Ələt

Ələt Qəsəbəsi
39°56′54″ şm. e. 49°24′24″ ş. u.
Ölkə	Azərbaycan
Rayon	Qaradağ rayonu
Tarixi və coğrafiyası
Saat qurşağı	UTC+04:00
Əhalisi
Əhalisi	12600 nəfər
Ələt Qəsəbəsi
Vikianbarda əlaqəli mediafayllar

Ələt — Azərbaycanın Qaradağ rayonunda eyniadlı inzibati ərazi vahidində şəhər tipli qəsəbə. Xəzər dənizi sahilində, düzənlikdədir. Toponim türk-monqol mənşəli oyrat tayfasının ələt qolunun adından yaranmışdır. Etnotoponimdir.

Qəsəbə

Ələt qəsəbəsi inzibati ərazi vahidliyi kimi 1935-ci ildə təşkil olunmuşdur. 1956-cı ilə qədər Hacıqabul rayonunun inzibati ərazi vahidliyində olmuş, həmin ildən isə Qaradağ rayonunun tərkibindədir.

Hazırda Ələt qəsəbəsinin inzibati ərazi vahidliyinə Şıxlar, Kötəl, Baş-Ələt, Ələt-Körpü və Pirsaat 2 yaşayış məntəqələri daxildir.

Etimologiyası

Ələt – Qaradağ rayonunda (Bakı) şəhər tipli qəsəbədir. Xəzər dənizinin sahilində yerləşir. Toponimikaya aid əsər­lər­də Ələt adının türk-monqol mənşəli «oyrat» tayfasının Ələt//olet qolunun adından alındığı söylənilir .

Heredotun məlumatına görə, Ələt Midiya çarlarından birinin adıdır. Ələt Midiyadan qaçmış skifləri müdafiə etdi­yinə görə onun adı yerli tayfalar arasında geniş yayılmışdır ..

Qərbi Azərbaycan (indiki Ermənistan) ərazisində, Ələtli kəndi və Dağıstanda eyni adlı su obyekti olmuşdur. Fəzlullah Rəşidəddin Monqolustan ərazisində Ələt yaşayış məntəqəsi haqqında məlumat vermişdir . Mənbə­lərdən aldığımız məlumatlara görə XVIII əsrin sonu XIX əsrin əvvəllərində Volqa boyunda Alat, Özbəkistan və digər Orta Asiya ölkələrində Ələt adlı oykonimlər olmuş və olmaqdadır. Özü də maraqlıdır ki, həmin onomastik vahid­lərin hamısı türk xalqlarında mövcuddur. Hal-hazırda isə Azərbaycan Respublikası ərazisində müxtəlif yerlərdə Ələt, Ələtli, Baş Ələt və s. yaşayış məntəqələri mövcuddur. Bu oykonimlərin etnonim mənşəli olması heç kimdə şübhə do­ğur­mur. Ancaq biz T.Əhmədova əsaslanaraq elə hesab edirik ki, Ələt oykonimi «oyrot» tayfası ilə deyil, elə Alat//Ələt adlı türk tayfasının adı ilə bağlıdır ki, məlumatlara görə də həmin etnos qədimdə hündürdə, dağlıq ərazidə yaşadığı üçün belə adlandırılmışdır. Bildiyimiz kimi, bu cür adlan­dırma da qədim azərbaycanlıların – türklərin «Al» tapınışı ilə bağlı meydana çıxmışdır. Azərbaycan ərazisində qeydə alınan mifoloji toponim­ləri araşdırarkən məlum olur ki, onların müəyyən bir hissə­sini «Al» tapınışı ilə əlaqədar meydana çıxan toponimlər təşkil edir. Maraqlıdır ki, indiyə qədər onomatoloqlarımız bu məsələyə demək olar ki, diqqət yetirməmişlər. Bildiyimiz kimi «Al» sözünün «ala» derivatı ilə birlikdə zəngin məna çalarları vardır və demək olar ki, onların əksər hissəsi dili­mizin aktiv lüğət fonduna daxil olmuş sözlərdir. Eyni za­manda həmin vahidlərin dilimizdə geniş işləklik dairəsi vardır. Əvvəldə də qeyd etdiyimiz kimi, F.Cəlilov «al» morfeminin 6 nitq hissəsi üzrə 500-dən çox məna və məna çalarını müəyyən etmişdir.

«A1 tapınışı» ilə əlaqədar meydana gələn onovahidləri araşdırdıqca şahidi olduq ki, bu söz gündəlik məişətimizdə, ümumi leksikonumuzda nə qədər potensial imkanlara malik­dirsə, dilimizin onomastik sistemində də o qədər rəngarəng, geniş çalarlara malikdir. Maraqlıdır ki, «Al» tapınışı ilə bağlı olan toponimlərin hamısı demək olar ki, qədimliyi ilə seçilir və hamısı ya eyni ilə, ya da bu və ya digər fonetik variantda digər türk dillərində işlənir. Demək olar onların hamısı ilkin mənanı az və ya çox dərəcədə mühafizə etmişdir. Qədim türklərin «Al» tapınışı mifi ilə əlaqədar olan toponimləri üç istiqamətdə tədqiq etmək olar:

1. Al morfemini olduğu kimi mühafizə etmiş topo­nim­lər: Aldədə, Alpout, Alpan, Alban, Aldərə və s.
2. A1 morfeminin «ala» derivatı əsasında yaranan mifo­loji toponimlər: Alaşa, Alakol, Alatava, Alagöz və s.
3. Ala morfeminin «ələ» fonetik variantı əsasında for­ma­laşan mifoloji toponimlər: Ələt, Ələyəz, Dərələyəz və s.