Monoşəhər
Monoşəhər — istehsalı əmək ehtiyatları ilə təmin etmək məqsədi ilə şəhər yaradan müəssisədə yaradılmış qəsəbə. Yaşayış məntəqəsinin monoixtisaslaşması ortamüddətli perspektivdə istehsalın səmərəli təşkili formasıdır, ona görə də monoşəhərlər bütün dünyaya yayılmışdır. Ancaq ən çox bu termin SSRİ ərazisində yaradılmış şəhərlərə münasibətdə istifadə olunur[1][2][3].
Tərifi[redaktə | mənbəni redaktə et]
“Vahid şəhər” termini Rusiyada və postsovet məkanında istifadə olunur. Elmi ədəbiyyatda həmçinin “monofunksional şəhər”, “monofunksional qəsəbə”, “bir sənaye şəhəri” və s. Bəzi ekspertlər terminologiyanın uyğunsuzluğuna diqqət çəkirlər, çünki təkcə şəhərləri deyil, kəndləri də monoyönümlü kimi təsnif etmək olar. ABŞ və Almaniyada monosənaye şəhərləri company towns ("şirkət şəhərləri" kimi tanınır) və one-industry town (bir sənaye şəhərləri) adlanır. Dünya ədəbiyyatında da təriflər var: mill town (kombinasiya şəhəri), factory town (zavod şəhərciyi), single industry town (tək sənaye şəhəri)[4]. Ayrı-ayrı anlayışlar mədənləri (mədən şəhərciyi), nəqliyyat qovşaqları (dəmiryol şəhərciyi) və sərvət istehsal edən müəssisələri (resurs şəhərciyi) olan monosənaye şəhərlərini xarakterizə edir[3][5]. Hüquqi aktlarda “şəhər yaradan müəssisə” anlayışından başlayaraq monosənaye (mining town) şəhərlərinin müxtəlif tərifləri var. Beləliklə, Rusiyada monosənaye şəhərlərinə əhalinin 30 %-dən çoxunun işlədiyi aydın şəkildə müəyyən edilmiş şəhər yaradan müəssisəsi olan yaşayış məntəqələri daxildir (resource town)[6][7]. Eyni zamanda, əhalinin sayı üç min nəfəri keçməlidir[8][2].
Elmi ədəbiyyatda və KİV-də monosənaye şəhəri anlayışı kiçik və ya orta yaşayış məntəqəsi (əsasən 250 min nəfərə qədər) kimi formalaşmışdır. Bu onunla bağlıdır ki, şaxələnmiş iqtisadiyyata görə iri şəhərlər monofunksionallar kimi təsnif edilə bilməz[2]. Mütəxəssislər monoprofil meyarı kimi həm də şəhər yaradan müəssisədə işləyən əhalinin faizini, sənaye istehsalının ümumi həcmində bir sənayenin məhsulunun payını, digər yaşayış məntəqələrindən və təsərrüfat mərkəzlərindən uzaq olmasını da göstərirlər[2]. Tədqiqatçılar həmçinin monosənaye şəhərlərinin tərifinə iki yanaşma təklif edirlər[7]:
- Kəmiyyət — bir sənaye şəhərciyi üçün ümumi əhalinin 50 %-dən çoxunu işləyən bir müəssisə (beş mindən çox işçisi olan) ilə əlaqəli yaşayış məntəqəsini götürürlər.
- Analitik — gəliri şəhər büdcəsinin gəlir hissəsinin ən azı 30 %-ni təşkil edən fabrikləri olan şəhərlər.
Beynəlxalq təcrübədə inhisarçı gücün dərəcəsini qiymətləndirmək üçün Lerner və Herfindal indekslərindən də istifadə olunur, müəyyən firmalar üçün bütün satışların faizini göstərən konsentrasiya əmsalı. Buna baxmayaraq, tədqiqatçılar uzunmüddətli dövlət proqramlarının hazırlanmasında kəmiyyət göstəricilərinin səmərəsizliyini qeyd edirlər, çünki onlar ərazinin ətraflı sosial-iqtisadi təhlilini təqdim etmir[2].
Yaradılma faktorları[redaktə | mənbəni redaktə et]
Monoşəhərlərin yaradılması dövlətin xarici və ya daxili iqtisadi problemləri həll etmək, sakinlərin köçürülməsini optimallaşdırmaq istəyi ilə bağlıdır[5]. Əksər monoqəsəbələr sənayeləşmə və iri şirkətlərin yaranması nəticəsində yaranmışdır. İlk sənaye təksənaye şəhərləri mədən müəssisələri ilə bağlı idi[1].
Monoşəhərlərin yerini müəyyən edən makro, mezo və mikro faktorlar var. Birincilərə qlobal sosial, iqtisadi və siyasi meyllər daxildir. Mezofaktorlar ölkə daxilində aparılan sosial-iqtisadi siyasətdən asılıdır. Mikrofaktorlar şəhər yaradan müəssisənin ixtisaslaşması, konkret yerdə məskunlaşma xüsusiyyətləri, onun nəqliyyat, iqtisadi və təbii-coğrafi mövqeyidir[1].
Yaranma prinsiplərinə görə monoşəhərlər dörd qrupa bölünür: tarixən fabrik yaşayış məntəqələrindən yaranmış təksənaye qəsəbələri; XX əsrdə yeni iri fabriklərin, elm şəhərlərinin və ZATO-ların tikintisi nəticəsində yaranmış şəhərlər; mövcud olduğu müddətdə ixtisas sahələrini dəyişmiş şəhərlər; inkişaf prosesində monoixtisaslaşmış şəhərlər, məsələn, müflis olan müəssisələrin bağlanması ilə əlaqədardır[1].
İstinadlar[redaktə | mənbəni redaktə et]
- ↑ 1 2 3 4 Ускова, 2012
- ↑ 1 2 3 4 5 Тургель, 2014
- ↑ 1 2 "Аналитический доклад по вопросам управления развитием моногородов" (PDF). Институт экономики города. 2020. 2020-03-31 tarixində arxivləşdirilib (PDF). İstifadə tarixi: 2019-02-04.
- ↑ Логвинова И.В. Правовые основания делегированных нормотворческих полномочий Правительства Российской Федерации. 8 (Право и политика). 2015-08. 1105–1111.
- ↑ 1 2 Урожаева, 2016
- ↑ А. Гурков. "Моногорода в Германии либо успешны, либо перестают ими быть". Deutsche Welle. 2016-05-23. 2018-04-02 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2019-02-04.
- ↑ 1 2 Ильина, 2013
- ↑ "Что такое моногород?". Аргументы и Факты. 2019-10-29. 2022-09-22 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2020-01-04.
Mənbə[redaktə | mənbəni redaktə et]
- Ускова Т. В., Иогман Л. Г., Ткачук С. Н., Нестеров А. Н., Литвинова Н. Ю. Моногород: управление развитием (PDF). Вологда: ИСЭРТ РАН. 2012. ISBN 978-5-93299-191-6.
- Тургель И. Д. Монофункциональные города России: от выживания к устойчивому развитию: монография (PDF). Москва: Директ-Медиа. 2014. ISBN 978-5-4458-4320-7.
- Пыткина С. А. Особенности развития промышленных моногородов (Российское предпринимательство). 2013. 124–129.
- Урожаева Т. П. Моногорода в 1980-1990-е годы: зарубежный, Российский и региональный опыт решения социально-экономических проблем (Исторические науки и археология). 2016. 35–39.
- Ильина И. Н. Развитие моногородов России: монография. Москва: Финансовый университет. 2013. ISBN 978-5-7942-1036-1.
- Крюкова О. Г., Арсенова Е. А. Влияние мирового финансового кризиса на экономику моногородов (Стратегические решения и риск-менеджмент). 2010. 80–87.
- Антипова Е.А., Титов А.Н. вопросу о теоретической сущности дефиниции «моногород» (PDF) (Издание Белорусского государственного университета). 2017. 19–23.
- Каримова А. Б., Алишева М. Б., Турсынова Т. Т.,. Проблемы моногородов в Республике Казахстан (Вестник науки и творчества). 2016. 58–62.
- Меерович М. Г. Советские моногорода: История возникновения и специфика (Вестник Кемеровского государственного университета). 2018. 53–64.