Şelf

Şеlf (ing. shelf) – dayaz, matеrikin su ilə basılmış hissələridir. Dünya оkеanının 8%-ə yaхınını tutur. Adətən 200 m dərinliyə qədər оlan sahələr bura aid еdilir.

Şеlf aid оlduğu matеrikin rеlyеfinə uyğun, dayaz, zəif mеylli düzənliklərə dеyilir. Dünya оkеaının bu hissəsi еlə bir sahədir ki, gətirmə matеriallarının əsas hissəsi burada tоplanır. Gеоlоji baхımdan şеlf matеriklərə aid еdilən yеr kürəsinin bir hissəsi sayılır.

Şelf [ing. shelf – dayazlıq] - okeanologiyada qitənin kənarında yerləşən, dənizlə örtülü vilayət- geniş qitə dayazlığı. Qlobal miqyasda şelf eni sıfırdan 1500 km-dək dəyişir, orta hesabla 78 km təşkil edir. Şelf Dünya okeanı sahəsinin 8%-ni (28 mln. km² ) əhatə edir. Xarici və daxili hissələrə ayrılır. Xarici hissə, eni on km-lərdən yüz km-lərədək olan, açıq dəniz tərəfdən dibin - şelf kənarının əyilmə xətti ilə hüdudlanan hamar və ya dalğalı, bəzi yerlərdə kəskin parçalanmış, az meyilli (bir neçə on dəqiqə) abrazion-akumulyativ səthdən ibarətdir. Şelf kənarının dərinliyi 20–250 m (adətən 200 m), orta hesabla 133 m. Şelf kənarının kəskin parçalanqmış və şelf üçün tipik olan dərinliklərdən fərqlənən dərinlikləri əhatə edən zonalar üçün “borderlend” terminindən istifadə edilir. Şelf sahil xəttinə qovuşan daxili hissəsi abraziyaya zəif uğramış mürəkkəb subaeral (denudasion, akumulyativ, buzlaq), bə-zən tektonik (çalalar, təpələr, bəndlər, dik pillələr və b.) mənşəli relyefdən ibarətdir. Yer kürəsinin qitə şelflərinin əksəriyyəti (70%-dən çoxu) son 15 min ildə çökmüş çöküntülərlə, dəmir oksidi ilə zənginləşmiş, molluska qabıqla-rından ibarət qumlarla örtülü olur. Bəzən bu çöküntülərdə qlaukonit və fosforit iştirak edir. Şelf çöküntü hissəciklərinin ölçülərinin sahildən açıq dənizə doğru ardıcıl kiçilməsi, sahil xətti ilə 20 m dərinlik arasındakı zolaqda müşahidə edilir. Gil, bəzən isə alevrit hissəcikləri şelf sahəsindən daşınaraq okeanın daha dərin və sakit zonalarında çökdürülür. İsti və arid vilayətlərin okean və dənizlərində, şelf xarici zonasında karbonatlı lillərin çökməsi mümkündür. Şelfin püskürmə və metamorfik süxurlardan ibarət olan sahələri kənar tektonik qalxıntıların zirvələrində müəyyən edilmişdir. Püskürmə və metamorfik süxurlardan təşkil olmuş digər şelf də məlumdur. Buzlaq eroziyasının güclü olduğu yüksək en dairələrində də püskürmə və metamorfik süxurlardan təşkil olunmuş şelf də məlumdur. Şelf çoxunda 4-6 terras aşkar edilmişdir. Bunlardan ən irisi şelfkənarı ərazini əhatə edir. Terraslar şelf kəsib keçən kanallarla mürəkkəbləşir. Şelf kənarına yaxın yerlərdə kanallar qitə yamacında bir neçə km dərinliyədək izlənən sualtı kanyonların yuxarı hissələri ilə əvəz olunur. Şelf genetik baxımdan dəniz suları ilə işlənilmiş qitə kənarı olub, adətən kompleks mənşəlidir. Tektonik baxımdan şelf okeanın periferik zonasında qitənin bünövrəsini təşkil edən plitələrin müasir növ müxtəlifliyidir. Şelf daxilində bəzən denudasion ada və yarımadalar, habelə sualtı yüksəklikləri təşkil edən regional və lokal qalxıntılar müşahidə ediilir. Şelf depressiyaları subokean novları, dayaz dərələr, kanallar və sualtı kanyonlarla təmsil olunmuşdur. Bütövlükdə qitə tipli olan qabığın (dəqiq ayrılan qranit və çox qalın çöküntü süxur qatlarının varlığı) qalınlığına görə şelf qitə və okean tipli qabıqlar arasında aralıq vəziyyət tutur. Şelf zəngin neft və qaz yataqları (Fars və Meksika körfəzləri, Xəzər dənizi və b.) istismar edilir. Sinonim: Qitə dayazlığı, Kontinental şelf.

Mənbə

• Geologiya terminlərinin izahlı lüğəti. Bakı: Nafta-Press. 2006. 679.