=Peter|accessdate=16 September 2016|archive-date=20 May 2019|archive-url=https://web.archive.org/web/20190520161830/http://jwsr.pitt.edu/ojs/index.php/jwsr/article/view/369/381|url-status=live}}</ref>
| təxmini_əhalisi   = 1 400 000
| idarəetmə_forması = [[Mütləq monarxiya]]
| rəhbər_titulu     = [[Xaqan]]
| rəhbər1           = [[Tonq Yabqu xaqan|Tonq Yabqu]]
| rəhbər_il1        = 618–628
| rəhbər2           = [[Bulan]]<br>[[Obadiyah xaqan|Obadiyah]]<br>[[Zəkəriyyə (Xəzər xaqanı)|Zəkəriyyə]]<br>[[Manasiya]]<br>[[Benyamin (Xəzər xaqanı)|Benyamin]]
| rəhbər_il2        = IX əsrdə hakimiyyətdə olanlar
| rəhbər3           = [[II Aaron|Aaron]]<br>[[Yusif (Xəzər xaqanı)|Yusif]]<br>[[David (Xəzər xaqanı)|David]]
| rəhbər_il3        = X əsrdə hakimiyyətdə olanlar
| GDP_PPP           = 
| HDI               = 
| GDP_PPP_year      = 
| demonimi          = [[xəzərlər]]
| area_rank         = 
| area_km2          = 
| religion          = [[Yəhudilik]], daha sonra [[İslam]]
| today             = 
| HDI_year          = 
}}
{{Türklərin XIV əsrə qədər tarixi}}
{{Tatarıstan tarixi}}

'''Xəzər xaqanlığı''' ({{dil-tr|Hazarlar}}; {{dil-ba|Хазарлар}}; {{dil-tt|Хәзәрләр}}, ''Xäzärlär''; {{dil-he|כוזרים}}, ''Kuzarim''; {{dil-ar|خزر}}, ''Xazar''; {{dil-uk|Хоза́ри}}, ''Chozáry''; {{dil-ru|Хаза́ры}}, ''Hazáry''; {{dil-fa|خزر}}, ''Xazar''; {{dil-gr|Χάζαροι}}) — VII və XI əsrlərdə arasında [[Xəzər dənizi]]nin ətrafında, [[Van gölü]]ndən [[Qara dəniz]]ə və [[Kiyev]]ə, [[Aral dənizi|Aral gölündən]] Macarıstana qədər olan torpaqlarda hökm sürmüş,<ref>İbrahim Kafesoğlu, Türk Millî Kültürü, Ötüken Neşriyat, İstanbul, 1999. ISBN 9754372366</ref> tarixi türk dövləti.<ref>Roux, Jean Paul (1984). Türklerin Tarihi (Historie des Turks). Ad. ISBN 975-506-018-9.</ref> Xəzər sözü, ''kaz'' kökündən yaranmışdır. "''Ka-zar"'', yəni ''sərbəst olan, bir yerlə bağlı olmayan'' mənasına gəlir.<ref>''Togan, s.398''</ref><ref name=":9">Rásonyi, s.114</ref> Naməlum müəllif tərəfindən Qəznəvi hökmdarı [[Məhəmməd (Qəznəvi hökmdarı)|Sultan Məhəmmədə]] həsr olunan [[Hüdud əl-aləm]] əsərinə görə Xəzər hökmdarları ''Ansa'' sülaləsindəndir<ref name=":5">از فرزندان انسا است az farzandān-i Ansā' ast (حدود العالم "Hudūd al-'Ālam")</ref> və bu sülalə öz növbəsində [[Mərkəzi Asiya]]dan gəlmədir.<ref>Kuzgun, s.43</ref><ref name=":7">"Hazarlar". Temel Britannica Ansiklopedisi. 8. Cilt. İstanbul: Ana Yayıncılık. 1993. ss. sf. 110–111.</ref> Bəzi müəlliflər belə ehtimal edirlər ki, xəzərlər [[Böyük Hun İmperiyası|Böyük Hun imperiyası]]nın qəbilələri arasında da olublar.<ref>Artamonov, eserinin 49–52 sayfalarında Hunların batıya doğru ilerlemelerini onaylayan arkeolojik buluntulara da yer vermiştir. Buna göre; Hunların Güney Ural sahasına gelişleri MS II. yüzyıla aittir. Ayrıca Bkz: A. N. Kurat. IV–XVIII. Yüzyıllarda Karadeniz kuzeyindeki Türk Kavimleri ve Devletleri, Murat Kitabevi, Ankara, 1992, s.30. ISBN 975-7734-00-4</ref> 586-cı ildən sonrakı [[Bizans İmperiyası|Bizans]] mənbələrində [[xəzərlər]]ə ''"Türklər"'' deyə müraciət edilir.<ref>Kafesoğlu, s.168</ref> Türklərin [[İslam]]dan əvvəl [[Tenqriçilik|Tanrıçılıq]] dinində olmasına baxmayaraq, 740-cı illərdə [[xəzərlər]]in əksəriyyəti yəhudiliyi qəbul etmişdilər. Habelə, Xəzər xaqanlığında [[paqanizm]] də geniş şəkildə yayılmışdı.<ref>Golden, Peter B. (2007a). "Khazar Studies: Achievements and Perspectives". In Golden, Peter B.; Ben-Shammai,, Haggai; Róna-Tas, András. The World of the Khazars: New Perspectives. Handbook of Oriental Studies. 17. BRILL. pp. 7–57. ISBN 978-90-04-16042-2. Retrieved 13 February 2013.</ref> l-Bəlazuri qeyd edir ki, Böyük Boğa vaxtında Şamxor (Şəmkir) şəhəri yenidən quruldu və buraya xəzər əhalisi yerləşdirildi.

Xəzərlərin paytaxtı 723-cü ilə kimi Səməndər, sonra isə [[İdil]] şəhəri olmuşdu. Şəhər [[Volqa]] çayının keçmiş adı ilə adlandırılmışdır. X əsrlərdə oturaq əhali əkinçilik, maldarlıq, bağçılıq və bostançılıqla məşğul idi. Xəzərlərdə ovçuluq geniş yayılmışdı, onlar balıqçılıqla da məşğul olmuşdular. Şəhərlərdə sənətkarlıq inkişaf etmişdi.

Xəzərlərin sərhədlərindəki xalqlar və dövlətlər ilə sıx əlaqələri olmuşdur. Xəzərlər [[Göytürk xaqanlığı]]nın tənəzzülü ilə əlaqədar tam müstəqillik əldə etdilər. Xəzərlər [[Bizans İmperiyası|Bizans]], [[Sasanilər İmperiyası|Sasani]], [[Ərəb xilafəti|Ərəb]] imperiyaları ilə sıx əlaqələr qurmuşlar, [[Slavyanlar|slavyan]] qəbilələrini və [[İdil bulqarları|İdil-bulqar]]larını öz hakimiyyətləri altına almışlar.<ref name=":10" />

[[Sasani - Bizans müharibələri (6-7 əsrlər)|628-ci ildə Bizans-Sasani müharibəsi]]ndə Bizansla ittifaqa girən xəzərlər Bizansın üstün gəlməsində önəmli rol oynamışdılar. Sasani-Bizans mübarizəsində Bizansın yanında iştirak edən Xəzər xaqanlığı, Bizans mənbələrinə görə 629-cu ildə [[Tiflis]]i ələ keçirdi. Bu isə Sasanilərin [[Qafqaz]]dakı hərbi nüfuzuna zərbə vurmuş oldu. Bizans imperatoru [[III Leon]] 733-cü ildə oğlu Konstantini Xəzər xaqanının qızıyla evləndirdi. Ondan əvvəl Bizans imperatoru [[Herakleios]] (VII əsr) xəzərlər ilə bir müttəfiqlik müqaviləsi imzalamışdı.<ref name=":10">{{cite web |url=https://news.milli.az/society/92610.html |archiveurl=https://web.archive.org/web/20180715105819/https://news.milli.az/society/92610.html |archivedate=2018-07-13 |title=Türkün şanlı tarixi: Xəzər xaqanlığı |author=news.milli.az |date=21 Yanvar 2012  |publisher= |accessdate=2018-07-13 |language= az}}
</ref>

[[Xəzər-ərəb müharibələri|Xəzər-ərəb əlaqələri]] isə ən çox müharibə şəklində olmuşdur. İlk toqquşmalarda üstünlük xəzərlərin əlində olsa da, ərəb orduları VIII yüzillikdən sonra xəzərlər üzərində qələbələr əldə etməyə başlamışlar. Nəhayət, 737-ci ildə Xəzər xaqanı ərəblərdən sülh istəmiş və bundan sonra xəzərlər arasında İslam dini yayılmağa başlamışdır.<ref name=":10" />

Xəzərlərin yaşadıqları bölgə ticarət mərkəzi kimi də əhəmiyyətli yer sayılırdı.<ref name=":10" /> IX yüzilliyin ortalarında [[peçeneqlər]]in [[İdil-Xarəzm ticarət yolu]]nu ələ keçirmələri ilə əlaqədar başlıca gəlir mənbələrini itirən Xəzər xaqanlığı zəiflədi. Bu vəziyyətdən faydalanan Rus knyazları paytaxt İdilə və [[Qafqaz]]a hücum etdilər. Ruslarla eyni zamanda Bizans imperiyasının qüvvələri da Xəzər xaqanlığının ərazisinə soxuldular.<ref>{{cite web |url= http://portal.azertag.az/az/node/2005|archiveurl=https://web.archive.org/web/20180715110614/http://portal.azertag.az/az/node/2005 |archivedate=2018-07-13 |title= Xəzər xaqanlığı |author=portal.azertag.az |date= |publisher= |accessdate=2018-07-13 |language= az}}
</ref>

Digər türk tayfaları, Bizans və [[Kiyev Rus dövləti|Kiyev-rus knyazlığı]] ilə aparılan müharibələr, habelə daxili münaqişələr xaqanlığın süqutuna gətirib çıxardı. İqtisadi tənəzzülə uğrayan və bir neçə cəbhədə müharibələr aparan Xəzər xaqanlığı 1048-ci ildə süquta uğradı.{{Bax|#Xaqanlığın süqutu|1}}

== Xəzərlərin mənşəyi ==
{{Əsas|Xəzərlər}}
Bu mövzuda araşdırma aparan bəzi [[Sovet Sosialist Respublikaları İttifaqı|SSRİ]] tarixçilərinin fikrincə, xəzərlər [[Şimali Qafqaz]]ın yerli xalqlarından biridirlər. Ümumi olaraq xəzərlərin etnik mənşəyi ortaq bir qərar yoxdur. [[Duqlas Morton]], [[Dunlop]] və [[Piter Benjamin Qolden]] kimi tədqiqatçılar isə xəzərlərin [[telelər]]dən və ya [[uyğurlar]]dan olduqlarını qəbul edirlər.<ref>Dunlop, The History of Jewish Khazars, s. 95–96</ref> [[Fransız]] tədqiqatçı və tarixçi [[Renye Qroset]], [[Göytürk xaqanlığı|göytürklər]]in [[Jujan xaqanlığı]]nın hakimiyyətini ələ keçirməsi nəticəsində xəzərlərin qərbə köçən [[türk xalqları]]ndan biri olduğunu yazır.<ref>1970 ''The Empire of the Steppes''. (tr., Naomi Walford). New Brunswick: Rutgers University Press. 10-ISBN 0-8135-1304-9; 13-ISBN 978-0-8135-1304-1; OCLC 90972</ref> [[Əl-Məsudi]]nin yazır ki, [[xəzərlər]] [[Sabirlər|sabarlar]]ın davamçılarıdır. Həmçinin [[Bizans İmperiyası|Bizans]] və iranlılar tərəfindən ''"xəzər"'', eyni zamanda ''"türklər"'' kimi adlandırılıblar. D. M. Dunlop, [[Çin]] mənbələrində xəzərlərin ''"Ho-sa-K'o-sa"'' (''[[çin dili]]: 突厥可薩部'') adlandırıldıqlarını sübut etsə də, P. B. Qolden xəzərlər ilə uyğurlar arasında əlaqənin mümkün olmadığını və onların [[oğurlar]] ilə bağlı olduqlarını irəli sürür.<ref>Brook, Bir Türk İmparatorluğu, s.26</ref> Qədim [[Ruslar|rus]] mənbələrində xəzərlər ''"ağ uqrilər"'', [[macarlar]] isə ''"qara uqrilər"'' kimi keçirdilər.<ref>Brutzkus, s.119</ref> Yunan tarixiçisi [[Teofanis]] qeydlərində xəzərləri ''"şərqdən gələn türklər"'' adlandırır.<ref>Dunlop, The History of, s.5</ref> Xəzərlərin müasiri olan [[Ərəblər|ərəb]] səyyah və coğrafiyaçıları olan [[İbn Havqəl]] və [[əl-İstəxri]] yazırlar ki, xəzər nə bir millətin, nə də xalqın adı deyil, yalnız paytaxtı [[İdil]] olan ölkəyə verilən addır.<ref>El İstahrî, s. 41</ref><ref>İbn Havkal, s. 107</ref>

İstəxri xəzərləri, ''"ağ xəzərlər"''<ref>Gömeç, Saadettin. "Hazar Çalışmaları". docs.google.com. Erişim tarihi: 2008–08–27.</ref> və ''"qara xəzərlərə"'' bölür. İstəxri qeydlərində ağ xəzərləri ''mavi gözlü və qırmızı saçlı'' olaraq qeyd edir. Qara xəzərləri isə dərilərinin qara rənginə istinadən [[hindlilər]]ə bənzədir.<ref>Dunlop, The History of, s.96</ref> Bəzi mənbələrdə isə bu bölünmə sinfi bölünmə olaraq göstərilir. Yəni, qara xəzərlər aşağı təbəqə, ağ xəzərlər isə hökmdar təbəqəsi olmuşdur.<ref>Brook, Bir Türk İmparatorluğu, s.25</ref> [[İbn Rəbbihi]] yazır ki, xəzərlər qara saçlı, mavi gözlü və açıq dərilidilər.<ref>Dunlop, Hazar Yahudi Tarihi, s.27–8.</ref> [[İbn Səd əl-Məğribi]] də İbn Rəbbihinin fikrinə qatılaraq yazır: ''"Xəzərlər ağ rəngli, mavi gözlü, qırmızı saçlı və böyük bədənlidirlər".''<ref>Dunlop, Hazar Yahudi Tarihi, s.28</ref>

== Siyasi tarix ==

=== Xaqanlığın yaranması ===
[[Göytürk xaqanlığı]] dövründə xəzərlər, Göytürk xaqanlığının qərb qanadını təşkil edirdilər. Göytürklərin dağılmasından sonra, müstəqil olmuş xəzərlər, [[Kuban çayı]] və [[Azov dənizi]] arasındakı ərazidə məskunlaşmışlar.<ref>Baştav, s.141</ref> Xəzərlər buradakı digər türk boylarını da özlərinə tabe etmiş<ref name="Koestler, s.23">Koestler, s.23</ref> və VII–X əsrlərdə [[Xəzər dənizi]] ilə [[Qara dəniz]]in şimalında hakimiyyət qurmuşlar.<ref name="Koestler, s.23"/> X əsr tarixcisi [[Məsudi]] yazır ki, iranlıların ''"xəzər"'' dedikləri qövmə, türklər ''"[[Sabirlər|sabar (sabir)]]"'' deyirdilər.<ref>El-Mesûdî, s.83</ref> Xəzər xaqanlığının hakimiyyəti altındakı torpaqlar bir dövrlərdə [[Türk xalqları|türklər]]in qərbdən şərqə doğru böyük köçünün üzərində yerləşdiyi üçün bir çox [[Hunlar|hun]], [[Oğur|ogur]], [[fin-uqor]] və [[avarlar]]dan olan köçərilər də bu ərazidə məskunlaşırdılar.<ref>Kafesoğlu, s.167</ref> Xəzərlər haqqında məlumat verən gürcü mənbələrinə görə, xəzərlər bu əraziyə [[milad]]dan əvvəlki dövrlərdə gəliblər.<ref>Kuzgun, s.5</ref> Xəzərlərinn tarix səhnəsinə çıxmaları isə II əsrin sonlarına təsadüf edir.<ref>Kuzgun, s.51</ref> 198-ci ildə [[barsillər]]lə birləşən xəzərlər, [[Ərməniyyə]] ərazisinə hücum etmişlər. [[Xəzərlər]] III əsrin əvvələri, IV əsrin ortalarına qədər Ərməniyyədə [[Bizans İmperiyası|Bizans]]a qarşı [[Sasanilər İmperiyası|Sasanilər]]lə birlikdə döyüşmüşlər. IV əsrin ikinci yarısından başlayaraq Sasanilərin Ərməniyyəni ələ keçirərək onlara xəyanət etməsindən sonra Bizansla birləşərək Sasanilərə qarşı mübarizə aparmışlar. Buna cavab olaraq Sasanilər [[Qafqaz]]dakı qəbilələri ilə xəzərlərə qarşı birləşdilər.<ref>Togan, s.398</ref>

[[Attila|Atillan]]ın isə 434-cü ildə Hun imperatoru olması ilə xəzərlər bir müddət [[Qərbi Hun İmperiyası|Qərbi Hun imperiyası]]na tabe oldular.<ref>Koestler, s.56</ref> Ancaq Attillanın ölümündən sonra Hun imperiyasından ayrılan xəzərlər yenidən Sasani torpaqlarına hücum etməyə başladılar. Müqavimət göstərə bilməyən Sasanilər Bizansdan kömək istədilər. V əsrdə xəzərlər [[Avar xaqanlığı]]na tabe oldular. 558-ci ildən etibarən tez-tez davam edən [[Sasani-xəzər müharibələri]] Sasani hökmdarını [[Dərbənd]] və Qafqazın keçidlərində bir sıra qalalar və səddlər tikməyə məcbur etmişdir.<ref>Togan, s. 340–341</ref> Getdikcə qüvvətlənən xəzərləri məğlub edə bilməyəcəyini başa düşən Sasani hökmdarı [[I Xosrov|Ənuşirvan]], şimal tərəfdən olan təhlükənin qarşısını almaq üçün xəzərlər ilə dostluq münasibətləri yaratdı.<ref>Kuzgun, s.53</ref> Bu dostluq münasibətləri davamlı olmadı. Beləki, [[Çorpan Tərxan]]ın rəhbərliyi altında 626–627-ci illərdə xəzərlər Bizans ilə birləşərək [[Araz çayı]]na qədər bütün [[Şimali Azərbaycan]]ı və Ərməniyyəni ələ keçirdilər. 629-cu ildə Tiflis ələ keçirildi. Beləliklə, [[Sasanilər İmperiyası|Sasanilər]]lə mübarizədə Xəzər xaqanlığı Bizansın ən yaxşı müttəfiqi oldu. Xəzərlər 582-ci ildə [[Göytürk xaqanlığı]] olaraq iki qrupa bölündükdən və [[Qərbi Göytürk xaqanlığı|Qərb Göytürk]] xaqanlığının süqutundan sonra müstəqil bir xaqanlığa çevrildilər. 630-cu ildə siyasi və hərbi gücünü sürətlə genişləndirən Xəzər xaqanlığı tam müstəqil oldu.<ref>Kafesoğlu, s.158</ref><ref>Artamonov, s.146</ref>

=== Ərəb xilafəti ilə münasibətlər ===
{{Əsas|Xəzər-ərəb müharibələri}}

[[Fayl:Califate 750.jpg|thumb|[[Ərəb xilafəti]]nin genişlənməsi (730-cu il)|alt=|left|292x292px]]
Xəzər-Bizans müttəfiqliyi nəticəsində zəifləyən Sasani imperiyası 632–634-cü illərdə [[Ərəb xilafəti]]nin qüvvələri tərəfindən dağıldı və [[İran]] ərazisi ərəblərin əlinə keçdi. Beləliklə, hakimiyyətini genişləndirməyə çalışan Ərəb xilafəti [[Ərməniyyə]] vasitəsilə [[Qafqaz]]a və [[Suriya]] yolu ilə [[Anadolu]] ərazisinə soxulmağa başladı. Xəzərlərin ərəblərlə mübarizəsi şiddətli və davamlı olmuşdu. İlk böyük toqquşma 651–652-ci illərdə [[Ömər ibn Xəttab|Xəlifə Ömər]] dövründə baş vermişdi. Xilafət ordusu Xəzəryanı torpaqları və Dərbəndi tutaraq Xəzər xaqanlığının paytaxtı [[Bələncər]]ə çatsa da,<ref>Togan, s.389</ref><ref>Artamanov, s.185</ref> məğlubiyyətə uğrayaraq geri çəkildi. Bələncərin Xilafət tərəfindən işğalından sonra Xəzər xaqanlığının paytaxtı Aşağı [[İdil]]ə köçürüldü. Əks-hücuma keçən Xəzər qüvvələri isə Ərməniyyəni ələ keçirdilər.<ref>Kuzgun, s.56</ref>

Bu dövrdə Qara dənizin şimalındakı [[Böyük Bulqar xaqanlığı]] isə, Xəzər xaqanlığı ilə rəqabət apara bilməyərək parçalandı. Böyük Bulqar xaqanlığının [[İdil bulqarları]] və [[Tuna bulqarları]]na ayrılmasından istifadə edən Xəzər xaqanı [[Dnepr çayı|Dneypr]]ə qədər əraziləri ələ keçirdi.<ref name=":3">"Hazarlar". Büyük Larousse Sözlük ve Ansiklopedisi. 10. Cilt. İstanbul: Milliyet A. Ş.. 1991. ss. sf. 5143–5144.</ref> VII əsrin sonlarında Xəzər xaqanlığı [[Krım]]ı ələ keçirdi. Habelə, ölkənin cənub sərhədindəki Xilafətin [[Şimali Qafqaz]]a gedən bütün yolları Xəzər xaqanlığının qüvvələri tərəfindən bağlandı. Xilafət ordusu Xəzər qüvvələrinin müqavimətini qıra bilmirdi.<ref>Kurat, s.32</ref> 652–656 illərdə [[Osman ibn Əffan|Xəlifə Osman]]ın öldürülməsi nəticəsində Xilafətin daxilindəki qarışıqlıqdan istifadə edən xəzərlər [[Arran]]a qədər ərazini ələ keçirdilər.

[[I Muaviyə|Xəlifəsi Müaviyə]] dövründə Qafqazdakı toqquşmalar yenidən canlandı. Ancaq 717-ci ildə [[Konstantinopol|Konstantinapola]] hücuma hazırlaşan Xilafət, Qafqazdakı hərbi əməliyyatları dayandırdı. Xəzərlər 717–718-ci illərdə [[Şirvan (tarixi ərazi)|Şirvan]]a daxil oldular, bir müddətdən sonra isə [[Azərbaycan (tarixi ərazi)|Azərbaycan]]ın böyük bir hissəsini işğal etdilər.<ref>Kmosko, s.148</ref> Xilafət ordusu yenidən güc toplayıb hücum etsə də Şimali Qafqaza qədər irəliləyə bilirdi. 731-ci ildə Xəzər xaqanlığı Qafqazda irəliləyən Xilafətə qarşı, böyük sayda hərbi qüvvəylə hücuma keçərək [[Mosul]]a qədər irəlilədi. Həmçinin Ərməniyyə də ələ keçirildi və vali Cərrah öldürüldü.<ref name=":0">Artamonov, s.202–213</ref> Yalnız ərəb sərkərdəsi [[Səid əl-Xarəşi]]nin əks-hücumu nəticəsində xəzərlər geri çəkildilər.
[[Fayl:Xəzər xaqanlığının xəritəsi (820-ci il).png|thumb|Xəzər xaqanlığı ən qüvvətli dövrlərində (820-ci il)|263x263px]]
722–723-cü illərdə [[Mərvan ibn Məhəmməd]] Ərməniyyə və Azərbaycan hakimi təyin olundu. Onun hakimliyi dövründə Xilafət Qafqazda böyük uğurlar qazandı. Döyüşlərdə davamlı qalibiyyət əldə edən ərəblər, [[Səməndər]] və Xəzər xaqanlığının digər böyük şəhərlərini ələ keçirdilər.<ref name=":0" /> Müharibədə xəzərlərdən itki və əsir çox olduğu üçün Xəzər xaqanı sülh təklifi etdi. Ərəblər Xəzər xaqanının ərəb hökmranlığını və İslamı qəbul etmək şərtilə sülh təklifini qəbul etdilər.<ref name=":0" /> Bundan əlavə, paytaxt İdildə iki fəqih qalmalı və əhaliyə İslamı öyrətməli idi, lakin ərəblərin geri dönməsindən sonra Xəzər xaqanı keçmiş dininə döndü. Mərvanın dövründə Xəzər xaqanlığı və Xilafət arasındakı münasibətlər sülh şəklində olmuşdu.<ref>Togan, s.399–400</ref> [[Abbasilər]] hakimiyyətə gəldikdən sonra da böyük dəyişiklik olmadı. 763-cü ildən sonra tərəflər arasında böyük hərbi əməliyyatlar, xırda toqquşmalar ilə əvəz edilmişdi.<ref>Kurat, s.39–40
</ref>

Xəzərlərin Xilafət ərazisinə son hücumları xəlifə [[Harun ər-Rəşid]] dövründə olmuşdur. Xəlifə xəzər ordusunun qarşısını almaq üçün sərkərdəsi Yezidi Ərməniyyəyə göndərdi. Yezid xəzər ordusunu Ərməniyyədən çıxarmağa müvəffəq oldu.<ref>Kuzgun, s.58–60</ref> Bundan sonra dövr mənbələrində xəzər hücumlarından danışılmır.

=== Bizans ilə münasibətlər ===
{{Əsas|Xəzər–Bizans münasibətləri}}

Xəzər xaqanlığı VII əsrdə [[Krım qotları]]nı özünə tabe etdi. 787-ci ildə isə Cənubi [[Krım]]dakı Doros (indiki [[Manqup]]) qalasını da ələ keçirən xəzərlər, qotların Krımdakı hakimiyyətlərinə tamamilə son qoydular.<ref name=":1">Togan, s.399</ref> [[Qara dəniz]]in şimal hssəsinin və Krımın Xəzər xaqanlığı tərəfindən tutulması, Xəzər xaqanlığı və [[Bizans İmperiyası|Bizans]] arasındakı əlaqələrin daha da sıxlaşmasına gətirib çıxarmışdır.<ref>Kurat, s.33</ref> Xəzərlərin Krımı tutmasından əvvəl, 695-ci ildə taxtdan salınmış Bizans imperatoru [[II Yustinian]] Krım qotlarına sığınmışdı. Qotlar da II Yustinianı Xəzər xaqanı [[Busir]]ə təhvil verdilər. 704-cü ildə Busir xaqan öz bacısını II Yustinian ilə evləndirdi. Yenidən [[Konstantinopol]]a dönən II Yustinian hakimiyyəti ələ keçirsə də yenidən taxtdan salındı və öldürüldü.<ref>Vasiliyev, s. s.298</ref>

[[Ərəb xilafəti]]nə və [[Sasanilər İmperiyası|Sasanilər]]ə qarşı müharibələrdə Xəzər xaqanlığı və Bizans imperiyası arasında müttəfiqlik olmuşdur. Əlaqələri möhkəmləndirmək üçün Bizans imperatoru [[III Leon]], [[Bihar xaqan]]ın qızıyla evlənmişdir. III Leonun Bihar xaqanın qızından olan oğlu [[IV Leon]] atasının ölümündən sonra 775-ci ildə Bizans taxtına çıxmışdır. Qohumluq diplomatiyasının da nəticəsi ilə iki tərəf arasında ticarət əlaqələri inkişaf etdi. 834–835-ci illərdə Xəzər xaqanlığının [[macarlar]]ı və [[Peçeneqlər|peçenəqlər]]i nəzarət altında saxlamaq üçün inşa etdiriyi [[Sarkel|Sarkel qalasın]]ın tikilməsinə Bizans hökmdarı [[Feofil]] də dəstək göstərmişdir.<ref name=":4">Artamanov, s.233–298</ref>

Xəzər-Bizans münasibətləri İmperator [[Romanos|I Romanos]] Bizansın [[yəhudilər]]ə qarşı olan münasibətilə pozulmuşdur. Beləliklə, Bizansdan qovulmuş bir çox yəhudi Xəzər xaqanlığına sığındı və 932-ci ildə Bizans və xəzərlər arasındakı münasibətlər yenidən pozuldu.<ref>Koestler, s.24</ref> Xəzər xaqanı Bizansa cavab olaraq xaqanlıq ərazisindəki [[xristian]]ları təqib etməyə başladı. Bu xəbər Bizans imperatoru I Romanosa çatdıqda imperator Xəzər xaqanlığına qarşı [[Kiyev Rus dövləti|Kiyev knyazlığı]] ilə müttəfiqlik əlaqələri qurmağa başladı.<ref>Togan, s.400</ref> Əlavə olaraq Bizans peçeneqlər, [[uzlar]] və [[alanlar]] ilə birləşərək Xəzər xaqanlığına hücum etsə də məğlub olmuşdur.<ref>Kafesoğlu, s.160</ref>

=== Ruslar ilə münasibətlər ===
[[Fayl:RadzivillChronicleFol8r.jpg|link=https://az.wikipedia.org/wiki/%C5%9E%C9%99kil:RadzivillChronicleFol8r.jpg|alt=|right|thumb|370x370px|Rusların{{Dead link|date=September 2021 |bot=InternetArchiveBot }} xəzərlərə xərac verməsi-[[Radzivil salnaməsi]], XVI əsr]]
Dövrün mənbələri Xəzər xaqanlığı ilə rus-[[Slavyanlar|slavyan]] tayfaları arasındakı əlaqələr haqqında 859-cu ildən sonra məlumat verməyə başlayıblar. İlk məlumatlarda xəzərlərin [[polyan]], [[severyan]], [[radimiç]] və [[vyatiç]] kimi rus-slavyan tayfalarını özlərinə tabe etdikləri və bac aldıqları haqqındadır. 884-cü ildə bu vəziyyətin qarşısını almaq üçün hərəkətə başlayan Kiyev knyazı [[Oleq Veşiy]], həmin ildə severyanların üzərinə hücuma keçərək xəzərlərə bac vermələrini dayandırmaqlarını tələb etmişdi.<ref>Arkheograficheskoĭ kommissii, s.55–60</ref> 884-cü ildə rus-slavyan tayfaları xəzərlərə qarşı birləşdilər. Tərəflər arasında baş verən hərbi toqquşmalar Xəzər xaqanlığının ağır məğlubiyyəti ilə nəticələndi. 892-ci ildə ruslar 55 gəmisi ilə Xəzəryanı torpaqlara hücuma keçdilər. [[Ciyl]] və [[Deyləm]] sahillərinə, [[Təbəristan]] və [[Abaskun]] ərazilərinə ordu çıxardılar. Əhalini qarət etdikdən sonra bol qənimətlə geri döndülər. Slavyanlar Xəzər xaqanlığı ərazisindən keçib getdikləri üçün qənimətin bir hissəsini də Xəzər xaqanına verdilər, lakin Xəzər xaqanının müsəlman əsgərləri, [[ruslar]]ın nə etdiklərini öyrənərək, ruslara hücum etmək üçün xaqandan icazəni istədilər. Xəzər xaqanı onların bu tələbinə müsbət cavab verdikdən sonra slavyanlara hücuma keçərək onları darmadağın etdilər.<ref>Kuzgun, s.63</ref>

IX əsrin ikinci yarısından başlayaraq, ruslar Xəzər ərazilərində əsasən ticarətlə məşğul olmağa başladılar. Əldə etdikləri rahatlıq slavyanların [[Kiyev]] şəhərini də xəzərlərdən almasına gətirib çıxardı.<ref name=":1" /> Habelə, [[Dnepr çayı]]ndan [[Qara dəniz]]ə qədər olan böyük ticarət yolları da slavyanlar tərəfindən ələ keçirildi. Xəzərlərin itirdikləri torpaqkardakı slavyan tayfaları da asılıqdan çıxdılar və Xəzər xaqanlığına vergi verməkdən imtina etdilər. 913-cü ildə ruslar Xəzər xaqanından icazə alaraq xaqanlıq torpaqlarından keçmiş və bəzi ərazilərə yürüşlər etmişlər. Razılığa əsasən əldə olunan qənimət bölüşdürülmüşdür, lakin 925-ci ildə rusların Xəzər xaqanından icazəsiz olaraq, xaqanlığın ərazisindən keçməyə başladılar. Bu xəbər Xəzər xaqanına çatdıqda [[Tmutarakan]] şəhəri yaxınlığında rusların qarşısını kəsmiş və onları məğlubiyyətə uğratmışdır. 939-cu ildə Kiyev knyazı [[I İqor]] yenidən Xəzər xaqanlığı ərazisinə, Tmutarakan şəhərinə hücuma keçdi. I İqorun hücumunun qarşısı alınsa da, yaranmış qarışıqlıqdan istifadə edən [[Bizans İmperiyası|Bizans]] qüvvələrinin qarşısı alına bilmədi. Belə ki, Bizans qüvvələri [[Krım|Krım yarımadası]]nın bir hissəsini ələ keçirdilər. 939-cu ildə Krıma yürüş təşkil edən Xəzər xaqanı [[II Aaron]] Bizans qüvvələrini Krımdan çıxardı. 941-ci ildə əks hücuma keçən Bizans donanmasının da qarşısı alındı. 944-cü ildə ruslar, xəzərlərin ərazisindən keçərək o dövrdə [[Qafqaz]]ın mərkəzi sayılan [[Azərbaycan (tarixi ərazi)|Azərbaycan]]ın [[Bərdə]] şəhərinə hücuma keçdilər, kütləvi qırğınlar və qarətlər törətsələr də Xəzər xaqanlığı tərəfindən heçbir cavab tədbiri görülmədi.<ref name=":2">Togan, s.401</ref> [[I Svyatoslav]] 965-ci ildə Xəzər xaqanlığı üzərinə yürüş təşkil etdi. Yürüş xəzərlərin məğlubiyyətilə nəticələndi və [[Sarkel]] şəhəri ruslar tərəfindən ələ keçirildi.<ref>Kinder & Hilgemann, s. 113</ref><ref>Bkz. A. N. Kurat. Rusya Tarihi: Başlangıçtan 1917'ye Kadar, TTK Yayınları, Ankara, 1999. ISBN 975-16-0550-4.</ref>

=== Digər Türk tayfaları ilə münasibətlər ===
IX əsrin ortalarına qədər inkişaf edən Xəzər xaqanlığı əsrin sonlarına doğru zəifləməyə başladı. Beləliklə, [[xəzərlər]]in ərazisində və sərhəd bölgələrində yaşayan [[Türk xalqları|türklər]] xəzərlərə qarşı aktivləşdilər. IX əsrin sonlarında [[Qıpçaqlar|qıpçaq]] və [[uzlar]]ın Xəzər xaqanlığına hücumları dəf edilsə də onları tam məğlub etmək mümkün olmadı.<ref>Kuzgun, s.62–63</ref> 854-cü ildə [[kəbərlər]], sonradan [[macarlar]] və [[bulqarlar]] xəzərlərin hakimiyyətindən çıxdılar. Həmçinin qərbdəki [[peçeneqlər]]in hücumları Xəzər xaqanlığının süqutunun sürətlənməsinə böyük təsir göstərdi. Peçeneqlər 860–880-ci illərdə uzlara qalib gələrək Xəzər xaqanlığı torpaqlarına, [[Don çayı|Don]] və [[Kuban çayı|Kuban]] çaylarının sahillərinə köç etmişlər.<ref>Kurat, s.42–44</ref>

Macarlar xəzərlərin hakimiyyətindən çıxdıqdan sonra Xəzər xaqanlığının himayəsi altında Macar dövlətinin ([[Arpad sülaləsi]]) əsasını qoydular.<ref name="Arta336">''Artamonov'', s.336–352</ref><ref>''Kafesoğlu'', s.164–166</ref> IX əsrin sonlarında, bulqarlar və peçeneqlərin macarları darmadağın etməsi nəticəsində, macarlar qərbə, indiki [[Macarıstan]] ərazisinə köç etdilər.<ref name="Arta336" /> 9-cu əsrin əvvəllərində peçeneqlər yenidən xəzərlərə hücum etsələr də, [[oğuzlar]]ın köməyi bu hücumların qarşısını almağa Xəzər xaqanına böyük dəstək oldu. 970-ci ildən etibarən xəzərlərin nəzarətində yaşayan xalqların müstəqilləşməsi və peçeneq, uz, [[kuman-qıpçaq]] kimi türk tayfalarının hücumları nəticəsində Xəzər xaqanlığının onsuzda zəifləyən hakimiyyəti daha da ağır zərbə aldı.<ref>''Koestler'', s.112</ref> Xəzərlərdən bəziləri 965-ci ildən sonra [[Krım]]da, digərləri isə [[Xəzər dənizi]] və [[Qafqaz]]da öz varlıqlarını davam etdirdilər. Bunun əsas səbəbi isə artıq torpaqların xəzərlərin idarəsi altından çıxması və burada başqa türk tayfalarının yerləşməsi idi.<ref name=":2" /> Habelə kuman-qıpçaqların [[Qərbi Sibir]]dən [[Volqa çayı|Volqa]] sahillərinə köç etmələriylə xəzərlərin [[Xarəzm]] və [[Türkistan]]la ticarət əlaqələrinin qarşısı kəsildi.<ref>Artamonov, Hazarların kesin olarak çöküşünde [[Kumanlar]]ın büyük rolü olduğunu belirtmektedir; ''Artamonov'', s.445</ref> Beləliklə hərbi və iqtisadi cəhətdən zəifləyən Xəzər xaqanlığlına son zərbə kuman-qıpçaqlar tərəfindən vuruldu.<ref name="Togan4022">''Togan'', s.402</ref>

== Xaqanlığın süqutu ==
[[Fayl:Hermonassa_2.JPG|link=https://az.wikipedia.org/wiki/%C5%9E%C9%99kil:Hermonassa_2.JPG|alt=|thumb|280x280px|[[Tmutarakan]]]]

Xəzərlər [[I Svyatoslav]]ın [[Kerç boğazı]]nı və Qafqazın [[Kuban çayı|Kuban]] sahillərini elə keçirməsinə baxmayaraq [[Krım]] ətrafında varlıqlarını davam etdirdilər. [[Bizans İmperiyası|Bizans]] mənbələrinə görə [[ruslar]] və digər [[Türk xalqları|türk boyları]] müttəfiqlik quraraq Xəzər xaqanlığının dağılmasına səbəb oldular. Belə ki, 1016–1019-cu illərdə Bizans və [[Kiyev Rus dövləti|Kiyev knyazlığı]] xəzərlərə qarşı ittifaq qurdular. Bizans imperatoru [[II Basileios]]un göndərdiyi donanmanın köməkliyi ilə Kiyev rus knyazlığı Xəzər xaqanlığının tabeliyində olan [[Tmutarakan]] və ətrafını ələ keçirdilər. Müqavimət göstərən xaqan [[Georgius Tzul]] isə əsir alındı. Xaqan xristianlığı qəbul etdi və ''Arbon'' ləqəbini götürdü. [[Mstislav]] bundan sonra Tmutarakan knyazı olmuş və 1022-də ordusuna aldığı xəzərlərin da köməyiylə Kiyevdeki qardaşı [[I Yaroslav]]a qarşı döyüşmüşdür. 1016-cı ildən sonra müstəqilliklərini Aşağı [[Volqa|İdil]] boylarında, [[Azov dənizi|Azov]] və Krımda kiçik xanlıqlar quraraq davam etdirən xəzərlərə son zərbəni 1030-cu ildə [[peçeneqlər]] endirmişdir.<ref name=":3" /> 1095-ci ilə aid rus mənbələrində xəzərlər artıq Rus knyazlarına tabe olduqları xatırlanır.<ref name="Togan4022">''Togan'', s.402</ref><ref>''Kuzgun'', s.67</ref> Xəzər Xaqanlığı Bizans imperatorluğunun da təsirləri səbəbiylə XI əsrdə süqut etmişdir.<ref name=":4" />

[[Şaban Kuzqun]]a görə [[xəzərlər]]in süqut səbəbləri daxili və xarici olmaq üzrə 2 hissəyə ayrılır. Xarici səbəblərin ən əhəmiyyətlisi, xəzərlərin coğrafi baxımdan son dərəcə əhəmiyyətli bir bölgəni əllərində saxlamalarıdır. Daxili səbəblərin başlıcaları isə; Ölkədə xəzərlərin geniş bir sahəyə yayılmasıyla; din, dil, birliyinin yox olması, hərbi sistemin pozulması və ölkənin passivləşməsi idi.<ref>Kuzgun, s.71–78</ref>

[[Piter Benjamin Qolden|Qolden]]ə görə xaqanlığın X əsrin ikinci yarısından sonra süqutu qaçınılmaz idi. Xəzərlərin süqutu [[İudaizm]] dinində olduqları üçün deyil, mərkəzləşdirilməyən dövlət quruluşunun yəni köçəri tayfa ittifaqının zəiflikləri və [[İdil]] ətrafında dəyişən iqtisadi tarazlıqlarla əlaqədardır.<ref>Golden, Khazar Studies, s.55–56</ref> Dövlətin dağılmasından sonra macarlar da daxil olmaqla müxtəlif xalqların arasına dağılan xəzərlərin bir qismi [[macarlar]]ın hərbi qulluğuna daxil oldular. Dunlopa görə [[ruslar]]ın donanmasının olması və belə bir donanmanın xəzərlərdə olmaması xəzərlərin quruda qazandıqları döyüş üstünlüklərini itirmələrinə gətirib çıxarmışdır.<ref>Dunlop, Douglas M. The History of the Jewish Khazars, Princeton, N. J.: Princeton University Press, 1954, s. 95–96</ref>

== İdarəetmə ==
Xəzər xaqanlığının dövlət idarəetməsi [[Göytürk xaqanlığı]]nın idarə sisteminin davamı olsa da, bəzi fərqli məqamlar özünü göstərirdi. [[Hüdud əl-aləm]] əsərinə görə, dövlətin başında duran hökmdar yəni xaqan, [[Aşina|Aşina sülaləsi]]ndən gəlirdi və qədim türk adətlərinə uyğun olaraq İlahi mənşəli sayılırdı. Buna görə də [[xaqan]] olmaq üçün bu sülalədən olmaq lazım idi.<ref name=":5" /> Xaqanlıq atadan oğula keçirdi və xaqanların Asena adlı dişi canavarın soyundan olduqlarına inanılırdı.<ref name="BT113">''Brook'', Bir Türk İmparatorluğu, s.113–115</ref> Xəzərlərdə ''"xaqan qətl etmə"'' adəti vardı. Ərəb tarixçisi [[İstəxri]]yə görə xaqan vəzifəyə başladıqdan sonra müəyyən yaş müddəti müəyyən olunur və bu müddət tamam olduqdan sonra xaqan öldürülürdü.<ref name="ref733">''Dunlop'', The History of, s.97</ref> [[İbn Fədlan]]a görə isə xaqan ən azı 40 il hakimiyyətdə qalırdısa yaşlılığın görə öldürülürdü. Bunun səbəbi isə hökmdarın qocalması, düşünmə və hökm vermə qabiliyyətini itirməsi düşüncəsi idi.<ref name=":6">''Dunlop'', The History of, s.112</ref>

Digər türk dövlətlərində olduğu kimi Xəzər xaqanlığında da xaqanın müqəddəs bir gücü olduğuna inanılırdı. Xalq quraqlıq, qıtlıq və müharibələrdə uğursuzluqla üzləşərdisə bunda xaqanı günahkar hesab edirdilər və bu onun öldürülməsinə səbəb olurdu.<ref name="Ögel">''Ögel'', s.227–233</ref> Xaqanın köməkçisinə ''[[Kündür (titul)|kündür]]'', onun da köməkçisinə ''[[çavışqır]]'' deyilirdı. Bu şəxslərdən başqa heç kim xaqanın yanına girə bilməzdi. Xaqanın düşmənə qarşı göndərdiyi ordu məğlub olardısa, qaçaraq geri dönənlər öldürülərdi, komandan və xaqan köməkçisi cəzalandırılırdı. [[Xəzərlər]]ə tabe olan digər qövmlər mərkəzdən göndərilən ''il-teber'' və ya ''tudun'' deyilən şəxslər tərəfindən idarə olunurdu.<ref name=":6" /> Xaqanın həyat yoldaşına digər türk dövlətlərində olduğu kimi ''xatun'' deyilirdi. Xaqan öldükdən sonra xüsusi diqqətlə hazırlanmış məzarda dəfn olunurdu.<ref name="BT113" /> Zaman keçdikdə Xəzər xaqanının mövqeyi zəiflədi. [[O.Pritsak]]a görə tarixçi [[Yaqubi|əl-Yəqubinin]] IX əsrə aid olan yazılarında 799-cu ildə xaqanın həm ən üst səviyyədə idarəçi, həm də ordu komandanı olduğunu, ancaq 833-cü ilə gəldikdə isə səlahiyyətlərini digər bir idarəçi olan ''"[[bek]]"''lə bölüşdüyünü yazırdı.<ref>''Pritsak'', The Khazar Kingdom's, s.278</ref> İbn Fədlana görə bekin hər cür qadağa qoymağa, cəzalandırmağa, bağışlamağa və dövlət işlərini idarə etməyə səlahiyyəti çatırdı.<ref>''Brook'', Bir Türk İmparatorluğu, s.117; Bek kimi zaman "genel vali" olarak anılırdı. Bek unvanının Türk dillerindeki alternatifleri ''Yilig'' ve ''Şad'' idi.</ref> Buna baxmayaraq yenə o dövrün qaydalarına görə bek sıralamada yalnız titulu kimi qalmış xaqandan sonra, ikinci gəlirdi. Bekin ən önəmli məsuliyyətlərindən biri də ordu komandanlığını yerinə yetirməkdi. Xəzər xaqanlığında idarəetmədə üçüncü pillədə duran şəxsə ''kender'', dördüncü pillədə duran şəxsə isə ''cavışqar (kenderin vəkili)'' deyilirdi. Beşinci pillədə isə ''tərxan'' qərar tuturdu. Tərxanın vəzifəsi Xəzər xaqanlığı ordularında alay komandanlığını yerinə yetirmək və köməkçi ordulara komandanlıq etməkdi. Eyni zamanda VIII əsrdə [[Atil]]in valisi də tarxan titulunu daşıyırdı.<ref>''Pritsak'', The Khazar Kingdom's, s.262</ref>[[Fayl:Khazar 1.gif|link=https://az.wikipedia.org/wiki/%C5%9E%C9%99kil:Khazar_1.gif|alt=|left|thumb|315x315px|Xəzər{{Dead link|date=September 2021 |bot=InternetArchiveBot }} əsgəri]][[İstəxri]]yə görə Xəzər xaqanlığının ordusu 12000 nəfər idi. Əsgərlərin bir qismi istisna olmaqla digərləri nizamlı şəkildə maaş almırdı. Onlar maaşlarını uzun müddətə və nizamlı olmayan aralıqlarla alırdılar. [[Xəzərlər]]in muzdlu döyüşçüləri yox idi və şəhərlərin müdafiəsi könüllülər tərəfindən həyata keçirilirdi. Buna baxmayaraq IX əsrin ortalarından başlayaraq ticarətin inkişaf etməsi ilə hərblə məşğul olanların sayı getdikcə azalırdı və bu da muzdlu döyüşçülərin yaranıb saylarının artmasına səbəb oldu.<ref name="Ögel" /> Bundan başqa [[Xarəzm]]dən gələn və ''"arsiya"'' adlandırılan [[İran]] mənşəli müsəlman əsgərlər xaqanın şəxsi mühafizəsini təşkil edirdi. Bundan başqa mənbələrdə Xəzər ordusunda [[ruslar]]ın da yer aldığına rast gəlinməkdədir.<ref>''Golden'', Khazar Studies, s.81</ref> Xəzər ordusunun dəniz qüvvələri olduğuna isə rast gəlinmir.<ref>''Dunlop'', The History of, s.211</ref>

Xəzər xaqanlığında vilayət hakimi vəzifəsini yerinə yetirənlər ''tudun'' adlanırdı və onlar xaqan tərəfindən təyin olunurdu. Tudunların vəzifəsi vergi yığmaq və gömrüyə nəzarət etməkdi.<ref>''Golden'', Khazar Studies, s.216</ref> ''"Balıqçı"'' adı verilən yerli sahil mühafizə xidmətləri də mövcud idi. Ancaq bəzi şəhərlərdə tudun və [[Balıqçılıq|balıqçı]]larla eyni vəzifələri yerinə yetirən və seçilərək iş başına gətirilən şəxslər də vardı. ''Babaqhuq (şəhərin atası)'' adı verilən bu cür idarəçilərdən biri Xersonu 805–840-cı illərdə idarə etmişdi. Başqa bir babaqhuq isə 703-cü ildə Tmutarakanın idarəçisi idi.<ref>''Pritsak'', The Khazar Kingdom's, s.264</ref>

Xəzərlərin idarə sistemi rusların qurduğu [[Kiyev knyazlığı]]na da təsir etmişdi. Rusların kumanlara hücumundan sonra məğlub olmasından bəhs edən [[İqor dastanı]]nda Novqorod-Sverskprensi İqorun titulu "xaqan"dır.<ref>''Brutzkus'', s.123</ref> [[Hüdud əl-aləm]] adlı əsərdə də İqordan ''"rus xaqanı"'' şəklində bəhs olunur.<ref>''Minorsky'', Hudūd-al-'Ālam حدود العالم, s.159</ref>

Bütün inanclardan olan insanların məhkəmədə təmsil olunmasını təmin edən və beləliklə tolerantlıq yaradan [[xəzərlər]], nizamlı bir hüquq sistemi qurmuşdular. Ali məhkəmə paytaxtda 4 fərqli inancı təmsil edən 7 baş hakimdən ibarət idi. Atildəki məhkəmədə isə əsasən ticarətlə bağlı şikayətlərə baxılırdı.<ref>''Brook'', Bir Türk İmparatorluğu, s.125</ref>

== İqtisadiyyat ==
Xəzərlərin əsas gəlirlərini ticatətdən əldə etsələr də, ixrac etmək üçün məhsulları az idi. Ən çox [[bal]], [[yapışdırıcı]], [[arı mumu]], [[un]], [[məxmər]] və [[kürk]] ixrac edilməkdə idi. Ticarət karvanları və ticarət gəmiləri məhsulun onda bir miqdarında vergi verirdilər. Habelə [[Xəzər dənizi]]ndən gələn gəmilərdən də gömrük vergisi alınırdı. Xəzərlər [[müsəlman]] və [[Ruslar|rus]] tacirlərin ölkə ərazisindən keçmələrinə maneə törətmirdilər. Bu tacirlər əsasən X əsrdə İdil şəhərində davamlı ticarətlə məşğul olmuşdular və bir çoxu şəhərdə məskunlaşmışdılar. İdildən başqa [[Sakşın]] şəhəri də mühüm ticarət mərkəzlərindən idi. VIII və XI əsrlərdə Xəzər xaqanlığı ərazisində asayiş və təhükəsizlik qorunduğu üçün tarixdə bu dövr [[Xəzər sülhü dövrü]] olaraq adlandırılır.<ref>''Kafesoğlu'', s.161</ref><ref name=":8">Gauthier, s.292</ref>

[[Sarkel|Sarkel qalasından]] tapılmış əşyalar sübut edir ki, xəzərlərin bir çox qəbilələr və [[Türk xalqları|türk]] cəmiyyətləri ilə böyük iqtisadi-ticarət əlaqələri mövcud olmuşdur. Əlavə olaraq xaqanlıq ərazisində kənd təsərrüfatı, xüsusən də [[heyvandarlıq]] yüksək səviyyədə inkişaf etmişdi.<ref name=":7" /> Heyvandarlıq əsasən çaylara yaxın ərazilərdə, yəni heyvanların yemlənməsi daha rahat olan ərazilərdə yayılmışdı. Xəzərlər geyim və bir qism ehtiyacları isə [[Ərəb xilafəti]] və [[Bizans İmperiyası|Bizans]]dan idxal etməkdə idilər. Xəzər qılınclarına ruslar tərəfindən böyük maraq var idi.<ref name=":8" />

Xəzər xaqanlığının şimal hissəsində [[taxılçılıq]], cənubundə isə heyvandarlıq inkişaf etmişdi. Xaqanlıq ərazisində [[darı]], [[buğda]], [[Arpa (bitki)|arpa]], [[Çovdar (bitki)|çovdar]], [[çətənə]] və [[noxud]] kimi fərqli bitkiçilik məhsulları yetişdirilirdi.<ref>''Brook'', Bir Türk İmparatorluğu, s.151</ref> Arxeoloji qazıntılar zamanı xəzərlərə aid [[yemiş]] və [[xiyar]] toxumları tapılmışdır. Heyvandarlıqda yetişdirilən heyvanlara qoyun, at, eşşək və donuz daxil idi. Kənd təsərrüfatı heyvanlarından başqa dəvəçilik və arıçılıq da inkişaf etmişdi.<ref>''Noonan'', The Khazar Economy, s.253–318</ref> Bundan başqa qunduz, maral, vəhşi donuz və dovşan da ovlanırdı.<ref name="Bro172">''Brook'', Bir Türk İmparatorluğu, s.172</ref>

Ticarət fəaliyyəti baxımından inkişaf etmiş Xəzər xaqanlığı, [[Asiya]] və [[Avropa]] arasında bir çox ticarət marşrutuna nəzarət edirdi. Xəzərlər [[Xarəzm]] və hətta [[İsveç]] ilə da ticarət əlaqələrinə malik idilər.<ref name="Bro172" />

== Mədəniyyət ==
[[Fayl:Sarkel.jpg|right|thumb|250px|Xəzər qalası Sarkelin havadan görünüşü. Qazıntılar, 1930-cu illərdə [[Mixail Artamonov]] tərəfindən aparılmışdır.]]
[[Xəzərlər]]i memari və sənət əsərlərinin tağıldığı ən önəmli arxeolojiq mərkəzlər Sarkel, [[Mayatsko]] şəhərləri və [[Salvato|Salvato kurqanlarıd]]ır.<ref>Taşağıl, s.280</ref> Həmçinin [[Şimali Qafqaz]]da [[Don çayı|Don]] və [[Dnepr çayı|Dnepr]] çaylarının hövzələrində mühüm arxeoloji qalıqlar tapılmışdır. Xəzərlərin hakimiyyəti haqqında dövrün tarixi mənbələrində çox məlumat verilmir. Xəzərlər [[Türk xalqları|türk]] olduqları üçün köçəriliklə də məşğul olmuşlar.<ref name="TTD">''Tarihteki Türk Devletleri'', Haz: Doç Dr. Anıl Çeçen, Milliyet Yayınları</ref> Əlbəttəki, bu xəzərlərin memarlıq və şəhər quruculuğu fəaliyyətlərinə də öz təsirini göstərməkdə idi. [[Sovet Sosialist Respublikaları İttifaqı|Sovet]] arxeoloqlarının apardıqları araşdırmalara görə xəzərlər, [[hunlar]]dan daha fərqli və daha yüksək mədəniyyət səviyyəsinə çatmışlar.<ref>{{cite web |url=http://www.toplumsalhaber.com/haberoku.php?id=142928 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20160306202025/http://toplumsalhaber.com/haberoku.php?id=142928 |archivedate=2016-03-06 |title=Hazar Türkleri Museviliği Neden Seçti |author=ToplumsalHaber.com |date=2009-09-22 |publisher= |accessdate=2018-06-29 |language=tr |url-status=dead }}</ref> Xəzərlərin evləri böyük çadırdan düzəldilirdi. Evin üst hissəsi isə keçə ilə örtülürdü.

Sarkel qalasında xəzərlərə aid ləl-cəvahirat, bəzəkli boşaqablar, [[güzgü]] kimi bəzək əşyalarının tapılması, xəzərlərdə [[qızıl]] və [[gümüş]] sənətkarlığının yaxşı inkişaf etdiyini və xəzərlərin bəzək və geyim əşyalarına həssas olduqlarının göstəricisidir.<ref>''Koestler'', s.49</ref> Ümumən xəzərlərin mədəniyyəti və təsirləri sərhəd olduqları bütün xalqlara təsir etmişdir. Məsələn [[Xristianlıq|Xristianlığı]] qəbul etməsi məşhur olan Kiyev knyazı [[I Vladimir]] özünə [[xaqan]] titulunu götürmüşdür.<ref>''Kafesoğlu'', s.163</ref><ref>''Kurat'', s.41</ref>

[[Ruslar]]ın pencəkləri qısa, [[xəzərlər]], [[bulqarlar]] və [[peçeneqlər]]in pencəkləri isə uzun idi. Bu pencəklər, əslində [[Aşkenazi yəhudiləri]]n XIX yüzildə geyindikləri paltarlara bənzəyən koftalar idi. Türk kişiləri və qadınları saçlarını hörərdilər. VII əsrə aid [[Çin dili]]ndə bir mənbənin yazdığına görə təkcə xaqan saçlarını aça bilərdi. Xaqandan başqa digər əyanlar və döyüşçülər saçlarını hörməli idilər.<ref>''Brook'', Bir Türk İmparatorluğu, s.157</ref>

=== Dil və yazı ===
{{Əsas|Xəzər dili}}
[[Fayl:Signature Kiev letter.gif|thumb|257x257px|left|Xəzər əlifbası ilə yazılmış və dövrümüzə çatmış tək cümlə '''HWQWRWM = Hukurim = "OKURUM"''']]
[[Xəzər dili]] qədim [[türk dilləri]]nə daxildir (VI–X əsrlər).<ref name="Pınarözdemir2013">Özdemir, Pınar (2013). [http://www.karam.org.tr/Makaleler/1792888837_012ozdemir.pdf Hazar Türkçesi ve Hazar Türkçesi leksikoloji tespiti denemesi] {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20160910083402/http://www.karam.org.tr/Makaleler/1792888837_012ozdemir.pdf |date=2016-09-10 }}. Karadeniz Araştırmaları, Kış 2013, Sayı: 36, 189–206</ref> Xəzər dilində yazılmış heçbir əsər dövrümüzə çatmadığı üçün onların dili haqqında konkret məlumatlar yoxdur. [[Xəzərlər]]dən günümüzə çatan iki məktub qalmışdır. Bu məktublar [[ivrit dili]]ndə yazılmışlar. Sənədlərdən hər ikisi [[Yusif (Xəzər xaqanı)|Yusif xaqan]]ın dövrünə aiddir. Birinci sənəd Yusif xaqan tərəfindən 960-cı ildə [[Əməvilər xilafəti|Əməvilər]]in [[Kordova xilafəti|Kordova]] əmiri [[III Əbdürrəhman]]ın vəziri [[Hasday ibn Şaprut]]a yazılmışdır. Digərinin qalıqları isə [[Misir]]də tapılmışdır.<ref name=":5" />

[[Wilhelm Barthold|Barthold]] və [[Vladimir Feodoroviç Minorski|Minorski]] kimi rus tarixçilərinin fikrinə görə xəzər dili [[İdil bulqarları]]nın dillərinə bənzəyir və dövünüzdəki [[çuvaş dili]]nin də [[bulqar dili]]nə və xəzər dilinə bənzədiyini nəzərə alaraq xəzər dilini [[türk dilləri]]nin qolu olan çuvaş dilinə yaxın olduğu fikrini irəli sürmüşlər.<ref name=":9" /><ref name="Baştav169">''Baştav'', s.169–178</ref> Ümumən Xəzər xaqanlığı ərazisində başqa türk dillərində də danışılırdı.<ref>''Togan'', s.408</ref>

[[Şimali Qafqaz]]da yaşayan [[Qaraçaylılar|qaraçay]], [[Balkarlar|balkar]] və [[qafqaz dilləri]]ndə xəzər dilindən sözlər indi də işlədilir. [[Polşa]]da yaşayan [[türk xalqları]]ndan olan [[kəraimlər]] də [[Yəhudilər|yəhudi]]dirlər və qədim xəzər dilində danışırlar.<ref name="TTD" />

== Din ==
[[Fayl:Khazar_coin_Spillings_Hoard.jpg|thumb|[[Xəzərlər]] tərəfindən zərb etdirilmiş sikkə. Sikkənin üzərinə ''"[[Məhəmməd]] [[Allah]]ın elçisi"'' sözünün əvəzinə ''"[[Musa (peyğəmbər)|Musa]] Allahın elçisi" yazılmışdır.'']]
Xəzər xaqanlığı daxilində bir çox din mövcud olmuşdur. Xəzərlərin ilk və ən uzun ömürlü dinləri [[Tenqriçilik|''Tanrıçılıq'' dini]] olmuşdur. [[Xəzərlər]] də digər [[Türk xalqları|türklər]] kimi təbiəti müqəddəs hesab edirdilər. Xaqanlıq daxilində erkən meydana çıxan dinlərdən biri də [[Xristianlıq|Xristanlıq]] idi. [[Müsəlman]]lıq isə [[Ərəb xilafəti]]nin işğalları dövründə [[Xarəzm]]dən gələn tacirlər vasitəsilə Xəzər xaqanlığında yayılmışdır. Xəzər xaqanlığının süqutundan sonra xristianlar [[Rus ortodoks kilsəsi]] içərəsində əridilər.<ref>''Artamonov'', s.331–335</ref>

Xəzər xaqanlığı ölkənin rəsmi dinini [[İudaizm]] elan etsə də onların hansı məzhəbdən olmaları dəqiq bilinmir. Ərəb tarixçisi [[Məsudi|əl-Məsudi]]nin yazdığına Xəzər xaqanı İudaizm dinini xəlifə [[Harun ər-Rəşid]] dövründə qəbul etmişlər. Ancaq ''"[[Konstantinin həyatı]]"'' adlı əsərə görə Xəzər xaqanı İudaizmi 861-ci ildə qəbul etmişlər.<ref>''Zuckerman'', s.245</ref> Xəzərlərin İudaizmi necə qəbul etdikləri məlum olmasa da, həmin dövrdə [[Qərbi Avropa]]da [[yəhudilər]]in çox sayda olduğu məlumdur. Həmçinin [[Sasanilər İmperiyası|Sasanilər]]in və [[Bizans İmperiyası|Bizans]]ın da təqibləri nəticəsində [[Dağıstan]]a çəkilən yəhudilər burada dinlərini yaymağa başlamışdılar. Xəzər xaqanlığına [[Mesopotomiya|Mesopatomiya]] və Xarəzmdən də çoxlu sayda yəhudi köç etməkdə idi. Ölkədəki 7 qazıdan 1-i Göy Tanrı (Tanrıçılıq) dinində olanların, 2-si müsəlmanların, 2-si xristianların, digər 2-si isə yəhudilərin məhkəmə işlərinə baxırdı.<ref>''Kafesoğlu'', s.162</ref> [[Bulan|Bulan xaqan]]ın və [[Obadiyah xaqan|Obadi xaqan]]ın dövründə İudaizmin sürətli yayılmasına baxmayaraq<ref>''Golden'', The Conversion, s.123–162</ref> xaqanlar bu barədə heçbir səy göstərmir və ölkədə digər dinləri sıxışdırmağa cəhd etmirdilər. X əsrdə artıq xaqanlıq ərazisində İudaizm hakim dinə çevrilmişdir. [[Ərəb xilafəti]] qüvvələrinə məğlub olan Xəzər xaqanı çətin vəziyyətdə qalsa da, [[İslam]]ı qəbul etmiş və Ərəb ordusunun geri dönməsindən sonra yenidən İudaizmi qəbul etmişdir.<ref name=":0" /> Ərəblərin geri dönməsindən sonra Xəzər xaqanlığında qalan iki fəqih ölkədə İslamı yaymağa başladılar. Xarəzmin də müsəlman əhalisinin bir hissəsi müharibə şəraiti və xəstəliklərin yayılması səbəbindən Xəzər xaqanlığına sığınmış və sonradan məscid inşa etmək və müsəlmanlarla döyüşməmək şərtilə orduda da xidmət etmişlər.<ref>''Artamonov'', s.264;</ref><ref>''Kurat'', s.34–35</ref> [[Ukraynalılar|Ukraynalı]] tarixçi Omelyan Pritsak xəzərlərin İudaizmə dönüşünü yəhudi radhanit səyyahlarının və iranlı yəhudi tacirlərin təsirləri ilə əlaqələndirir.<ref>''Pritsak'', The Khazar Kingdom's, s.80–81</ref>

1999-cu ildə [[Aşkenazi yəhudiləri]]nə aid Y xromosomlarında aparılan genetik araşdırmalar, onların [[Dezoksiribonuklein turşusu|DNA]] quruluşunun yəhudilər ilə yox, [[Türk xalqları|türklər]] ilə daha yaxın olduğunu sübut etmişdir.<ref>Wade, Nicholas (2004–01–22). [http://www.familytreedna.com/pdf/Behar_contrasting.pdf Contrasting patterns of Y chromosome variation in Ashkenazi Jewish and host non-Jewish European populations] {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20111110093942/http://www.familytreedna.com/pdf/Behar_contrasting.pdf |date=2011-11-10 }} ''familytreedna.com''. 2009–08–31 tarihinde erişilmiştir.</ref><ref>{{cite web |url=http://query.nytimes.com/gst/fullpage.html?res=9D02E0D71338F93AA35756C0A9669C8B63 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20081114172455/http://query.nytimes.com/gst/fullpage.html?res=9D02E0D71338F93AA35756C0A9669C8B63 |archivedate=2008-11-14 |title=Y Chromosome Bears Witness to Story of the Jewish Diaspora |author=New York Times |date=2000-05-09 |publisher=Nicholas Wade |accessdate=2018-07-13 |language= |url-status=live }}</ref>

== İstinadlar ==
{{İstinad siyahısı|4}}

== Ədəbiyyat ==
{{siyahı sütunlarla|3|
* Ahmet Taşağıl, Hazarlar, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 
* Arkheograficheskoĭ kommissii. ''Летописи по Ипат Cкому Список'', Saint Petersburg, 1871.
* Artamonov, Mikhail İllarionoviç. ''Hazar Tarihi'' (çev. D. A. Batur), Selenge Yayınları, İstanbul, 2004. ISBN 9758839195
* Bálint, Csánad. "Some Archaeological Addenda to P. Golden's Khazar Studies", Acta Orientalia Academiae Sciendarun Hungaricae, 1981.
* Barkun, Michael. ''Religion and the Racist Right: The Origins of the Christian Identity Movement'', UNC Press, ISBN 0-8078-4638-4
* Baştav, Şerif. "Hazar Kağanlığı Tarihi", ''Tarihte Türk Devletleri I'', Ankara Üniversitesi Rektörlüğü Yayınları, Ankara, 1987
* [[Wilhelm Barthold|Barthold, Vasiliy Vladimiroviç]] (1996). "Khazar". ''Encyclopaedia of Islam'' (Brill Online). Eds.: P. Bearman, Th. Bianquis, C.E. Bosworth, E. van Donzel and W.P. Heinrichs. Brill.
* Bowman, Stephen B., Ankori, Zvi ''The Jews of Byzantium 1204-1453'' Bloch Pub Co (Aralık 2001).
* Brook, Kevin Alan. ''The Jews of Khazaria.'' 2nd ed. Rowman & Littlefield Publishers, Inc, 2006.
* Brook, Kevin Alan. ''Bir Türk İmparatorluğu: Hazar Yahudileri'', Nokta Kitap, İstanbul, 2005. ISBN 975-8823-73-6
* [http://www.khazaria.com/khazar-diaspora.html Kevin Alan Brook. "Are Russian Jews Descended from the Khazars?" Khazaria.com]
* [http://www.sefarad.org/publication/lm/054/page27.html Kevin Alan Brook. "Tales about Jewish Khazars in the Byzantine Empire Resolve an Old Debate". ''Los Muestros'', No.&nbsp;54, p.&nbsp;27.]
* Brutzkus, Julius. "The Khazar Origin of Ancient Kiev", Slavonic and East European Review, 1944.
* Cameron, Averil. ''Byzantines and Jews: some recent work on early Byzantium'', Byzantine and Modern Greek Studies 20 (1996): 249-274.
* [[Douglas Morton Dunlop|Dunlop, Douglas M.]] ''The History of the Jewish Khazars,'' Princeton, N.J.: Princeton University Press, 1954.
* Dunlop, Douglas M. ''Hazar Yahudi Tarihi'' (çev. Z. Ay), Selenge Yayınları, İstanbul, 2008. ISBN 9758839346
* Dunlop, Douglas M. "The Khazars." ''The Dark Ages: Jews in Christian Europe, 711-1096''. 1966.
* Edwards, Mike. "Searching for the Scythians", ''National Geographic'', s.56, September 1996.
* Gauthier, Yuri V./Готье, Юрий B. ''Хазарская культура'', Новая Восток, 1925
* [[Peter Benjamin Golden|Golden, Peter B.]] ''Khazar Studies: An Historio-Philological Inquiry into the Origins of the Khazars.'' Budapeşte: Akademia Kiado, 1980.
* Golden, Peter B. ''Hazar Çalışmaları'' (Çev. E. Ç. Mızrak), Selenge Yayınları, İstanbul, 2006. ISBN 975-8839-44-6
* Golden, Peter B., Zuckerman, Constantine, Zajaczkowski, Ananiasz. ''Hazarlar ve Musevilik'' (çev. O. Karatay), Karam Yayınları, Çorum, 2005. ISBN 9756467118
* Golden, Peter B. "Khazar Turkic Ghulâms in Caliphal Service" (''Journal Asiatique'' adlı gazetetede makalesi, 2004.)
* Golden, Peter B. "Khazar Turkic Ghulâms in Caliphal Service: Onomastic Notes" (Journal Article in ''Archivum Eurasiae Medii Aevi'', 1993.)
* Golden, Peter B. "Khazars" (Book Chapter in ''Turkish-Jewish Encounters: Studies on Turkish-Jewish Relations through the Ages'', 2001.)
* Golden, Peter B. "The Conversion of the Khazars to Judaism", 2007
* Marcel Erdal. "The Khazar Language". In: Golden ''et al.'' 2007, pp.&nbsp;75–107.
* Minorsky, V. (Haz). ''Hudūd-al-'Ālam'' [[w:fa:حدود العالم|حدود العالم]], Londra, 1936.
* Kafesoğlu, İbrahim. ''Türk Millî Kültürü'', Ötüken Neşriyat, İstanbul, 1999. ISBN 9754372366
* Kinder, Hermann & Hilgemann, Werner, ''Dünya Tarihi Atlası'', 1. Cilt, ODTÜ Yayıncılık, Ankara, 2007. ISBN 9944-344-00-1
* Kitapçı, Zekeriya. ''Hz. Peygamber'in Hadislerinde Hazarlar'', Türk Dünyası Dergisi, Mayıs 2002, no, 185, s. 38-42.
* Kmosko, Michael. ''Araplar ve Hazarlar'', Türkiyat Mecmuası, 1935, C. III (çev: A. Cemal Köprülü)
* [[Arthur Koestler|Koestler, Arthur]]. (1976): ''The Thirteenth Tribe: The Khazar Empire and Its Heritage''. Random House, New York. ISBN 0-394-40284-7
* Koestler, Arthur. (2015): ''On Üçüncü Kabile: Orta Asya'nın Yahudi Türkleri - Hazarlar'' (çev. B. Dişbudak), Alfa Yayınları, İstanbul. ISBN 6051710501
* Kovalev, Roman K. "Creating Khazar Identity through Coins: The Special Issue Dirhams of 837/8." ''East Central and Eastern Europe in the Early Middle Ages'', ed. Florin Curta, pp.&nbsp;220–253. Ann Arbor, MI: University of Michigan Press, 2005.
* [[Akdes Nimet Kurat|Kurat, Akdes Nimet]]. ''IV-XVIII. Yüzyıllarda Karadeniz Kuzeyindeki Türk Kavimleri ve Devletleri'', Murat Kitabevi, Ankara, 1992. ISBN 975-7734-00-4
* Kuzgun, Şaban. ''Hazar ve Karay Türkleri: Türklerde Yahudilik ve Doğu Avrupa Yahudilerinin Menşei Meselesi'', Alıç Matbaacılık, Ankara, 1993. ISBN 975-95695-0-7
* [[Vladimir Feodoroviç Minorsky|Minorsky, Vladimir Feodoroviç]] (1936) ''Hudūd-al-'Ālam حدود العالم'' Londra.
* Miller, Timothy S., "The Legend of Saint Zotikos Accordinig to Constantine Akropolites", Analecta Bollandiana c.112, 1994
* Noonan, Thomas S. "Did the Khazars Possess a Monetary Economy? An Analysis of the Numismatic Evidence." ''Archivum Eurasiae Medii Aevi'' 2 (1982): 219-267. 
* Noonan, Thomas S. "What Does Historical Numismatics Suggest About the History of Khazaria in the Ninth Century?" ''Archivum Eurasiae Medii Aevi'' 3 (1983): 265-281.
* Noonan, Thomas S. "Why Dirhams First Reached Russia: The Role of Arab-Khazar Relations in the Development of the Earliest Islamic Trade with Eastern Europe." ''Archivum Eurasiae Medii Aevi'' 4 (1984): 151-282.
* Noonan, Thomas S. "Khazaria as an Intermediary between Islam and Eastern Europe in the Second Half of the Ninth Century: The Numismatic Perspective." ''Archivum Eurasiae Medii Aevi'' 5 (1985): 179-204.
* Noonan, Thomas S. "What Can Archaeology Tell Us About the Economy of Khazaria?" ''The Archaeology of the Steppes: Methods and Strategies - Papers from the International Symposium held in Napoli 9-12 November 1992'', ed. Bruno Genito, pp.&nbsp;331–345. Napoli, Italy: Istituto Universitario Orientale, 1994.
* Noonan, Thomas S. "The Khazar Economy." ''Archivum Eurasiae Medii Aevi'' 9 (1995-1997): 253-318.
* Orkun, Hüseyin Namık. ''Türk Tarihi'', Akba Kitabevi, Ankara, 1946.
* Ögel, Bahaeddini. ''İslamiyetten Önce Türk Kültür Tarihi: Orta Asya Kaynak ve Buluntularına Göre'', Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara, 2003. ISBN 975-16-0417-6.
* Pritsak, Omeljan. "The Khazar Kingdom's Conversion to Judaism." (Journal Article in ''Harvard Ukrainian Studies'', 1978)
* Pritsak, Omeljan. "The Pre-Ashkenazic Jews of Eastern Europe in Relation to the Khazars, the Rus', and the Lithuanians". ''Ukrainian-Jewish Relations in HIstorical Perspective'', ed. Howard Aster and Peter J. Potichnyj. Edmonton, Alberta: Canadian Institute of Ukrainian Studies Press, 1990. p.&nbsp;7.
* Rossman, Vadim. ''Russian Intellectual Antisemitism in the Post-Communist Era'', University of Nebraska Press, 2002. ISBN 0-8032-3948-3
* [[László Rásonyi|Rásonyi, László]]. ''Tarihte Türklük'', Örgün Yayınevi, 2007. ISBN 9757651635
* Rice, Tamara Talbot. The Seljuks in Asia Minor. Thames and Hudson, Londra, 1961. pp.&nbsp;18–19.
* [[Theofanis (aziz)|Günah Çıkartıcı Theofanis]],''Günah Çıkartıcı Theophanes Vakainameleri (kronikler)'', Oxford University Press, 1997. ISBN 0-19-822568-7
* [[Zeki Velidi Togan|Togan, Zeki Velidi]]. Hazarlar md. ''İslam Ansiklopedisi'', Cilt V, İstanbul, 1970
* Vasiliyev, Aleksandr Aleksandroviç. ''Bizans İmparatorluğu Tarihi I'', İstanbul, 1943. 
* Vital, David (1999): ''A People Apart: A History of the Jews in Europe''. Oxford University Press. ISBN 0-19-821980-6
* Zuckerman, Constantine. ''On the Date of the Khazars' Conversion to Judaism and the Chronology of the Kings of the Rus Oleg and Igor'' (Revue des Études Byzantines 53), 1995
;1915-ci ildən əvvəlki
* ''The Book of Climates-Collection of Materials Relating to Places and Peoples of the Caucasus'', [[El İstahrî]], sayı:29, Tiflis, 1901.
* ''Kitâb'üt-Tenbih ve'l-İşrâf'', [[El-Mesûdî]], VIII. (Leiden, 1894)
* "The Book of Roads and Kingdoms-Collection of Materials Relating to Places and Peoples of the Caucasus", [[İbn Havkal]], sayı:38, Tiflis, 1906.
* ''El-Memâlik ve'l Mesalik'', İbn Hurdâdbih, Leiden, 1889.
* ''A Forgotten Turkish Nation in Europe''-''The Gentleman's Quarterly'', Karl Blind, Cilt: CCXLI, No.19. Londra: Chatto & Windus, 1877, s.439–460.
* ''Itinéraires de la Terre Sainte'', Carmody, Brüksel, 1847.
* ''Sur le Khazars''. Vivien St. Martin. Paris, 1851.
* ''Der khazarische Königsbrief'', Cassel, Berlin, 1877.
* ''Der Ursprung der Magyaren'', Vambéry, Leipzig, 1882.
* ''Das Buch se-Chazari'', Hirschfield, Breslav, 1885.
* ''Pre- and Proto-historic Finns'', Abercromby, Londra, 1898.
* ''Osteuropäische und Ostasiatische Streifzüge'', Marquart, Leipzig, 1903.
* ''An Unknown Khazar Document''-''Jewish Quarterly Review'', Cilt III, s. 181–219, n.s., Filadelfiya, 1913.
}}

== Xarici keçidlər ==
* [http://www.lib.cam.ac.uk/cgi-bin/GOLD/thumbs?class_mark=T-S_12.122 The Kievan Letter scan] in the [[Cambridge University Library]] collection.{{en}}
* [http://www.khazaria.com Khazaria.com] {{en}}
* [https://archive.today/20061003195338/http://www.dinur.org/resources/resourceCategoryDisplay.aspx?categoryid=457&rsid=478 Resources – Medieval Jewish History – The Khazars] The Jewish History Resource Center, Project of the Dinur Center for Research in Jewish History, The Hebrew University of Jerusalem{{en}}
* {{webarchive |url=https://web.archive.org/web/20091026233731/http://geocities.com/ayatoles/ |date=26 October 2009 |title=Khazar Historic Maps }}
* [http://www.sacred-texts.com/jud/khz/index.htm The Kitab al-Khazari of Judah Hallevi, full English translation at sacred-texts.com] {{en}}
* [http://www.haaretz.com/jewish/2.209/ancient-lost-capital-of-the-jewish-khazar-kingdom-found-1.254377 Ancient lost capital of the Khazar kingdom found]
* [http://www.turkleronline.com/turkler/hazarlar/hazarlar_hazarlar_kimdir.htm Hazarlar kimdir?] {{ref-tr}}
* [http://www.khazaria.com/turkce/hazartarih.html www.khazaria.com — Hazar Tarihi.] {{ref-tr}}
* [http://gumilevica.kulichki.net/articles/Article37.htm Памятники хазарской культуры в дельте Волги — Volga Deltası'nda Hazar Kültürü.] {{ref-ru}}

== Həmçinin bax ==
{{Türk xalqları}}
{{Xəzər xaqanlığı}}
{{Türk dövlətləri}}

[[Kateqoriya:Xəzər xaqanlığı]]
[[Kateqoriya:Asiyanın tarixi dövlətləri]]
[[Kateqoriya:Tarixi türk dövlətləri]]