İmkan

İmkan — varlığın determinasiya əlaqələrini ifadə edən kateqoriyalardan biri.

• kafilik, reallaşması mümkün olan vəziyyət;
• həyatın hər bir hadisəsində mövcud olan inkişaf istiqaməti;
• həm qarşıdan gələn, həm də izahedici, yəni kateqoriya kimi çıxış edir.

Tarixi

İmkan və ya potensiya anlayışı Aristotel tərəfindən ilk dəfə işlənib hazırlanmışdır. Aleksandr Baumqarten mümkün olanı (lat. possibile – mümkün) “tərkibində ziddiyyət olmayan şey” kimi müəyyən etmişdir. Konsepsiyanın kateqorik mahiyyəti Q.İhqeyzer (1933), A.Gehlen və V.Kamlax tərəfindən qeyd edilmişdir. Kateqorik şərhin fəlsəfi əsasları Vilhelm Diltey tərəfindən qoyulmuşdur.

İmkan anlayışı rasional şəkildə tamamilə izah edilə bilməz: hər bir ehtimalda ehtimal olunan qeyri-mümkünlük, “qeyri-mümkün olanın mümkünlüyü” var. İmkan nəyin ola biləcəyini bilməklə müəyyən edilmir. Ehtimalları, imkanları bilmək həmişə imkanımıza təsir etmir. Varlığın və hadisənin öyrənilməsi, əsasən, mümkünlüyün öyrənilməsinə əsaslanır.

İnsan təsadüf və zərurətlə bağlı suallarla əlaqədar olan, yalnız mücərrəd məntiqi mənası olan, ixtiyari olaraq qəbul edilmiş ehtimalı, eləcə də azad iradə və təqdir (məsələn, "Amerikaya köçə bilərəm", "riyaziyyatçı ola bilərəm" və s.) arasında fərq qoymalıdır. İmkandan, şeylərin təbiətində yerləşən, inkişaf konsepsiyasından asılı olan, məsələn, bir palıd qozasının palıd olma imkanı var, yaxud ağıl düşünmək imkanına malikdir və ya düşünmək imkanı var.

XIX əsrin sonlarında rus dini mütəfəkkiri, mistik, şair, publisist, ədəbiyyatşünas, müəllim və İmperator Elmlər Akademiyasının fəxri akademiki, Vladimir Sergeyeviç Solovyov yazırdı ki, xüsusi ilə yanaşı fiziki və əqli dünyanın müxtəlif hadisələrində imkan və reallıq və ya potensial və faktiki varlıq arasında əlaqə halları, bəzi metafizik sistemlər eyni əlaqəni kainatın ümumi əsası kimi tanıyaraq, vahid universal dünya potensialı ideyasını təsdiqləyir. Real hadisələrin bütün müxtəlifliyi buradan qaynaqlanır. Bu güc anlayışı müxtəlif metafizik sistemlərdə ya maddi prinsip, ya da substrat (sxolastiklərin prima materia) anlayışı ilə, ya da canlı təbiət anlayışı, ya da dünyanın ruhu anlayışı ilə üst-üstə düşən fərqli xarakter alır.