Çay (bitki)
| Çay | ||||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
 | ||||||||||
| Elmi təsnifat | ||||||||||
|
Domen: Klad: Ranqsız: Aləm: Klad: Klad: Klad: Klad: Klad: Klad: Klad: Klad: Klad: Klad: Dəstə: Fəsilə: Cins: Növ: Çay |
||||||||||
| Beynəlxalq elmi adı | ||||||||||
| ||||||||||
Çay (lat. Camellia sinensis) — Çaykimilər fəsiləsinin kamelliya cinsinə aid növ. Bu bitkinin yarpaqları geniş istehlak olunan içkinin, çayın istehsalında istifadə olunur.
Ağ çay, sarı çay, yaşıl çay, qara çay və s. kimi çay növlərinin hamısı eyni bitkinin bu gün yetişdirilən iki əsas çeşidindən: C. sinensis var. sinensis və C. s. var. assamica çeşidlərindən birindən əldə edilsə də,[1] müxtəlif oksidləşmə səviyyələrinə çatmaq üçün fərqli şəkildə emal edilirlər.[2] Qara çay bunların arasında ən çox oksidləşmə səviyyəsinə malik olan, yaşıl çay isə, ən az oksidləşmiş olandır. Kukicha adlı çay da C. sinensis məhsuludur, ancaq yarpaq yerinə budaqcıqlar istifadə olunur.
Təsvir
[redaktə | mənbəni redaktə et]Çay bitkisinin vətəni Şərqi Asiya, Hindistan yarımadası və Cənub-Şərqi Asiya olsa da, bu gün tropik və subtropik iqlim zonalarında olmaqla bütün dünyada becərilir. Bu bitki yarpaqları üçün becərildikdə hündürlüyü adətən 2 metr (6.6 ft)-dən aşağı olan həmişəyaşıl kol və ya kiçik ağacdır. Güclü mil kökü var. Çiçəkləri sarı-ağ, 2.5–4 santimetr (0.98–1.57 düym) diametrdə, yeddi və ya səkkiz ləçəklidir.
Tarix
[redaktə | mənbəni redaktə et]Ümumən Şərq ölkələrində və bəzi Avropa ölkələrində geniş istifadə olunur. Hazırlanma texnologiyasından asılı olaraq 4 növü vardır: qırmızı (oolonq), sarı, qara və yaşıl. Çay bitkisi ilk dəfə Qafqazda 19-cu əsrin 40-cı illərində Qafqaz canişini Vorontsovun göstərişi ilə Suxumidə əkilmişdir. Təcrübələr uğurlu olduğundan onun Qafqazda artırılması işləri 1876-cı illərdən başlanmışdır. Güman olunur ki, Azərbaycanda 1892-ci illərdə təcrübə üçün gətirilmiş sortlar Lənkəran, Car-Balakən rayonlarında sınaqdan uğurla çıxmışdır.
Dünyada hər il təxminən 1120 ton hazır çay istehsal olunur ki, onlardan 1-ci yerdə Çin 500 min hektar, 2-cisi Hindistan 338 min hektar, Azərbaycanda isə sovet dövründə 17 min hektar. [mənbə göstərin]
Çay Çin, Hindistan və digər Şərqi Asiya ölkələrində yaşayan həmişəyaşıl kol olan Camellia sinensis-in qurudulmuş və ya təzə yarpaqlarının üzərinə qaynar və ya qaynar su tökməklə hazırlanan aromatik içkidir. Çay da nadir hallarda Camellia taliensis yarpaqlarından hazırlanır. Sudan sonra dünyada ən çox istehlak edilən içkidir. Çox müxtəlif çay növləri var; bəzilərinin sərinləşdirici, bir qədər acı və büzücü bir dadı var, digərlərinin isə şirin, qozlu, çiçəkli və ya çəmən notları olan çox fərqli profilləri var. Çay insanlarda ilk növbədə tərkibindəki kofein sayəsində stimullaşdırıcı təsir göstərir.
Çay bitkilərinin vətəni Şərqi Asiyadadır və ehtimal ki, Çinin cənub-qərbində və Birmanın şimalında yaranmışdır. Hua Tuo tərəfindən yazılmış tibbi mətndə çay içilməsi ilə bağlı erkən etibarlı qeyd eramızın üçüncü əsrinə aiddir. Çin Tang sülaləsi dövründə istirahət içkisi kimi populyarlaşdı və çay içmək sonradan digər Şərqi Asiya ölkələrinə yayıldı. Portuqal keşişləri və tacirləri onu XVI əsrdə Avropaya tanıtdılar. XVII əsrdə Hindistanda geniş miqyasda çay əkməyə başlayan ingilislər arasında çay içmək dəb halına gəldi.
Bitki çayı termini Camellia sinensisdən hazırlanmayan içkilərə aiddir. Bunlar meyvələrin, yarpaqların və ya digər bitki hissələrinin, məsələn, itburnu, çobanyastığı və ya rooibos sıldırımlarının infuziyalarıdır. Çay bitkisindən hazırlanan "çay" ilə qarışıqlığın qarşısını almaq üçün bunlar tisanes və ya bitki mənşəli infuziyalar adlandırıla bilər.
Sağlamlığa təsirləri
[redaktə | mənbəni redaktə et]Çayın bir içki olaraq istifadə edilməsinin bütün tarixi boyu sağlamlığa faydalı olduğu güman edilsə də, bununla bağlı heç bir əhəmiyyətli dəlil mövcud deyil.
 |
 |
 |
 |
 |
Həmçinin bax
[redaktə | mənbəni redaktə et]İstinadlar
[redaktə | mənbəni redaktə et]- ↑ ITIS Standard Report Page Camellia Sinensis Arxivləşdirilib 2022-11-19 at the Wayback Machine retrieved 2009-03-28.
- ↑ Preedy, V.R. Tea in Health and Disease Prevention. Elsevier Science. 2013. 199–200. ISBN 978-0-12-384937-3. November 10, 2023 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: February 24, 2022.