Zəngilər üçün mənbəyə bax

{{digər məna}}
{{Tarixi dövlət
| quruluş_ili                = 1127
| süqut_ili                = 1250
| xəritəsi                = Zengid Dynasty 1127 - 1250 (AD).PNG
| s1                = Böyük Səlcuq İmperiyası
| s1_bayrağı                = Seljuk Empire.png
| s2                = Edessa qraflığı
| x1                = Elxanilər dövləti
| x1_bayrağı                = Flag of the Ilkhanate.svg
| x2                = Əyyubilər
| x2_bayrağı                = Flag of Ayyubid Dynasty.svg
}}

'''Zəngilər''' — 1127-ci ildə [[Levant]] bölgəsində qurulmuş dövlətdir.

== Tarixi ==
Adları qədim mənbələrdə ''"sanqi"'' şəklində qeyd edilmiş zəngilər əsasən [[Qərbi Azərbaycan]]da [[İrəvan mahalı]] ərazisində yaşamışlar. [[Zəngibasar]] bölgə adının ortaya çıxmasına səbəb olan [[Zəngiçay]] da vaxtilə öz adını yaxasında məskunlaşmış zəngi boyundan almışdır. Zəngilər təkcə Ağrı vadisində deyil, həm də Zəngi ([[Zəngəzur]]) bölgəsində yaşamışlar. Ümumiyətlə, İrəvan mahalının digər qədim tayfaları kimi, zəngi boyları da sonralar geniş ərazilərə yayılmışdır. Belə ki, Quzey Azərbaycanda Zəngilan və [[Sanqaçal]] toponimlərində də izini qoymuş zəngilər bir zamanlar Türküstan çöllərinə qədər köç etmişlər. Böyük [[Qazaxlar|qazax]] mütəfəkkiri [[Çokan Vəlixanov]] [[Qırğızlar|qırğız]] mifologiyasında ilxını qoruyan haminin Kambar-Ata, qaramal hamisinin isə Zəngi-Ata adlanmasını qeyd edir.<ref>Чокан Валиханов. Избранные произведения. M. 1986, səh 260</ref>

Səlcuqlu əmirlərdən [[Mosul]] hakimi İmad əd-din Zəngi ibn Sonkur ilə başlanan (1127) zəngi soyunun hökmranlığı [[Mosul bəyliyi]]ndə Mahmudun ölümü (1222) ilə bitdi, lakin zəngi soyu təkcə Mosulda deyil, [[Hələb]] və [[Dəməşq]] bəyliklərində də hakimiyətdə idi. Bu isə onu göstərir ki, Ak-Sonqurun oğlu Zənginin mənsub olduğu zəngi soyu əhali arasında geniş dayağı olan tirələrdən imiş.

Prof. F. Cəlilov qeyd edir ki, [[Zəncan]] şəhərinin adı da sanqi//zəngi boyu ilə bağlıdır.<ref>F. Cəlilov – Azər xalqı, II nəşri, Bakı, 2006, səh 68</ref> [[Azərbaycan]] bölgələrindən 1403-cü ildə keçən Klavixo elçi heyətinin [[Miyanə]] yolunda dincəldiyi Sanqa şəhəri haqqında yazır: ''"Bu şəhər tamamilə boş idi, lakin deyirlər ki, bu əvvəllər [[Azərbaycan (tarixi ərazi)|Azərbaycan]]ın ən iri şəhəri imiş".''<ref>Путешественники об Азербайджане. I т., Б. 1961, səh 56</ref>

İrəvan mahalı birbaşa [[Assur]] hücumlarına məruz qalmadığı üçün yalnız bu mahalın güney periferiyaları barədə Asur mənbələrində məlumat vardır. [[Araz]]dan aşağı, [[Urmiya gölü|Urmu gölünün]] quzey sahilləri Asur qaynaqlarında ''Sanqibut'' ölkəsi adlanır. Qədim türk dilində but // bud "tayfa", "boy" anlamında işlənən sözdür və "xalq" anlamlı budun sözü də bu kökdən yaranmışdır. Həmin bölgədə, [[Maku]] şəhərinin güneyində axan indiki Zəngi-mar çayının adı məhz qədim sanqi//zəngi boylarının nişanəsidir. Asur qaynaqları Urmu gölündən aşağıda da zəngilərin yaşadığından xəbər verir. Buradakı Zəngi ölkəsinin adına ''Bit — Sanqi'' və ''Bit — Sanqibut'' şəklində rast gəlirik ki, bu da həmin adın asur dilindəki ev, yurd anlamında işlənən "bit" sözü ilə verilməsi, yəni asurca "sanqi (boyunun) yurdu" anlamında işlənməsidir. Bu bölgədən m.ö. VIII əsrdə asurların [[Suriya]]ya deportasiya etdikləri boylar içində sanqilli (zəngili) tayfa adı da e.ə. 738-ci ilə aid [[Tiqlatpalasar]] annalında qeyd olunmuşdur.<ref>И. M.Дьяконов. История Mидии. M.-Л. 1956, səh 199</ref>

Paytaxtı [[Hələb]] olaraq qurulan [[Zəngilər]]in paytaxtı 1154-cü ildən sonra [[Dəməşq]] olub. Zəngilər xanədanının banisi Ağsungur, Səlcuqlu ordusunda bir hərbçi və Hələbin Səlcuqlu valisi Tutuşun ata bəyi idi. İraq valiliyinə təyin olunan İmadəddin Zəngi, 1127-ci ildə [[Mosul]], 1128-ci ildə Hələb və sonra da Suriya şəhərlərini ələ keçirib. İmadəddin Zəngi, siyasi bacarığı ilə və Səliblərə qarşı nailiyyətli mübarizəsilə, Mesopotamiyanı və Surıyanın böyük bir hissəsini hakimiyyətinə daxil edib.

İmaməddin Zənginin oğlu [[Nurəddin Mahmud Zəngi]] Suriyada fəth işlərini başladaraq 1154-cü ildə Dəməşqi ələ keçirib. Nurəddinin qardaşı Seyfəddin isə 1146–1149-cu illər arasında [[Mesopotamiya]]nı fəth edib. Seyfəddin Zəngi xanədanın Mosul bölgəsini təşkil edib və 1146–1262-ci illər arasında hakimiyyətdə olub. Zəngi idarəsini zirvəyə çıxaran şəxs isə Nurəddindir. O, hakimiyət sahəsini [[Fatimi Dövləti]] idarəsindəki [[Misir]]ə qədər genişlədib və ailənin bütün tayfalarını hakimiyyətinə daxil edib. Nurəddinin oğlu İsmayil 1174-cü ildə Zəngilərin xidmətində güclənən [[Səlahəddin Əyyubi]] yə məğlub olub. Zəngi xanədanının Sincar qolu 1220-ci ildə, Cəzirə qolu 1250-ci ildə [[Əyyubilər Dövləti]] və Mosul qolu isə 1262-ci ildə [[Elxanlılar dövləti]] tərəfindən aradan qaldırılıb.

== Hökmdar şəcərələri ==

=== [[Mosul Atabəyləri]] ===
# [[I İmadəddin Zəngi]] (1127–1146)
# [[I Seyfəddin Qazi]] (1146–1149)
# [[Qütbəddin Məvdud]] (1149–1170)
# [[II Seyfəddin Qazi]] (1170–1180)
# [[I İzzəddin Məsud]] (1180–1193)
# [[I Nurəddin Arslan Şah]] (1193–1211)
# [[II İzzəddin Məsud]] (1211–1218)
# [[II Nurəddin Arslan Şah]] (1218–1219)
# [[Nəsrəddin Mahmud]] (1219–1222 ya da 1234)

=== Hələb atabəyləri ===
# [[I İmadəddin Zəngi]] (1127–1146)
# [[Nurəddin Mahmud Zəngi]] (1146–1174) + Şam atabəyi (1154–1174)
# [[Məlik Saleh İsmayıl Zəngi]] (1174–1181) + Şam atabəyi (1174)
# [[II İmaddədin Zəngi]] (1181–1183)

=== Sincar atabəyləri ===
# [[II İmadəddin Zəngi]] (1171–1197)
# [[Qütbəddin Məhəmməd]] (1197–1219)
# [[İmadəddin Çahənşah]] (1219–1220)
# [[Cəlaləddin Mahmud]] (1219–1220)
# [[Fəthəddin Ömər]] (1219–1220)

=== Cəzirə atabəyləri ===
# [[Müzəddin Səncər şah]] (1180–1208)
# [[Müzəddin Mahmud]] (1208–1241)
# [[Mahmud Məlik Zahir]] (1241–1250)

=== Zəngilərin hökmdar sülaləsi ===
{{nəsil ağacı/baş}}
{{nəsil ağacı| | | | | | | | | | | | | | | | | | |}}
{{nəsil ağacı| | | | | | ASK | | | | | | | | | | |ASK=Ak Sunqur}}
{{nəsil ağacı| | | | | | |!| |F|~|~| HLP |~|~|7| |HLP=Hələb Atabəyliyi}}
{{nəsil ağacı| | | | | | 1ZN |:| | | | | | | |:| |1ZN=[[I İmadəddin Zəngi|I Zəngi]]<br>1.(1127-1146)}}
{{nəsil ağacı| | |,|-|-|-|+|-|-|-|-|-|-|-|.| |:| |}}
{{nəsil ağacı| | 1GZ | | MDD |:| | | | | NRD |:| |1GZ=[[I Seyfəddin Qazi|I Qazi]]<br>2.(1146-1149)|MDD=[[Qütbəddin Məvdud|Məvdud]]<br>3.(1149-1170)|NRD=[[Nurəddin Mahmud|Nurəddin]]<br>ii.(1146-1174)}}
{{nəsil ağacı| | |,|-|-|-|+|-|-|-|.| | | |!| |:| |}}
{{nəsil ağacı| | 2GZ | | 1MS |:| 2ZN | | SLH |:| |2GZ=[[II Seyfəddin Qazi|II Qazi]]<br>4.(1170-1180)|1MS=[[I İzzədin Məsud|I Məsud]]<br>5.(1180-1193)|2ZN=[[II İmadəddin Zəngi|II Zəngi]]<br>iv.(1181-1183)|SLH=[[Saleh İsmayıl Məlik|Saleh]]<br>iii.(1174-1181)}}
{{nəsil ağacı| | | | | | |!| |L|~|~|~|~|~|~|~|J| |}}
{{nəsil ağacı| | | | | | 1AS | | | | | | | | | | |1AS=[[I Nurəddin Arslan şah|I Arslan]]<br>6.(1193-1211)}}
{{nəsil ağacı| | | | | | |!| | | | | | | | | | | |}}
{{nəsil ağacı| | | | | | 2MS | | | | | | | | | | |2MS=[[II İzzəddin Məsud|II Məsud]]<br>7.(1211-1218)}}
{{nəsil ağacı| | | | |,|-|^|-|.| | | | | | | | | |}}
{{nəsil ağacı| | | | 2AS | | MHM | | | | | | | | |2AS=[[II Nurəddin Arslan şah|II Arslan]]<br>8.(1218-1219)|MHM=[[Nəsrəddin Mahmud|Mahmud]]<br>9.(1219-1222)}}
{{nəsil ağacı| | | | | | | | | | | | | | | | | | |}}
{{nəsil ağacı/son}}

== İstinadlar ==
{{İstinad siyahısı}}
{{Türk dövlətləri}}

[[Kateqoriya:Bəyliklər]]
[[Kateqoriya:Zəngilər]]
[[Kateqoriya:Türk sülalələri]]
[[Kateqoriya:Səlib yürüşlərində müsəlmanlar]]