Cüttərkibli cümlələr
Cüttərkibli cümlələr — baş üzvlərin hər ikisinin iştirakı ilə qurulan sadə cümlələrə cüttərkibli cümlələr deyilir.
Ümumi məlumat[redaktə | mənbəni redaktə et]
Cüttərkibli cümlələrdə adətən fikir predmeti mübtəda və ya mübtəda qrupu şəklində, fikir predmetinin hərəkət və əlaməti xəbər və ya xəbər qrupu şəklində ifadə olunur. Hər iki baş üzvün iştirakı ilə formalaşdığı üçün bu cür cümlələr cüttərkibli hesab olunur.Cüttərkibli cümlələrdə əksərən mübtəda məntiqi subyektə, xəbər məntiqi predikata uyğun gəlir. Cümlə genişlənmiş olduqda iki qütbə, iki zonaya — mübtəda və xəbər zonalarına ayrılır. Mübtəda ona aid olan üzvlə — təyinlə birlikdə mübtəda zonasını (və ya mübtəda qütbünü), xəbər ona aid olan üzvlərlə — tamamlıq, zərflik və təyinlə birlikdə xəbər zonasını (və ya xəbər qütbünü) əmələ gətirir. Cüttərkibli cümlələrdə mübtəda (və mübtəda zonası) adətən "verilən"i, xəbər (və xəbər zonası) "yeni"ni bildirir, yəni söhbətin predmeti mübtəda və mübtəda zonası vasitəsilə, yeni məlumat isə xəbər və xəbər zonası vasitəsilə ifadə olunur.Cüttərkibli cümlələr dildə ən çox işlənən cümlə növüdür, ona görə də bədii əsərlərin dilində böyük üstünlük təşkil edir.Cüttərkibli cümlələrin qurulma şərtləri aydındır: hər iki baş üzvün iştirakı vacibdir. Lakin bəzən təkrara yol verməmək, fikri sadə, səlis və yığcam ifadə etmək üçün cümlələrin mübtədası buraxılır, mübtəda bilavasitə cümlədə iştirak etmir. Belə cümlələr təktərkibli deyil, cüttərkibli hesab olunur, çünki bu cür cümlələrin buraxılmış mübtədasını mətnə əsasən asanlıqla bərpa etmək olur. Cüttərkibli cümlələr sadə cümlənin əsas xüsusiyyətlərini özündə cəmləşdirən cümlə tipidir. Bu cür cümlələr feili və ismi xəbərli, təsdiq və inkar ola bilir.
Quruluşca növləri[redaktə | mənbəni redaktə et]
Müxtəsər cüttərkibli cümlələr[redaktə | mənbəni redaktə et]
Cüttərkibli cümlələr quruluşca müxtəsər və geniş olur. Müxtəsər cüttərkibli cümlələr yalnız baş üzvlərdən ibarət olur. Bəzən müxtəsər cüttərkibli cümlənin baş üzvləri ismi və feili birləşmələrlə ifadə olunur, cümlənin həcmi böyüyür, cümlə zahirən geniş cümləyə oxşayır, lakin müxtəsər olaraq qalır.
Geniş cüttərkibli cümlələr[redaktə | mənbəni redaktə et]
Geniş cüttərkibli cümlələrdə mübtəda və xəbərlə birlikdə ikinci dərəcəli üzvlər (vasitəsiz və ya vasitəli tamamlıq, təyin və zərfliyin hər bir növü) tək-tək işlənə bilər; eyni strukturda (mübtəda və xəbərin olması ilə) ikinci dərəcəli üzvlər iki-iki, üç-üç və daha çox sayda işlənə bilər və nəhayət, cüttərkibli geniş cümlələr bütün ikinci dərəcəli üzvlərin iştirakı ilə də qurula bilər.[1]
İstinadlar[redaktə | mənbəni redaktə et]
- ↑ Qəzənfər Kazımov.Müasir Azərbaycan dili.Sintaksis.Bakı,2000