Çexiya üçün mənbəyə bax

{{Dövlət
| orijinal_adı                  = Česká republika
| rəsmi_adı                     = Çex Respublikası
| adı                           = Çexiya
| milli_şüarı                   = {{dil-cs|''"Pravda vítězí"''}}
| himni                         = {{dil-cs|''Kde domov můj?''}} ({{dil-az|''Mənim evim haradadır?''}}){{center|[[Fayl:Czech anthem.ogg]]}}
| bayrağı                       = Flag of the Czech Republic.svg
| gerbi                         = Coat of arms of the Czech Republic.svg
| xəritəsi                      = EU location CZE.png
| rəsmi_dilləri                 = [[Çex dili]]
| dini                          = 
| paytaxtı                      = [[Praqa]]
| lat_dir                       = 
| lat_deg                       = 
| lat_min                       = 
| lat_sec                       = 
| lon_dir                       = 
| lon_deg                       = 
| lon_min                       = 
| lon_sec                       = 
| region                        = 
| CoordScale                    = 
| ən_böyük_şəhəri               = paytaxtı
| etnik_qrupları                = 
| idarəetmə_forması             = [[Parlament respublikası]]
| rəhbərin_titulu1              = [[Çexiya prezidentlərinin siyahısı|Prezident]]
| rəhbərin_titulu2              = [[Çexiya baş nazirlərinin siyahısı|Baş nazir]]
| rəhbərin_adı1                 = [[Miloş Zeman]][ 8.III.2013 ]
| rəhbərin_adı2                 = [[Petr Fiala]][ 28.XI.2021 ]
| quruluş_növü                  = 
| quruluş                       = 
| quruluş_hadisəsi1             = 
| quruluş_tarixi1               = 
| quruluş_hadisəsi2             = 
| quruluş_tarixi2               = 
| ərazisi                       = 78900
| ərazi_sırası                  = 117-ci yer
| su_ərazisi_faizi              = 
| təxmini_əhalisi               = 10,5 milyon
| təxmini_əhali_sırası          = 87-ci yer
| təxmini_əhalisi_il            = 2015
| əhalisinin_siyahıya_alınması  = 10 562 214
| əhalisinin_siyahıya_alınması_il = 26.III.2011
| əhalisinin_sıxlığı            = 133
| əhalisinin_sıxlığı_sırası     = 
| ÜDM_AQP                       = 314,6 milyard
| ÜDM_AQP_sırası                = 52-ci
| ÜDM_AQP_il                    = 2014
| adam_başına_ÜDM_AQP           = 29 900
| adam_başına_ÜDM_AQP_sırası    = 59-cu
| ÜDM_nominal                   = 
| ÜDM_nominal_sırası            = 
| ÜDM_nominal_il                = 
| adam_başına_ÜDM_nominal       = 
| adam_başına_ÜDM_nominal_sırası = 
| İİİ                           = 
| İİİ_il                        = 
| İİİ_sırası                    = 
| İİİ_fərq                      = 
| valyutası                     = [[Çexiya kronu]]
| valyutası_kodu                = CZK
| saat_qurşağı                  = 
| üv_fərq                       = +2
| yay_vaxtı_saat_qurşağı        = 
| internet_domeni               = [[.cz]]
| telefon_kodu                  = 420
| qeydlər                       = 
| demonimi                      = 
| area_km2                      = 
| area_rank                     = 
| GDP_PPP                       = 
| GDP_PPP_year                  = 
| HDI                           = 
| HDI_year                      = 
| today                         = 
}}
'''Çexiya''' ''(''[[Çex dili|çex.]] ''Česko)'' və ya rəsmi adı ilə '''Çex Respublikası''' ({{dil-cs|Česká republika}}) — [[Mərkəzi Avropa]]da yerləşən [[Dənizə çıxışı olmayan dövlətlər|dənizə çıxışı olmayan dövlət]]. Tarixən '''Bohemiya<ref>{{cite web |last1=Šitler |first1=Jiří |date=12 July 2016 |title=From Bohemia to Czechia |url=https://english.radio.cz/bohemia-czechia-8220362 |access-date=1 June 2021 |website=Czech Radio |archive-date=16 October 2021 |archive-url=https://web.archive.org/web/20211016120038/https://english.radio.cz/bohemia-czechia-8220362 |url-status=live }}</ref>''' kimi tanınan ölkə cənubda [[Avstriya]], qərbdə [[Almaniya]], şimal-şərqdə [[Polşa]] və cənub-şərqdə [[Slovakiya]] ilə həmsərhəddir.<ref>{{cite web |title=Information about the Czech Republic |url=http://www.mzv.cz/chicago/en/other_useful_information/information_about_the_czech_republic/index.html |url-status=live |archive-url=https://web.archive.org/web/20160403192723/http://www.mzv.cz/chicago/en/other_useful_information/information_about_the_czech_republic/index.html |archive-date=3 April 2016 |access-date=25 March 2016 |website=Çexiya Xarici İşlər Nazirliyi}}</ref> Çex Respublikası əsasən mülayim [[Kontinental iqlim|kontinental]] və [[dəniz iqlimi]] olan 78.871 km². (30.452 kv. mil) ərazini əhatə edən dağlıq ölkədir. Paytaxtı və ən böyük şəhəri [[Praqa]]dır. Digər böyük şəhərlərinə [[Brno]], [[Ostrava]], [[Plzen]] və [[Liberets]] daxildir.

[[Bohemiya hersoqluğu]] IX əsrin sonlarında [[Böyük Moraviya]]nın tərkibində qurulmuşdur. Rəsmi şəkildə 1002-ci ildə [[Müqəddəs Roma imperiyası]]nın imperiya dövləti kimi tanındı və 1198-ci ildə [[Bohemiya krallığı|krallığa]] çevrildi.<ref name="The Path">{{cite web |last1=Mlsna |first1=Petr |last2=Šlehofer |first2=F. |last3=Urban |first3=D. |year=2010 |title=The Path of Czech Constitutionality |url=http://www.vlada.cz/assets/udalosti/vystavy/Cesty-ceske-ustavnosti.pdf |url-status=live |archive-url=https://web.archive.org/web/20130116234802/http://www.vlada.cz/assets/udalosti/vystavy/Cesty-ceske-ustavnosti.pdf |archive-date=16 January 2013 |access-date=31 October 2012 |work=1st edition |publisher=Úřad Vlády České Republiky (The Office of the Government of the Czech Republic) |pages=10–11 |language=cs, en |location=Praha}}</ref><ref>{{cite web |last=Čumlivski |first=Denko |year=2012 |title=800 let Zlaté buly sicilské |url=http://www.nacr.cz/zpravy/zlatabula800.aspx |url-status=dead |archive-url=https://web.archive.org/web/20121128035158/http://www.nacr.cz/zpravy/zlatabula800.aspx |archive-date=28 November 2012 |access-date=31 October 2012 |publisher=National Archives of the Czech Republic (Národní Archiv České Republiky) |language=cs}}</ref> 1526-cı ildə [[Mohaç döyüşü (1526)|Mohaç döyüşündən]] sonra Bohemiyanın bütün kral torpaqları tədricən [[Habsburq monarxiyası]]na birləşdirildi. Təxminən 100 il sonra [[Protestantlıq|protestant]] [[Bohemiya üsyanı]] [[Otuzillik müharibə]]yə səbəb oldu. [[Ağ Dağ döyüşü]]ndən sonra Habsburqlar öz hakimiyyətini möhkəmləndirdilər. 1806-cı ildə Müqəddəs Roma imperiyasının dağılması ilə kral torpaqları [[Avstriya imperiyası]]nın bir hissəsi oldu.

Çexiya XIX əsrdə daha çox sənayeləşdi və 1918-ci ildə böyük hissəsi [[Birinci Dünya müharibəsi|I Dünya müharibəsindən]] sonra [[Avstriya-Macarıstan]]ın dağılmasının ardınca [[Birinci Çexoslavakiya Respublikası]]nın hissəsi oldu.<ref>{{cite book |last1=Dijk |first1=Ruud van |url=https://books.google.com/books?id=QgX0bQ3Enj4C&pg=PA76 |title=Encyclopedia of the Cold War |last2=Gray |first2=William Glenn |last3=Savranskaya |first3=Svetlana |last4=Suri |first4=Jeremi |last5=Zhai |first5=Qiang |date=2013 |publisher=Routledge |isbn=978-1135923112 |page=76 |access-date=13 December 2017 |archive-url=https://web.archive.org/web/20181122052153/https://books.google.cz/books?id=QgX0bQ3Enj4C |archive-date=22 November 2018 |url-status=live}}</ref> Çexoslovakiya Mərkəzi və Şərqi Avropada bütün müharibələr arası dövr ərzində [[Parlamentar rejim|parlamentar demokratiya]] olaraq qalan yeganə ölkə idi.<ref name="Ash0">Timothy Garton Ash ''[[iarchive:usesofadversitye0000gart h4f4|The Uses of Adversity]]'' Granta Books, 1991 {{ISBN|0-14-014038-7}} p. 60</ref> 1938-ci ildə [[Münhen sazişi]]ndən sonra [[Üçüncü Reyx|nasist Almaniyası]] sistemli şəkildə Çexiya torpaqlarına nəzarəti ələ keçirdi.

[[Üçüncü Çexoslovakiya Respublikası|Çexoslovakiya]] 1945-ci ildə bərpa olundu və üç il sonra 1948-ci ildə [[Çexoslovakiyada dövlət çevrilişi (1948)|dövlət çevrilişinin]] ardınca ardınca [[Şərq bloku]] [[Kommunizm|kommunist]] dövlətinə çevrildi. Hökuməti və iqtisadiyyatı liberallaşdırmaq cəhdləri 1968-ci ildə [[Praqa baharı]] zamanı [[Sovet Sosialist Respublikaları İttifaqı|sovet]] qoşunlarının ölkəyə hücumu ilə yatırıldı. 1989-cu ilin noyabrında [[Məxməri inqilab]] ölkədə kommunist idarəçiliyinə son qoydu və [[demokratiya]]nı bərpa etdi. 31 dekabr 1992-ci ildə [[Çexoslovakiyanın süqutu|Çexoslovakiya sülh yolu ilə dağıldı]], onun tərkib hissəsi olan dövlətlər Çexiya və Slovakiya müstəqil dövlətlər oldu.

Çexiya [[Unitar dövlət|unitar]] [[parlamentli respublika]] və qabaqcıl, yüksək gəlirli [[sosial bazar iqtisadiyyatı]]na malik [[İnkişaf etmiş ölkə|inkişaf etmiş ölkədir]]. O, Avropa sosial modeli, universal səhiyyə və ödənişsiz universitet təhsili olan [[sosial dövlət]]dir. Ölkə [[İnsan İnkişafı İndeksi]]ndə 32-ci yerdədir. Çexiya [[Birləşmiş Millətlər Təşkilatı|BMT]], [[NATO]], [[Avropa İttifaqı]], [[İqtisadi Əməkdaşlıq və İnkişaf Təşkilatı|İƏİT]], [[Avropada Təhlükəsizlik və Əməkdaşlıq Təşkilatı|ATƏT]], [[Avropa Şurası]] və [[Vişeqrad qrupu]]nun üzvüdür.

== Etimologiya ==
{{Əsas|Çexiyanın etimologiyası}}
Ölkənin ənənəvi adı "Bohemiya" sözünün mənşəyi latın dilindən götürülüb. Belə ki, ''Boiohaemum'' "boiilərin evi" (qal qəbiləsi) mənasını verir. Hazırkı adı isə mənşəyini çex dilində ''Čech'' sözündün götürüb.<ref>{{cite web |title=Czech definition and meaning |url=https://www.collinsdictionary.com/dictionary/english/czech |url-status=live |archive-url=https://web.archive.org/web/20130116234347/http://www.collinsdictionary.com/dictionary/english/czech |archive-date=16 January 2013 |access-date=19 November 2012 |website=[[Collins English Dictionary]] |publisher=[[HarperCollins|Collins]]}}</ref><ref name="American Heritage Dictionary">{{cite web |title=Czech |url=https://ahdictionary.com/word/search.html?q=Czech |access-date=24 January 2018 |website=[[American Heritage Dictionary]] |publisher=[[Houghton Mifflin Harcourt]] |archive-date=4 March 2020 |archive-url=https://web.archive.org/web/20200304171152/https://ahdictionary.com/word/search.html?q=Czech |url-status=live }}</ref><ref name="OxfordDictionary">{{cite web |title=Czech – Definition in English |url=https://en.oxforddictionaries.com/definition/czech |url-status=dead |archive-url=https://web.archive.org/web/20180412000947/https://en.oxforddictionaries.com/definition/czech |archive-date=12 April 2018 |access-date=11 April 2018 |website=Oxford Dictionaries |publisher=Oxford University Press}}</ref> Bu ad slavyan tayfasından ({{lang-cs|Češi, Čechové}}) və rəvayətə görə onları Rip dağına məskunlaşmaq üçün Bohemiyaya gətirən liderləri Çexdən yaranıb.<ref>{{cite web |last=Spal |first=Jaromír |title=Původ jména Čech |url=http://nase-rec.ujc.cas.cz/archiv.php?art=4320 |url-status=live |archive-url=https://web.archive.org/web/20121209232303/http://nase-rec.ujc.cas.cz/archiv.php?art=4320 |archive-date=9 December 2012 |access-date=10 December 2012 |publisher=Naše řeč}}</ref>

Ölkə ənənəvi olaraq qərbdə Bohemiya (''Čechy''), şərqdə Moraviya (''Morava'') və şimal-şərqdə Çex Sileziya (''Slezsko''; tarixi Sileziya ərazisinin daha kiçik cənub-şərq hissəsi) olmaqla üç fərqli hissədə müxtəlif adlanır.<ref>{{cite web |last1=Sviták |first1=Zbyněk |year=2014 |title=Úvod do historické topografie českých zemí: Územní vývoj českých zemí |url=https://digilib.phil.muni.cz/bitstream/handle/11222.digilib/131842/Books_2010_2019_086-2014-1_9.pdf?sequence=1 |url-status= |archive-url=https://web.archive.org/web/20171209153428/http://digilib.phil.muni.cz/bitstream/handle/11222.digilib/131842/Books_2010_2019_086-2014-1_9.pdf?sequence=1 |archive-date=9 December 2017 |access-date=23 June 2021 |work=1st edition |publisher= |pages=75–80, 82, 92–96 |language=cs |location=Brno }}</ref> XIV əsrdən bəri Bohemiya krallığının əraziləri kimi tanınan ölkəni Çex/Bohemiya əraziləri, Bohemiya krallığı, Çexiya<ref>{{cite web |date=12 July 2016 |title=From Bohemia to Czechia – Radio Prague |url=http://www.radio.cz/en/section/letter/from-bohemia-to-czechia |url-status=live |archive-url=https://web.archive.org/web/20180309102644/http://www.radio.cz/en/section/letter/from-bohemia-to-czechia |archive-date=9 March 2018 |access-date=11 February 2018}}</ref> və Müqəddəs Venkeslaus krallığı əraziləri kimi bir sıra adlarla adlandırıblar. Astriya-Macarıstan imperiyasının 1918-ci ildə süqutundan sonra ölkə müstəqilliyini yenidən qazananda çex və slovak millətlərinin vahid ölkə daxilində birləşməsini göstərmək üçün yeni ''Çexoslovakiya'' adı yaradıldı.<ref name="Thompson2012">{{cite book |last=Thompson |first=Wayne C. |url=https://books.google.com/books?id=5jHtTydugD4C&pg=PA345 |title=Nordic, Central and Southeastern Europe 2012 |publisher=Stryker Post |year=2012 |isbn=978-1-61048-892-1 |pages=345–}}</ref>

Çexoslovakiya 1992-ci ildə parçalandıqdan sonra ''Česko'' yeni dövlətin çex dilində qısa adı kimi qəbul edildi və [[Xarici İşlər Nazirliyi (Çexiya)|Çexiya Xarici İşlər Nazirliyi]] ingiliscə forması üçün ''Çexiya'' adını təklif etdi.<ref>{{Cite web |title=Czechia – the civic initiative |url=http://www.czechia-initiative.com/aboutus.html |access-date=11 January 2022 |website=www.czechia-initiative.com |archive-date=7 April 2022 |archive-url=https://web.archive.org/web/20220407223202/http://www.czechia-initiative.com/aboutus.html |url-status=live }}</ref> Bu forma o dövrdə geniş yayılmadı, beləcə demək olar ki, hər yerdə ingiliscə ad kimi Çex Respublikası uzun adından istifadə edildi. Çexiya hökuməti 2016-cı ildə Çexiyanın rəsmi ingiliscə qısa adı kimi istifadə edilməsinə qərar vermişdir.<ref>{{cite web |date=5 May 2016 |title=Vláda schválila doplnení jednoslovného názvu Cesko v cizích jazycích do databází OSN |trans-title=The government has approved the addition of one-word Czech name in foreign languages to UN databases |url=https://www.mzv.cz/jnp/cz/udalosti_a_media/archiv_zprav/rok_2016/tiskove_zpravy/x_2016_05_02_vlada_schvalila_czechia.html |url-status=live |archive-url=https://web.archive.org/web/20180828220431/https://www.mzv.cz/jnp/cz/udalosti_a_media/archiv_zprav/rok_2016/tiskove_zpravy/x_2016_05_02_vlada_schvalila_czechia.html |archive-date=28 August 2018 |access-date=28 August 2018 |website=Ministerstvo zahraničních věcí České republiky |language=cs}}</ref> Qısa ad [[Birləşmiş Millətlər Təşkilatı|BMT]] tərəfindən siyahıya alınmışdır<ref>{{Cite web |author=UNGEGN |title=UNGEGN List of Country Names |url=https://unstats.un.org/unsd/geoinfo/ungegn/docs/11th-uncsgn-docs/E_Conf.105_13_CRP.13_15_UNGEGN%20WG%20Country%20Names%20Document.pdf |url-status=live |archive-url=https://web.archive.org/web/20180725172133/https://unstats.un.org/unsd/geoinfo/UNGEGN/docs/11th-uncsgn-docs/E_Conf.105_13_CRP.13_15_UNGEGN%20WG%20Country%20Names%20Document.pdf |archive-date=25 July 2018 |page=27}}</ref> və [[Avropa İttifaqı]],<ref>{{Cite web |author=European Union |date=5 July 2016 |title=Czechia |url=https://europa.eu/european-union/about-eu/countries/member-countries/czechia_en |url-status=live |archive-url=https://web.archive.org/web/20181225091801/https://europa.eu/european-union/about-eu/countries/member-countries/czechia_en |archive-date=25 December 2018 |access-date=31 May 2021 |website=European Union}}</ref> [[NATO]],<ref>{{Cite web |last=NATO |title=Member countries |url=https://www.nato.int/cps/en/natohq/nato_countries.htm |access-date=3 October 2022 |website=NATO |archive-date=9 June 2020 |archive-url=https://web.archive.org/web/20200609023513/https://www.nato.int/cps/en/natohq/nato_countries.htm |url-status=live }}</ref> [[Mərkəzi Kəşfiyyat İdarəsi]],<ref>{{Cite CIA World Factbook|country=Czechia|access-date=31 May 2021}}</ref> [[Google Maps]]<ref>{{Cite web |date=8 June 2017 |title=Czechia: mapping progress one year on |url=https://english.radio.cz/czechia-mapping-progress-one-year-8190607 |access-date=31 May 2021 |website=Radio Prague International |archive-date=2 June 2021 |archive-url=https://web.archive.org/web/20210602215330/https://english.radio.cz/czechia-mapping-progress-one-year-8190607 |url-status=live }}</ref> və [[Avropa Yayım İttifaqı]]<ref>{{cite web |date=17 February 2023 |title=Our Members |url=https://www.ebu.ch/about/members |access-date=29 May 2023 |publisher=European Broadcasting Union |archive-date=19 October 2017 |archive-url=https://web.archive.org/web/20171019093915/https://www.ebu.ch/about/members |url-status=live }}</ref> kimi digər qurumlar tərəfindən istifadə edilir.

== Tarix ==
{{Əsas|Çexiya tarixi}}

=== İbtidai dövr ===
{{Şəkil albomu|yer=right|miqyas=320|istiqamət=üfüqi|şəkil1=Vestonicka venuse edit.jpg|şəkil2=The stone head of a Celt.jpg|alt1=Keramika heykəltəraşlığı|alt2=Daş heykəl|alt yazı='''Sol''': [[Vestonis Venerası]] e.ə. 29.000-25.000-ə aiddir.<br>'''Sağ''': Keltlərin daş başı Praqa Milli Muzeyinin arxeoloji kolleksiyaları arasındadır.<ref>{{cite web|url=http://muzeum3000.nm.cz/national-museum-news/top-items-%E2%80%93-head-of-a-celt|title=Top items – Head of a Celt|website=Muzeum 3000|access-date=2024-03-06|archive-date=2023-12-21|archive-url=https://web.archive.org/web/20231221102247/http://muzeum3000.nm.cz/national-museum-news/top-items-%E2%80%93-head-of-a-celt|url-status=live}}</ref>|totalwidth=160px}}Arxeoloqlar ərazidə paleolit dövrünə qədər gedib çatan ibtidai dövrə aid insan məskənlərinə dair qalıqlar tapıblar.

Antik dövrdə e.ə. III əsrdə baş vermiş [[keltlər]]in köçlərinin nəticəsində Bohemiya [[boii]] tayfaları ilə əlaqələndirilir.<ref name="Rankin2002">{{cite book |last=Rankin |first=David |url=https://books.google.com/books?id=6oqFAgAAQBAJ&pg=PA16 |title=Celts and the Classical World |date=2002 |publisher=Routledge |isbn=978-1-134-74722-1 |page=16}}</ref> Boiilər müasir Praqanın yerləşdiyi ərazinin yaxınlığında [[oppidum]] qurdular.<ref name="(Firm)1997">{{cite book |author=Kartografie Praha (Firm) |title=Praha, plán města |publisher=Kartografie Praha |year=1997 |isbn=978-80-7011-468-1 |page=17}}</ref> Daha sonra I əsrdə german tayfaları olan [[markomannilər]] və [[kvadlar]] burada məskunlaşdı.<ref name="Salvia2007">{{cite book |author=Vasco La Salvia |title=Iron Making During the Migration Period: The Case of the Lombards |publisher=Archaeopress |year=2007 |isbn=978-1-4073-0159-4 |page=43}}</ref>

[[Qara dəniz]]-[[Karpat]] ərazisindən gələn [[slavyanlar]] ərazidə məskunlaşdı.<ref name="Agnew2004">{{cite book |author=Hugh LeCaine Agnew |url=https://books.google.com/books?id=Db76shTEM60C&pg=PT37 |title=The Czechs and the Lands of the Bohemian Crown |publisher=Hoover Press |year=2004 |isbn=978-0-8179-4492-6 |page=37}}</ref><ref name="HahnNadel2014">{{cite book |last1=Hahn |first1=Sylvia |url=https://books.google.com/books?id=Zwq9BAAAQBAJ&pg=PA7 |title=Asian Migrants in Europe: Transcultural Connections |last2=Nadel |first2=Stanley |publisher=V&R unipress GmbH |year=2014 |isbn=978-3-8471-0254-0 |pages=7–8}}</ref> VI əsrdə hunlar qərbə Bohemiya, Moraviya və müasir Avstriya və Almaniyanın bir hissəsinə doğru irəliləmişdi.<ref name="HahnNadel2014" />

VII əsrdə frank tacir [[Samo]] yaxınlıqdakı [[avarlar]]a qarşı döyüşən slavyanları dəstəkləyərək<ref name="BartlŠkvarna2002">{{cite book |last1=Bartl |first1=Július |url=https://books.google.com/books?id=3orG2yZ9mBkC&pg=PA18 |title=Slovak History: Chronology & Lexicon |last2=Škvarna |first2=Dušan |publisher=Bolchazy-Carducci Publishers |year=2002 |isbn=978-0-86516-444-4 |page=18}}</ref> Mərkəzi Avropada qeydə alınmış ilk slavyan dövləti olan [[Samo dövləti]]nin hökmdarı oldu. [[Moymir sülaləsi]]nin idarə etdiyi [[Böyük Moraviya]] hersoqluğu VIII əsrdə yarandı.<ref name="Champion2005">{{cite book |last=Champion |first=Tim |url=https://books.google.com/books?id=mZ2IAgAAQBAJ&pg=PA233 |title=Centre and Periphery: Comparative Studies in Archaeology |publisher=Routledge |year=2005 |isbn=978-1-134-80679-9 |page=233}}</ref> IX əsrdə ([[I Svatopluk]]un dövründə) frankların hücumlarına qarşı gələrək yüksəliş yaşadı. Böyük Moraviya [[Bizans imperiyası|Bizans]] missiyası [[Kiril və Mefodi]]nin rolu ilə xristianlaşdırıldı. Slavaynlar ilk ədəbi və ayin dili olan [[qədim slavyan dili]]ni və [[Qlaqolitsa|qlaqolitsa yazısını]] kodlaşdırdılar.<ref name="BenedettoDuke2008">{{cite book |last1=Benedetto |first1=Robert |url=https://books.google.com/books?id=g46euaF7HAsC&pg=PA474 |title=The New Westminster Dictionary of Church History: The early, medieval, and Reformation eras |last2=Duke |first2=James O. |publisher=Westminster John Knox Press |year=2008 |isbn=978-0-664-22416-5 |page=474}}</ref>

=== Bohemiya ===
{{Əsas|Bohemiya}}
[[Fayl:Locator_Lands_of_the_Bohemian_Crown_within_the_Holy_Roman_Empire_(1618).svg|left|thumb|[[Müqəddəs Roma imperiyası]]nın tərkibindəki [[Bohemiya tacı torpaqları]] (1600-cü il). Çex torpaqları 1002–1806-cı illərdə imperiyanın bir hissəsi idi, Praqa isə 1346–1437-ci və 1583–1611-ci illərdə imperiyanın mərkəzi olmuşdur.]]
Bohemiya hersoqluğu IX əsrin sonlarında [[Prjemıslovlar]] tərəfindən birləşdiriləndə yaranmışdır. Bohemiya 1002–1806-cı illərdə [[Müqəddəs Roma imperiyası]]nın imperiya dövləti idi.<ref name="PánekTůma2019">{{cite book |last1=Pánek |first1=Jaroslav |url=https://books.google.com/books?id=lBiWDwAAQBAJ&pg=PA76 |title=A History of the Czech Lands |last2=Tůma |first2=Oldřich |publisher=Charles University in Prague, Karolinum Press |year=2019 |isbn=978-80-246-2227-9 |page=76}}</ref>

Alman köçəriləri XIII əsrdə Bohemiyanın ətrafında yerləşdi.<ref name="PánekTůma2019c">{{cite book |last1=Pánek |first1=Jaroslav |url=https://books.google.com/books?id=lBiWDwAAQBAJ&pg=PA237 |title=A History of the Czech Lands |last2=Tůma |first2=Oldřich |publisher=Charles University in Prague, Karolinum Press |year=2019 |isbn=978-80-246-2227-9 |page=237}}</ref><ref name="PánekTůma2019b">{{cite book |last1=Pánek |first1=Jaroslav |url=https://books.google.com/books?id=lBiWDwAAQBAJ&pg=PA111 |title=A History of the Czech Lands |last2=Tůma |first2=Oldřich |publisher=Charles University in Prague, Karolinum Press |year=2019 |isbn=978-80-246-2227-9 |page=111}}</ref> Avropanı işğal edən monqollar Moraviyaya gəldilər, lakin Olomoukda məğlub oldular.<ref>{{cite book |last1=Grousset |first1=René |url=https://archive.org/details/empireofsteppes00grou |title=The Empire of the Steppes |date=1970 |publisher=[[Rutgers University Press]] |isbn=978-0-8135-1304-1 |page=[https://archive.org/details/empireofsteppes00grou/page/266 266] |access-date=26 August 2017 |url-access=registration}}</ref>

Bir sıra sülalə müharibələrindən sonra Lüksemburq sülaləsi Bohemiyanı ələ keçirdi.<ref>{{cite web |title=Václav II. český král |url=http://www.panovnici.cz/vaclav-II-kral |url-status=live |archive-url=https://web.archive.org/web/20110907142314/http://www.panovnici.cz/vaclav-II-kral |archive-date=7 September 2011 |access-date=31 October 2011 |work=panovnici.cz}}</ref>

Bohemiyada kilsə islahatlarına cəhdlər XIV əsrin sonlarında başlamışdı. Yan Husun davamçıları Roma kilsəsini bəzi praktikalardan uzaqlaşdırmış və Husçular hərəkatında (1419–1434) Siqismundun onlara qarşı başlatdığı beş xaç yürüşünü məğlub etmişdir. Növbəti iki əsr müddətində Bohemiya və Moraviya əhalisinin 90%-i husçu qəbul edildi. Pasifist mütəfəkkir Petr Jelçiski Roma Katolik kilsəsindən tamamilə ayrılan Moraviyalı qardaşlar hərəkatının (XV əsrin ortalarında) ilham mənbəyi olmuşdur.<ref>{{cite web |title=Mentor and precursor of the Reformation |url=http://www.luther2017.de/en/reformation/and-its-people/jan-hus/ |url-status=dead |archive-url=https://web.archive.org/web/20160404211907/http://www.luther2017.de/en/reformation/and-its-people/jan-hus/ |archive-date=4 April 2016 |access-date=29 April 2016}}</ref>
[[Fayl:Husité_-_Jenský_kodex.jpg|alt=Painting of battle between mounted knights|thumb|[[Husçular hərəkatı]] zamanı husçularla [[Səlib yürüşləri|səlibçilər]] arasında döyüş; Jena kodeksi, XV əsr.]]
21 dekabr 1421-ci ildə uğurlu hərbi komandir və muzdlu əsgər olan Yan Jijka Kutna-Hora müharibəsində bir qrup qüvvəyə rəhbərlik etmiş və müharibə husçuların qalibiyyəti ilə bitmişdir. Jijka hazırda da milli qəhrəman kimi xatırlanır.

Bohemiya 1526–1627-ci illərdən sonra getdikcə Habsburqların qatı hakimiyyəti altına düşdü. Praqa 1583–1611-ci illərdə Müqəddəs Roma imperatoru II Rudolf və sarayının rəsmi mərkəzi idi.

Praqanın müdafiəsi və ardınca 1618-ci ildə Habsburqlara qarşı başlayan üsyan Otuzillik müharibənin başlanğıcı oldu. 1620-ci ildə Bohemiyadakı üsyan Ağ Dağ döyüşündə yatırıldı. Bohemiya üsyanının liderlərki 1621-ci ildə edam edildi. Zadəganlar və orta təbəqənin protestant nümayəndələri ya katolik olmalı, ya da ölkəni tərk etməli idilər.<ref>{{cite web |title=Protestantism in Bohemia and Moravia (Czech Republic) |url=http://www.museeprotestant.org/en/notice/protestantism-in-the-republic-of-czechoslovakia/ |url-status=live |archive-url=https://web.archive.org/web/20151015211407/http://www.museeprotestant.org/en/notice/protestantism-in-the-republic-of-czechoslovakia/ |archive-date=15 October 2015 |access-date=25 May 2015 |website=Virtual Museum of Protestantism}}</ref>

1620-ci ildən XVIII əsrin sonlarına qədər davam edən dövr "Qaranlıq dövr" kimi tanınır. Otuzillik müharibədə çex protestantların ölkədən çıxarılması ilə birlikdə müharibə, xəstəlik və aclıq səbəbi ilə çex ərazilərinin əhalisi üçdə bir nisbətində azaldı.<ref>Oskar Krejčí, Martin C. Styan, Ústav politických vied SAV. (2005). ''[https://books.google.com/books?id=38ciAe4J4VMC Geopolitics of the Central European region: the view from Prague and Bratislava]''. p.293. {{ISBN|80-224-0852-2}}</ref> Habsburqlar katoliklik xaric bütün xristian məzhəblərini qadağan etdi.<ref>{{cite web |title=RP's History Online – Habsburgs |url=http://archiv.radio.cz/history_96/history07.html |url-status=dead |archive-url=https://web.archive.org/web/20110717233917/http://archiv.radio.cz/history_96/history07.html |archive-date=17 July 2011 |access-date=25 April 2010 |publisher=Archiv.radio.cz}}</ref> Osmanlı türkləri və tatarlar 1663-cü ildə Moraviyanı işğal etdi.<ref>"''[https://books.google.com/books?id=j08L5xLOQKwC&pg=PA557 History of the Mongols from the 9th to the 19th Century. Part 2. The So-Called Tartars of Russia and Central Asia. Division 1]''". Henry Hoyle Howorth. p.557. {{ISBN|1-4021-7772-0}}</ref> 1679–1680-ci illərdə çex əraziləri Böyük Vyana vəbası və təhkimçilik üsyanları ilə qarşı-qarşıya qaldı.<ref>"''[https://books.google.com/books?id=FzQ9AAAAIAAJ&pg=PA494 The new Cambridge modern history: The ascendancy of France, 1648–88]''". Francis Ludwig Carsten (1979). p.494. {{ISBN|0-521-04544-4}}</ref>
[[Fayl:Prager.Fenstersturz.1618.jpg|left|thumb|1618-ci ildə [[Praqanın defenstrasiyası]] [[Habsburqlar]]a qarşı [[Bohemiya üsyanı]]nın başlanğıcına və buna görə də [[Otuzillik müharibə]]nin birinci mərhələsinə səbəb oldu.]]
Aclıq səbəbi ilə kəndlilər üsyanlar etdilər.<ref>"''The Cambridge economic history of Europe: The economic organization of early modern Europe''". E. E. Rich, C. H. Wilson, M. M. Postan (1977). p.614. {{ISBN|0-521-08710-4}}</ref> 1781–1848-ci illər aralığında təhkimçilik ləğv edilmişdi. Napoleon müharibələrinin bir neçə döyüşü hazırkı Çexiyanın ərazilərində baş tutmuşdu.

Müqəddəs Roma imperiyasının 1806-cı ildə süqut etməsi Bohemiyanın siyasi statusunun geriləməsinə yol açmışdı. Bohemiya Müqəddəs Roma imperiyasının seçki bölgəsi mövqeyini və siyasi təmsilini itirmişdi.<ref>{{cite journal|last1=Hlavačka|first1=Milan|title=Formování moderního českého národa 1815–1914|journal=Historický Obzor|date=2009|volume=20|issue=9/10|page=195|language=cs}}</ref> Bohemiya əraziləri Avstriya imperiyasının tərkibinə qatılmışdı. XVIII–XIX əsrlərdə çex dili, mədəniyyəti və milli kimliyini yenidən canlandırmaq üçün Çex milli oyanışı yüksəlməyə başladı. Avstriya imperiyasının daxilində liberal islahatlar cə Bohemiya krallığının muxtariyyəti üçün çalışan Praqadakı [[1848-1849-cu illər Avstriya inqilabı|1848-ci il inqilabı]] yatırıldı.<ref name="auto">{{cite book |url=http://www.brad.ac.uk/ssis/media/ssis/ceer/2013/Guyver_Cole-and-Unowsky.pdf |title=The Limits of Loyalty: Imperial Symbolism, Popular Allegiances, and State Patriotism in the Late Habsburg Monarchy |publisher=Berghahn Books |editor1-last=Cole |editor1-first=Laurence |location=New York, Oxford |access-date=24 May 2015 |editor2-last=Unowsky |editor2-first=David |archive-url=https://web.archive.org/web/20150525013421/http://www.brad.ac.uk/ssis/media/ssis/ceer/2013/Guyver_Cole-and-Unowsky.pdf |archive-date=25 May 2015 |url-status=dead}}</ref>

Bohemiyada müəyyən güzəştlərin ediləcəyi güman edilirdi, lakin sonda imperator [[I Frans İosif]] sadəcə Macarıstan ilə razılaşma əldə etdi. [[Avstriya-Macarıstan müqaviləsi|Avstriya-Macarıstanın 1867-ci il müqaviləsi]] və Frans İosifin Bohemiya kralı olaraq taxta oturmaması bəzi çex siyasətçilərinin ümidlərini puça çıxartdı.<ref name="auto" /> Bohemiya kral əraziləri [[Sisleytaniya]] adlandırılan bölgənin bir hissəsi oldu.

Çex sosial-demokrat və mütərəqqi siyasətçiləri [[ümumi seçki hüququ]] uğrunda mübarizəyə başladılar. Kişilərin ümumi seçki hüququ ilə ilk seçkilər 1907-ci ildə keçirilmişdir.<ref>{{cite web |date=29 February 2020 |title=Františka Plamínková: the feminist suffragette who ensured Czechoslovakia's Constitution of 1920 lived up to the principle of equality |url=https://english.radio.cz/frantiska-plaminkova-feminist-suffragette-who-ensured-czechoslovakias-8106811 |access-date=5 January 2021 |website=Radio Prague International |archive-date=8 January 2021 |archive-url=https://web.archive.org/web/20210108125416/https://english.radio.cz/frantiska-plaminkova-feminist-suffragette-who-ensured-czechoslovakias-8106811 |url-status=live }}</ref>

=== Çexoslovakiya ===
{{Əsas|Çexoslovakiya}}
[[Fayl:Czechoslovakia_I.png|alt=|thumb|[[Birinci Çexoslovakiya Respublikası]] keçmiş Avstriya-Macarıstan əhalisinin 27%-ni və sənayenin təxminən 80%-ni təşkil edirdi.<ref name="Stephen J. Lee. Page 107.">Stephen J. Lee. ''Aspects of European History 1789–1980''. Page 107. Chapter "Austria-Hungary and the successor states". [[Routledge]]. 28 January 2008.</ref>]]
1918-ci ildə Birinci Dünya müharibəsinin sonunda Habsburq monarxiyasının dağılması zamanı qalib gələn Antanta dövlətlərinə qoşulan müstəqil [[Çexoslovakiya|Çexoslovakiya Respublikası]] [[Tomaş Masarik]]in başçılığı ilə quruldu.<ref>Preclík, Vratislav. Masaryk a legie (Masaryk and legions), váz. kniha, 219 pages, first issue – vydalo nakladatelství Paris Karviná, Žižkova 2379 (734 01 Karviná, Czech Republic) ve spolupráci s Masarykovým demokratickým hnutím (Masaryk Democratic Movement, Prague), 2019, {{ISBN|978-80-87173-47-3}}, pages 22–81, 85–86, 111–112, 124–125, 128, 129, 132, 140–148, 184–209.</ref> Bu yeni ölkə Bohemiya tacını özündə birləşdirdi.<ref>{{cite web |title=Tab. 3 Národnost československých státních příslušníků podle žup a zemí k 15 February 1921 |url=http://www.czso.cz/sldb/sldb.nsf/i/8BE4678613181F2AC1256E66004C77DD/$File/tab3_21.pdf |url-status=dead |archive-url=https://web.archive.org/web/20070605105429/http://www.czso.cz/sldb/sldb.nsf/i/8BE4678613181F2AC1256E66004C77DD/%24File/tab3_21.pdf |archive-date=5 June 2007 |access-date=2 June 2007 |publisher=[[Czech Statistical Office]] |language=cs}}</ref>

Birinci Çexoslovakiya Respulikası keçmiş Avstriya-Macarıstan əhalisinin sadəcə 27%-ni təşkil edirdi, ancaq sənayenin təxminən 80%-ni təşkil edirdi. Bu da onun qərbin sənaye dövlətləri ilə rəqabətə girməsinə şərait yaradırdı.<ref name="Stephen J. Lee. Page 107." /> 1929-cu ildə 1913-cü illə müqayisədə Ümumi Daxili Məhsul 52%, sənaye istehsalı isə 41% artmışdı. Çexoslovakiya 1938-ci ildə dünya üzrə sənaye istehsalında 10-cu yerdə idi.<ref>{{cite web |date=21 August 1968 |title=Ekonomika ČSSR v letech padesátých a šedesátých |url=http://www.blisty.cz/art/59458.html |url-status=live |archive-url=https://web.archive.org/web/20140707063441/http://www.blisty.cz/art/59458.html |archive-date=7 July 2014 |access-date=14 May 2014 |publisher=Blisty.cz}}</ref> Çexoslovakiya Mərkəzi və Şərqi Avropada iki müharibə aralığında liberal demokratiya olaraq qalan tək ölkə idi.<ref>{{cite book |last1=Dijk |first1=Ruud van |url=https://books.google.com/books?id=QgX0bQ3Enj4C |title=Encyclopedia of the Cold War |last2=Gray |first2=William Glenn |last3=Savranskaya |first3=Svetlana |last4=Suri |first4=Jeremi |last5=Zhai |first5=Qiang |date=2013 |publisher=Routledge |isbn=978-1135923112 |page=76 |access-date=13 December 2017 |archive-url=https://web.archive.org/web/20181122052153/https://books.google.cz/books?id=QgX0bQ3Enj4C |archive-date=22 November 2018 |url-status=live}}</ref> Birinci Çexoslovakiya Respublikasının unitar dövlət olmasına baxmayaraq, başda almanlar (1921-ci ildə 23,6%), macarlar (5,6%) və ukraynalılar (3,5%) olmaqla azlıqlara müəyyən hüquqlar vermişdir.<ref>{{cite book |last=Rothenbacher |first=Franz |title=The European Population 1850–1945 |date=2002 |publisher=Palgrave Macmillan, London. |isbn=978-1-349-65611-0 |page=145}}</ref>
[[Fayl:Praga_11.jpg|left|thumb|1968-ci ildə [[Çexoslavakiyaya qoşunların yeridilməsi (1968)|Varşava Müqaviləsi üzvlərinin Çexoslovakiyaya hücumu]] zamanı Praqa.]]
Qərbi Çexoslovakiya bölgənin çoxunu [[Bohemiya və Moraviya protektoratı]]na qatan [[Üçüncü Reyx|nasist Almaniyası]] tərəfindən işğal edildi. Protektoratlıq Üçüncü Reyxin bir hissəsi kimi elan edildi və prezident ilə baş nazir nasist Almaniyasının ''reyxprotektoruna'' birləşdirildi. Praqanın şimalındakı [[Terezin]]də [[Nasist həbs düşərgələri|nasist həbs düşərgəsi]] var idi. Protektoratlıqdakı yəhudilərin çox hissəsi nasistlərin idarə etdiyi həbs düşərgələrində öldürülmüşdür. Nasist ''[[Generalplan Ost]]'' alman xalqı üçün daha çox ərazi əldə etmək səbəbi ilə çexlərin çoxunu və yaxud hamısını öldürməyi, didərgin salmağı, almanlaşdırmağı və ya kölələşdirməyi hədəfləyirdi.<ref>[[Chad Bryant]] (2009) ''[https://www.amazon.com/Prague-Black-Nazi-Czech-Nationalism/dp/0674034597/ref=sr_1_1?crid=2EJVFZM8S7A68&keywords=prague+in+black+nazi+rule+and+czech+nationalism&qid=1640960562&sprefix=prague+in+black+%2Caps%2C745&sr=8-1 Prague in Black: Nazi Rule and Czech Nationalism]'' (Harvard University Press, 2009), pp 104–178. [[Timothy Snyder|Snyder, Timothy]] (2010). ''[https://books.google.com/books?id=ks0WBQAAQBAJ&pg=PA160 Bloodlands: Europe Between Hitler and Stalin]''. Basic Books. p. 160. {{ISBN|0465002390}}</ref> Alman işğalı 9 may 1945-ci ildə sovet və amerikan ordularının gəlişi və [[Praqa üsyanı]] ilə sona çatdı.<ref>"''[https://books.google.com/books?id=JyN0hlKcfTcC&pg=PA409 A Companion to Russian History] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20150906054042/https://books.google.com/books?id=JyN0hlKcfTcC&pg=PA409|date=6 September 2015}}''". Abbott Gleason (2009). Wiley-Blackwell. p.409. {{ISBN|1-4051-3560-3}}</ref> Çexoslovakiyada alman dilində danışanların çoxu ölkədən məcburi surətdə çıxardıldı.<ref>[[Chad Bryant]] (2009) ''[https://www.amazon.com/Prague-Black-Nazi-Czech-Nationalism/dp/0674034597/ref=sr_1_1?crid=2EJVFZM8S7A68&keywords=prague+in+black+nazi+rule+and+czech+nationalism&qid=1640960562&sprefix=prague+in+black+%2Caps%2C745&sr=8-1 Prague in Black: Nazi Rule and Czech Nationalism]'' (Harvard University Press, 2009), 208–252.</ref>

1946-cı ilparlament seçkilərində [[Çexoslovakiya Kommunist Partiyası|Kommunist Partiyası]] 38% səs toplayaraq<ref>F. Čapka: [http://www.libri.cz/databaze/dejiny/text/t98.html Dějiny zemí Koruny české v datech] {{Wayback|url=http://www.libri.cz/databaze/dejiny/text/t98.html |date=20080620225613 }} {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20080620225613/http://www.libri.cz/databaze/dejiny/text/t98.html|date=20 June 2008}}. XII. Od lidově demokratického po socialistické Československo – pokračování. Libri.cz {{in lang|cs}}</ref> Çexoslovakiya Parlamentindəki ən böyük partiyaya çevrildi. O digər partiyalar ilə koalisiya qurdu və hakimiyyətini gücləndirdi. [[Çexoslovakiyada dövlət çevrilişi (1948)|1948-ci ildə dövlət çevrilişi]] baş verdi və birpartiyalı hökumət quruldu. Növbəti 41 il ərzində Çexoslovak kommunist dövləti [[Şərq bloku]]nun iqtisadi və siyasi xüsusiyyətlərinə uyğunlaşdı.<ref>{{cite news |title=Czech schools revisit communism |url=http://news.bbc.co.uk/2/hi/europe/4388764.stm |url-status=live |access-date=13 September 2014 |archive-url=https://web.archive.org/web/20140804202643/http://news.bbc.co.uk/2/hi/europe/4388764.stm |archive-date=4 August 2014}}</ref> [[Praqa baharı]] siyasi liberallaşması [[Çexoslavakiyaya qoşunların yeridilməsi (1968)|1968-ci il Varşava paktının Çexoslovakiyanın işğalı]] ilə dayandırıldı. Analitiklər bu işğalın kommunist hərəkatının dağılmasına və nəticəsində 1989-cu il inqilabına səbəb olduğuna inanır.

=== Çex Respublikası ===
{{Əsas|Məxməri inqilab|Çexoslovakiyanın süqutu}}
[[Fayl:Václav_Havel_cut_out.jpg|thumb|[[Vatslav Havel]] XX əsrdə Çexiya tarixinin ən mühüm simalarından biri. [[Məxməri inqilab]]ın lideri, [[Çexoslovakiya]]nın son prezidenti və Çexiyanın ilk prezidenti.]]
Çexoslovakiya 1989-cu ilin noyabrında Məxməri inqilab ilə yenidən liberal demokratiyaya keçid etdi. Lakin slovak milli istəkləri gücləndi (Hypen müharibəsi) və 31 dekabr 1992-ci ildə ölkə sülh yolu ilə müstəqil Çexiya və Slovakiya ölkələrinə ayrıldı. Hər iki ölkə də bazar iqtisadiyyatı yaratmaq səbəbi ilə iqtisadi islahatlar və özəlləşdirmələr keçirdi. Bu proses böyük ölçüdə uğurlu oldu. 2006-cı ildə Dünya Bankı Çexiyanı "inkişaf etmiş ölkə" kimi qəbul etdi<ref name="worldbank06">{{cite web |last=Velinger |first=Jan |date=28 February 2006 |title=World Bank Marks Czech Republic's Graduation to 'Developed' Status |url=http://www.radio.cz/en/article/76314 |url-status=live |archive-url=https://web.archive.org/web/20080112081601/http://www.radio.cz/en/article/76314 |archive-date=12 January 2008 |access-date=22 January 2007 |publisher=Radio Prague}}</ref> və 2009-cu ildə İnsan İnkişafı İndeksi Çexiyanı "çox yüksək insan inkişafı" səviyyəsinə sahib ölkə kimi qiymətləndirdi.<ref name="hdi09">{{cite web |date=January 2009 |title=Human Development Report 2009 |url=http://hdr.undp.org/en/media/HDR_2009_EN_Complete.pdf |url-status=live |archive-url=https://web.archive.org/web/20091122115116/http://hdr.undp.org/en/media/HDR_2009_EN_Complete.pdf |archive-date=22 November 2009 |access-date=25 April 2010 |work=UNDP.org}}</ref>

Çexiya 1991-ci ildən etibarən Çexoslovakiyanın bir hissəsi kimi və 1993-cü ildən etibarən müstəqil şəkildə Vişeqrad qrupunun və 1995-ci ildən etibarən də İqtisadi Əməkdaşlıq və İnkişaf Təşkilatının (İƏİT) üzvüdür. Çexiya 12 mart 1999-cu ildə NATO-ya və 1 may 2004-cü ildə Avropa İttifaqına qoşulmuşdur. Çexiya 21 dekabr 2007-ci ildə Şengen bölgəsinə qatılmışdır.<ref>{{Cite web |date=13 October 2018 |title=EU, NATO, Schengen and Eurozone member states in Europe |url=https://factsmaps.com/eu-nato-schengen-eurozone-member-states-in-europe/ |access-date=12 March 2024 |archive-date=2 November 2018 |archive-url=https://web.archive.org/web/20181102091444/https://factsmaps.com/eu-nato-schengen-eurozone-member-states-in-europe/ |url-status=live }}</ref>

Çexiya hökumətlərini 2017-ci ilə qədər ya sol mərkəzçi [[Çexiya Sosial Demokrat Partiyası]] (SDP), ya da sağ mərkəzçi [[Vətəndaş Demokratik Partiyası]] (VDP) idarə etmişdir. 2017-ci ilin oktyabrında ölkənin ən varlı ikinci adamı [[Andrey Babiş]]in başlatdığı populist hərəkat [[ANO 2011]] ən yaxın rəqibi olan VDP-dən üç dəfə daha çox səs toplayaraq [[Çexiyada parlament seçkiləri (2017)|seçkilərdə]] qalib gəldi.<ref>{{Cite news |date=21 October 2017 |title=Czech election: Billionaire Babis wins by large margin |work=BBC News |url=https://www.bbc.com/news/world-europe-41708844 |access-date=12 March 2024 |archive-date=18 December 2020 |archive-url=https://web.archive.org/web/20201218132344/https://www.bbc.com/news/world-europe-41708844 |url-status=live }}</ref> 2017-ci ilin dekabrında Çexiyanın Prezidenti [[Miloş Zeman]] Andrey Babişi baş nazir vəzifəsinə təyin etdi.<ref>{{Cite web |date=6 December 2017 |title=Czech billionaire Andrej Babis named new prime minister |url=https://www.dw.com/en/czech-billionaire-andrej-babis-named-new-prime-minister/a-41680019 |website=[[Deutsche Welle]] |access-date=12 March 2024 |archive-date=4 February 2024 |archive-url=https://web.archive.org/web/20240204163824/https://www.dw.com/en/czech-billionaire-andrej-babis-named-new-prime-minister/a-41680019 |url-status=live }}</ref>

[[Çexiyada parlament seçkiləri (2021)|2021-ci il seçkilərində]] ANO 2011 az fərqlə məğlub oldu və [[Petr Fiala]] yeni baş nazir oldu.<ref>{{cite news |date=28 November 2021 |title=Czech Republic: Petr Fiala named new prime minister |work=DW.COM |url=https://www.dw.com/en/czech-republic-petr-fiala-named-new-prime-minister/a-59960529 |access-date=12 March 2024 |archive-date=22 February 2024 |archive-url=https://web.archive.org/web/20240222051028/https://www.dw.com/en/czech-republic-petr-fiala-named-new-prime-minister/a-59960529 |url-status=live }}</ref> 2023-cü ilin yanvarında təqaüdçü general [[Petr Pavel]] [[Çexiyada prezident seçkiləri (2023)|prezident seçkilərində]] qalib gələrək Miloş Zemanın yerinə yeni prezident oldu.<ref>{{cite news |date=28 January 2023 |title=Retired general Petr Pavel wins election to become Czech president |work=euronews |url=https://www.euronews.com/2023/01/28/retired-general-petr-pavel-wins-election-to-become-czech-president |access-date=12 March 2024 |archive-date=27 March 2023 |archive-url=https://web.archive.org/web/20230327053618/http://www.euronews.com/2023/01/28/retired-general-petr-pavel-wins-election-to-become-czech-president |url-status=live }}</ref> 2022-ci ildə [[Rusiya–Ukrayna müharibəsi (2022–hal-hazırda)|Rusiyanın Ukraynaya hücumundan]] sonra ölkə yarım milyon ukraynalı qaçqını qəbul etdi ki, bu da dünyada adambaşına düşən ən böyük rəqəmdir.<ref>{{cite web |date=17 November 2022 |title=Regional Refugee Response Plan for the Ukraine Situation – Inter-Agency Operational Update: Czech Republic, July – October 2022 |url=https://reliefweb.int/report/czechia/regional-refugee-response-plan-ukraine-situation-inter-agency-operational-update-czech-republic-july-october-2022 |access-date=25 February 2023 |website=reliefweb |publisher=UN Office for the Coordination of Humanitarian Affairs |archive-date=2 March 2023 |archive-url=https://web.archive.org/web/20230302203340/https://reliefweb.int/report/czechia/regional-refugee-response-plan-ukraine-situation-inter-agency-operational-update-czech-republic-july-october-2022 |url-status=live }}</ref><ref>{{cite web |last1=Field |first1=Matt |title=Ukraine is fighting on behalf of all democracies |url=https://www.gov.uk/government/news/ukraine-is-fighting-on-behalf-of-all-democracies |access-date=25 February 2023 |website=GOV.UK |publisher=British Embassy Prague |archive-date=24 February 2023 |archive-url=https://web.archive.org/web/20230224122307/https://www.gov.uk/government/news/ukraine-is-fighting-on-behalf-of-all-democracies |url-status=live }}</ref>

Çexiya 2002 və 2022-ci illərdə, hər biri altı ay olmaqla [[Avropa İttifaqı Şurası]]nın Şədr ölkəsi olmuşdur.

== Coğrafiya ==
{{Əsas|Çexiya coğrafiyası}}
[[Fayl:CzechRepublic-geographic_map-en.svg|thumb|Çexiyanın topoqrafik xəritəsi]]
Çexiya əsasən 48° və 51° Ş. enlikləri və 12° və 19° Ş. uzunluqları arasında yerləşir.

[[Bohemiya]] qərbdə [[Elba çayı|Elba]] ({{lang-cs|Labe}}) və [[Vltava çayı|Vltava]] çayları tərəfindən qurudulmuş hövzədən ibarətdir, əsasən alçaq dağlarla, məsələn, [[Sudet]] dağının [[Krkonoşe]] silsiləsi ilə əhatə olunmuşdur. Ölkənin ən yüksək nöqtəsi 1.603 m (5.259 fut) olan [[Snejka dağı]] burada yerləşir. Ölkənin şərq hissəsi olan Moraviya da dağlıqdır.

Çex Respublikasından su üç fərqli dənizə axır: [[Şimal dənizi]]nə, [[Baltik dənizi]]nə və [[Qara dəniz]]ə. Çexiya həmçinin [[Versal sülh müqaviləsi]]nin 363-cü maddəsi ilə Çexoslovakiyaya verilmiş [[Hamburq]] limanlarının ortasında yerləşən 30.000 kvadratmetr (7.4 akr) ərazisi olan [[Moldauhafen]] ərazisini dənizə çıxışı olmayan ölkəyə icarəyə verir. Ərazi 2028-ci ildə Almaniyaya qaytarılacaq.

[[Ümumdünya Təbiəti Mühafizə Fondu]]nun məlumatına görə, Çexiya ərazisi dörd [[ekoregion]]a bölünə bilər: Qərbi Avropa enliyarpaqlı meşələri, Mərkəzi Avropa qarışıq meşələri, Pannoniya qarışıq meşələri və Karpat dağ iynəyarpaqlı meşələri.<ref name="DinersteinOlson2017">{{cite journal|last1=Dinerstein|first1=Eric|last2=Olson|first2=David|last3=Joshi|first3=Anup|last4=Vynne|first4=Carly|last5=Burgess|first5=Neil D.|last6=Wikramanayake|first6=Eric|last7=Hahn|first7=Nathan|last8=Palminteri|first8=Suzanne|last9=Hedao|first9=Prashant|last10=Noss|first10=Reed|last11=Hansen|first11=Matt|last12=Locke|first12=Harvey|last13=Ellis|first13=Erle C|last14=Jones|first14=Benjamin|last15=Barber|first15=Charles Victor|last16=Hayes|first16=Randy|last17=Kormos|first17=Cyril|last18=Martin|first18=Vance|last19=Crist|first19=Eileen|last20=Sechrest|first20=Wes|last21=Price|first21=Lori|last22=Baillie|first22=Jonathan E. M.|last23=Weeden|first23=Don|last24=Suckling|first24=Kierán|last25=Davis|first25=Crystal|last26=Sizer|first26=Nigel|last27=Moore|first27=Rebecca|last28=Thau|first28=David|last29=Birch|first29=Tanya|last30=Potapov|first30=Peter|last31=Turubanova|first31=Svetlana|last32=Tyukavina|first32=Alexandra|last33=de Souza|first33=Nadia|last34=Pintea|first34=Lilian|last35=Brito|first35=José C.|last36=Llewellyn|first36=Othman A.|last37=Miller|first37=Anthony G.|last38=Patzelt|first38=Annette|last39=Ghazanfar|first39=Shahina A.|last40=Timberlake|first40=Jonathan|last41=Klöser|first41=Heinz|last42=Shennan-Farpón|first42=Yara|last43=Kindt|first43=Roeland|last44=Lillesø|first44=Jens-Peter Barnekow|last45=van Breugel|first45=Paulo|last46=Graudal|first46=Lars|last47=Voge|first47=Maianna|last48=Al-Shammari|first48=Khalaf F.|last49=Saleem|first49=Muhammad|title=An Ecoregion-Based Approach to Protecting Half the Terrestrial Realm|journal=BioScience|volume=67|issue=6|year=2017|pages=534–545|issn=0006-3568|doi=10.1093/biosci/bix014|pmid=28608869|pmc=5451287}}</ref>

Çexiyada dörd [[milli park]] var. Ən qədimi [[Krkonoşe Milli Parkı]] ([[İnsan və biosfer|Biosfer rezervi]]), digərləri isə [[Şumava Milli Parkı]] (Biosfer rezervi), [[Podiyi Milli Parkı]] və [[Bohemiya İsveçrəsi]]dir.

=== İqlim ===
[[Fayl:Koppen-Geiger_Map_CZE_present.svg|thumb|0 °C izotermindən istifadə edərək Çexiyanın [[Köppen iqlim təsnifatı]] növləri{{legend|#3dc6fa|[[Rütubətli kontinental iqlim]]}}{{legend|#007e7e|[[Subarktika iqlimi]]}}]]
[[Fayl:Czech_Republic_Köppen.svg|thumb|−3 °C izotermindən istifadə edərək Çexiyanın Köppen iqlim təsnifatı növləri{{legend|#3dc6fa|[[Rütubətli kontinental iqlim]]}}{{legend|#63fd32|[[Dəniz iqlimi]]}}{{legend|#007e7e|[[Subarktika iqlimi]]}}]]
Çexiya okean və kontinental iqlim tipləri arasında keçid zonasında yerləşən mülayim iqlimə malikdir, yayı isti, qışı isə soyuq, buludlu və qarlı olur. Yay və qış arasındakı temperatur fərqi dənizə çıxışı olmayan coğrafi mövqe ilə əlaqədardır.<ref>R. Tolasz, ''Climate Atlas of the Czech Republic'', Czech Hydrometeorological Institute, Prague, 2007. {{ISBN|80-244-1626-3}}, graphs 1.5 and 1.6</ref>

Temperaturlar hündürlükdən asılı olaraq dəyişir. Ümumiyyətlə, yüksək hündürlüklərdə temperatur azalır və yağıntılar artır. Çexiyadakı ən rütubətli ərazi [[Yizera dağları]]nda Bílý Potok ətrafında, ən quraq bölgə isə Praqanın şimal-qərbindəki [[Louni (rayon)|Louni]] rayonudur.

[[Snejka dağı|Snejkanın]] ən yüksək zirvəsində (1.603 m) orta temperatur −0,4 °C (31 °F), [[Yihomoravsk diyarı]]nın düzənliklərində isə orta temperatur 10 °C (50 °F) qədər yüksəkdir. Ölkənin paytaxtı Praqada da oxşar orta temperatur var, baxmayaraq ki, buna şəhər faktorları təsir edir.

Ən soyuq ay adətən yanvar, ardınca fevral və dekabr aylarıdır. Bu aylarda dağlarda, bəzən isə şəhər və aran rayonlarında qar yağır. Mart, aprel və may aylarında temperatur adətən yüksəlir, xüsusən aprel ayında, temperatur və hava gün ərzində dəyişməyə meyilli olur. Yaz fəsli həm də qarın əriməsi səbəbindən çaylarda suyun səviyyəsinin artması ilə xarakterizə olunur.

İlin ən isti ayı iyul, sonra avqust və iyun aylarıdır. Orta hesabla, yay temperaturu qışdan təxminən 20–30 °C (36–54 °F) yüksəkdir. Yay həm də yağış və tufanlarla xarakterizə olunur.

Payız ümumiyyətlə hələ isti və quru olan sentyabr ayında başlayır. Oktyabr ayında temperatur adətən 15 °C (59 °F) və ya 10 °C (50 °F) aşağı düşür və yarpaqlı ağaclar yarpaqlarını tökməyə başlayır. Noyabrın sonunda temperatur adətən donma nöqtəsi ətrafında dəyişir.

İndiyə qədər ölçülən ən soyuq temperatur 1929-cu ildə [[Çeske-Budeyovise]] yaxınlığındakı [[Litvinovis]]də −42.2 °C (−44.0 °F) ilə, ən isti isə 2012-ci ildə [[Dobrjixovis]] 40,4 °C (104.7 °F) olmuşdur.<ref>{{cite web |title=Czech absolute record temperature registered near Prague |url=http://www.ceskenoviny.cz/news/zpravy/czech-absolute-record-temperature-registered-near-prague/830626 |url-status=live |archive-url=https://web.archive.org/web/20121025034545/http://www.ceskenoviny.cz/news/zpravy/czech-absolute-record-temperature-registered-near-prague/830626 |archive-date=25 October 2012 |access-date=20 August 2012 |work=České noviny |publisher=ČTK}}</ref>

Ən çox yağış yay aylarında düşür. Sporadik yağıntılar il boyu olur (Praqada ayda ən azı 0,1 mm). Yağış yağan günlərin orta sayı sentyabr və oktyabrda 12-dən noyabrda 16-ya qədər dəyişir, lakin konsentrat yağıntı (10 mm-dən çox olan günlər) may-avqust aylarında (orta hesabla ayda iki belə gün) daha tez-tez olur.<ref>{{cite journal|last=Brázdil|first=Rudolf|display-authors=etal|title=Spatiotemporal variability of tornadoes in the Czech Lands, 1801–2017|journal=Theor. Appl. Climatol.|volume=136|issue=3–4|pages=1233–1248|date=2019|doi=10.1007/s00704-018-2553-y|bibcode=2019ThApC.136.1233B|s2cid=126348854| issn=0177-798X }}</ref><ref>{{cite journal|last=Antonescu|first=Bogdan|author2=D. M. Schultz|author3=F. Lomas|title=Tornadoes in Europe: Synthesis of the Observational Datasets|journal=Mon. Wea. Rev.|volume=144|issue=7|pages=2445–2480|date=2016|doi=10.1175/MWR-D-15-0298.1|bibcode=2016MWRv..144.2445A|doi-access=free}}</ref><ref>R. Tolasz, ''Climate Atlas of the Czech Republic'', Czech Hydrometeorological Institute, Prague, 2007. {{ISBN|80-244-1626-3}}, graph 2.9.</ref>

=== Ətraf mühit, ekologiya ===
{{Həmçinin bax|Çexiyanın qorunan əraziləri}}2020-ci ildən bəri Çexiya [[Ətraf Mühit Performansı İndeksi]]ndə dünyada ekoloji cəhətdən ən şüurlu 21-ci ölkə kimi yer alır.<ref>{{cite web |date=2016 |title=Country Rankings |url=http://epi.yale.edu/country-rankings |url-status=dead |archive-url=https://web.archive.org/web/20160202142016/http://epi.yale.edu/country-rankings |archive-date=2 February 2016 |access-date=21 November 2016 |publisher=Yale}}</ref>2018-ci ildə [[Meşə Landşaftının Dürüstlük İndeksi]]ndə 1,71/10 orta hesabla 172 ölkə arasında 160-cı yerdə qərarlaşıb.<ref name="FLII-Supplementary">{{cite journal|last1=Grantham|first1=H. S.|last2=Duncan|first2=A.|last3=Evans|first3=T. D.|last4=Jones|first4=K. R.|last5=Beyer|first5=H. L.|last6=Schuster|first6=R.|last7=Walston|first7=J.|last8=Ray|first8=J. C.|last9=Robinson|first9=J. G.|last10=Callow|first10=M.|last11=Clements|first11=T.|last12=Costa|first12=H. M.|last13=DeGemmis|first13=A.|last14=Elsen|first14=P. R.|last15=Ervin|first15=J.|last16=Franco|first16=P.|last17=Goldman|first17=E.|last18=Goetz|first18=S.|last19=Hansen|first19=A.|last20=Hofsvang|first20=E.|last21=Jantz|first21=P.|last22=Jupiter|first22=S.|last23=Kang|first23=A.|last24=Langhammer|first24=P.|last25=Laurance|first25=W. F.|last26=Lieberman|first26=S.|last27=Linkie|first27=M.|last28=Malhi|first28=Y.|last29=Maxwell|first29=S.|last30=Mendez|first30=M.|last31=Mittermeier|first31=R.|last32=Murray|first32=N. J.|last33=Possingham|first33=H.|last34=Radachowsky|first34=J.|last35=Saatchi|first35=S.|last36=Samper|first36=C.|last37=Silverman|first37=J.|last38=Shapiro|first38=A.|last39=Strassburg|first39=B.|last40=Stevens|first40=T.|last41=Stokes|first41=E.|last42=Taylor|first42=R.|last43=Tear|first43=T.|last44=Tizard|first44=R.|last45=Venter|first45=O.|last46=Visconti|first46=P.|last47=Wang|first47=S.|last48=Watson|first48=J. E. M.|title=Anthropogenic modification of forests means only 40% of remaining forests have high ecosystem integrity – Supplementary Material|journal=Nature Communications|volume=11|issue=1|year=2020|page=5978|issn=2041-1723|doi=10.1038/s41467-020-19493-3|pmid=33293507|pmc=7723057|bibcode=2020NatCo..11.5978G}}</ref> Çexiyada dörd milli park ([[Şumava Milli Parkı]], [[Krkonoşe Milli Parkı]], [[Bohemiya İsveçrəsi]], [[Podiyi Milli Parkı]]) və 25 qorunan landşaft ərazisi var.

== Əhali ==

=== Demoqrafiya ===

=== Dili ===

=== Dini ===

=== Milli tərkibi ===

== Elm, təhsil, mədəniyyət ==

=== Elm ===

=== Təhsil ===

=== Universitetlər ===

=== Mədəniyyət ===

== İqtisadiyyat ==
Çexiya industrial ölkədir. İqtisadiyyatın əsas sahələri yanacaq-energetika, metallurgiya, maşınqayırma, kimya, yüngül və yeyinti sənayeləridir.

=== Sənaye ===
Bütün postkommunist ölkələri içərisində Çexiya ən stabil və uğurlu iqtisadiyyat sisteminə malik ölkələrdən biridir. Onun iqtisadiyyatının əsasını sənaye (maşınqayırma, elektrotexnika və elektronika, kimya, yeyinti sənayesi, qara metallurgiya) və qulluq sahəsi təşkil edir.

Kənd və meşə təsərrüfatı, həmçinin dağ-mədən sənayesinin həcmi nəzərəçarpacaq deyil və azalmaqda davam edir.

=== Maliyyə, bank sektoru ===

== İdman ==
Çexiya da ən populyar idman növləri [[futbol]] və [[Hokkey|buz üzərində hokkeydir]]. Əsasən də buz üzərində hokkey də Çexiya böyük ənənələrə malikdir və dünya liderlərindən biridir. Futbol üzrə Çexiya yığması ([[Futbol üzrə Avropa çempionatı 1996|1996-cı il Avropa cempionatında]] 2-ci yer və [[UEFA Avro 2004|2004-cü il Avropa çempionatının]] yarimfinalçısı) və hokkey üzrə Çexiya yiğması (altıqat dünya çempionu) bütün dünyada məşhurdur.

== Təşkilatlar ==

=== Siyasi partiyalar ===

=== Həmkarlar ittifaqları ===

=== Digər təskilarlar ===

== Dövlət quruluşu ==
{{Əsas|Çexiya hökuməti|Çexiyanın dövlət quruluşu}}

=== Hüquq ===
{{Əsas|Çexiyada hüquq sistemi|Çexiyada məhkəmə sistemi|Çexiyada hüquq-mühafizə orqanları}}

=== Xarici siyasət ===
{{Əsas|Çexiyanın xarici siyasəti}}{{Həmçinin bax|Xarici İşlər Nazirliyi (Çexiya)}}

=== Ordu ===
{{Əsas|Çexiya Ordusu}}

=== İnsan hüquqları ===
{{Əsas|Çexiyada insan hüquqları}}

=== İnzibati idarəetmə quruluşu ===
{{Əsas|Çexiyanın regionları|Çexiyanın rayonları}}

== İstinadlar ==
{{İstinad siyahısı}}

=== Mənbələr ===

== Əlavə oxu ==

== Xarici keçidlər ==
{{Çexiya mövzularda}}
{{Avropa ölkələri}}
{{Avropa Birliyi}}
{{NATO}}{{Xarici keçidlər}}
[[Kateqoriya:Çexiya| ]]
[[Kateqoriya:Mərkəzi Avropa]]
[[Kateqoriya:Avropa ölkələri]]
[[Kateqoriya:Dənizə çıxışı olmayan ölkələr]]
[[Kateqoriya:NATO üzvü olan ölkələr]]
[[Kateqoriya:Avropa İttifaqına üzv dövlətlər]]
[[Kateqoriya:BMT üzvü olan ölkələr]]
[[Kateqoriya:Respublikalar]]
[[Kateqoriya:İƏİT üzvləri]]