İkili yazılış

Vikipediya, azad ensiklopediya
Naviqasiyaya keçin Axtarışa keçin
Mühasibat uçotu
Əsas anlayışlar
Maliyyə hesabatları
Mühasibat uçotunun sahələri
Audit
Maliyyə nəzarəti

İkili yazılış — təşkilatın fondlarındakı vəziyyətdəki hər dəyişikliyin ümumi bir qalıq təmin edən ən azı iki mühasibat hesabında əks olunduğu mühasibat üsulu.

Tarixi[redaktə | mənbəni redaktə et]

Uçotda ikili yazılışın və ümumiyyətlə mühasibat uçotunun yaranması da İtaliyanın intibah dövrünə təsadüf edir. Təsərrüfatda baş vermiş hadisələrin-işlərin, əməliyyatların, proseslərin hərəkətini izləmək, daha doğrusu, bir tərəfdən işin, əməliyyatın, prosesin kim tərəfindən verilməsini, onların həyata keçirilməsi üçün vəsaitin haradan alınmasını, tələb olunan digər zəruri fəaliyyətin yerinə yetirilməsinə lazım olan maddi və əmək ehtiyatlarının əldə edilmə mənbəyini, digər tərəfdən sözügedən sifarişlərin, vəsaitlərin, maddi və əmək ehtiyatlarının və s-nin kimin icra edəcəyini, ona məsul olacağını, harda mühafizə edəcəyini təyin etmək üçün (həm sifarişin verilməsi, vəsaitin alınması, ehtiyatların əldə edilməsi kimi bir yazılışla həm də bu verilmiş sifarişləri, alınmış vəsaitləri, əldə edilmiş ehtiyatları kimin icra edəcəyi kimi ikinci yazılışla aparılmasında) istifadə edilən ikili yazılışın meydana gəlməsinin insan cəmiyyətinin həyat və yaşayışının təmin edilməsinə imkan yaradan şəxsi kapitalın gələcək inkişafına təkan vermişdir[1].

İkili yazılış sistemi XIII-XIV əsrdə yaranmış, onlardan Şimali İtaliyanın bir sıra ticarət mərkəzlərində istifadə olunmuşdur. Genuyada tapılmış bələdiyyə yazılarında ikili yazılış sistemi 1340-cı ilə təsadüf edir. Daha erkən ikili yazılış Florensiyanın ticarət firmalarında (1299-1300-cü illər) eləcə də Şampan (Fransa) əyalətində ticarət aparan firmalarda aşkar edilmişdir. Uçotun ilk sistemləşdirilməsi Fransiskan rahibi Luka Paçoli olmuş və o həmin dövrdə özünün böyük əsəri olan «Hesablar və yazılışlar haqda traktat»ını yazaraq (1494-cü il) uçot yazılışlarının mahiyyətini çox bacarıqla aça bilmişdir. Onun, sözügedən bu kitabı bizim dövrümüzdə də aktual olaraq qalır və uçot təcrübəsində istifadə olunur[1].

Müasir dövr ilə fərqi[redaktə | mənbəni redaktə et]

Müasir dövrdən fərqli olaraq əvvəlki dövrün mühasibat uçotu fərdi sahibkarı lazımi informasiyalarla təmin etmiş, bütün məlumatlar gizli şəkildə saxlanılmış; həmin dövrdə mülkiyyətçi və təşkilatın əmlakı arasında heç bir məhdudiyyət qoyulmamış; təşkilatda hesabat və onlar arasındakı dövr haqqında heç bir anlayış olmamış; çoxlu pul vahidinin mövcudluğu ikili mühasibatlıqdan istifadəni çətinləşdirmişdir. Bütün bunlar uçot registrlərində (qeydiyyatlarında) aparılan yazılışları xüsusilə mal haqda məlumatları (çəki, ölçü, ölçü vahidi, qiymət) təsviri xarakterizə etməklə öz işini yekunlaşdırırdı[1].

Luka Paçolinin davamçıları müxtəlif sahələrdə xüsusilə Alvize Kazanova (1558-ci il)–gəmiqayırmada, A.Di.Pietro (1586-cı il) — kilsə təsərrüfatı və banklarda; D.A. Masketti (1610-cu il) — sənayedə; Lyudoviko Flori (1636-cı il) — mehmanxana və dövlət təşkilatlarında; Bastiano Benturi (1655-ci il) — kənd təsərrüfatında uçotun sistemləşdirilməsinin tətbiqini geniş yaymışlar. 1581-ci ildə ilk dəfə olaraq Venesiyada mühasiblər cəmiyyəti yaradılmışdır[1].

Prinsipi[redaktə | mənbəni redaktə et]

Hər bir hesab (reyestr) iki hissədən ibarətdir[2]: hesabın debeti (sol tərəf) və kredit (sağ tərəf). Bu vəziyyətdə əsas mühasibat prinsipi bərabərliyin istənilən vaxtında yerinə yetirilməsidir (balans tənliyi)[3]:

Aktivlər = Passivlər (sonuncusu borc və kapitalın cəminə bərabərdir)[4].

Aktivlər, müəyyən bir tarixə qədər təşkilatın əmlak və mülkiyyət hüquqları haqqında məlumatları (tərkibi və dəyəri) əks etdirir. Öhdəliklər aktivlərin mənşəyini göstərir[5].

Bunu etmək üçün hər ikili yazılış — göndərmə — tarazlığı qorumağa əmin olaraq hər iki hissəni dəyişdirir. Aktivlərdə artım hesabların debetində, kreditlərindəki borc artımında əks olunur[6]. Qoruma qanunu qüvvədədir: bütün hesabların debetlərinin cəmi həmişə kreditlərinin cəminə bərabərdir (cəmi sıfır qalıcı təmin edir)[7]. Bu, düzgünlüyə nəzarət etməyi asanlaşdırır: balans yoxdursa, mühasibat uçotunun bir yerində səhv edilmişdir[8].

Məsələn, təsisçi nizamnamə kapitalına 10 min rubl töhfə verdikdə, bu şirkətin təsisçi qarşısında aktivləri (nağd pulu) və öhdəlikləri olduğu anlamına gəlir[9]. Burada (ikili) yazılış ediləcək[10]:

Dt "Nağd pul" — Kt "Nizamnamə kapitalı" (hər biri 10 min manat)

Əsas olan: ikili yazılış metodu daxilolma mənbələrini və vəsaitin xərclənmə istiqamətini izləməyə imkan verir: məsələn, xərcləmə fondları (Nağd hesabın kreditində əks olunur) kreditor borclarında azalma (Hesablaşma borcları hesabının debetində) və ya verilən avansların məbləğlərində artım (debetdə) ilə müşayiət olunur[11]. hesabı "Verilmiş avanslar"). Həm də təşkilatın konsolidə edilmiş maliyyə vəziyyətini balans hesabatı ilə göstərməyə imkan verir[12].

Uçot səhvləri[redaktə | mənbəni redaktə et]

Ümumi səhv növləri[13][14]:

  1. Yanlış məbləğ
  2. Yanlış yazışma (səhv hesablar)

Bunu necə düzəltmək olar:

  • Əlavə giriş — 2 hesabda bir səhv baş verdikdə istifadə olunur: məbləğ düzgün hesabdan az olduqda əlavə bir qeyd edilir.
  • Qırmızı storno — bir səhv 2 hesabdan keçəndə istifadə olunur, lakin səhvdir və ya məbləğ tələb olunduqdan çoxdur: səhv qırmızı ilə təkrarlanır və sonra düzgün giriş edilir[15].
  • Düzəldici — səhv ikinci saymadan keçmədi: səhv giriş bir sətirlə kəsilir, düzəldən şəxsin baş hərfləri, tarixi və imzası qoyulur

İstinadlar[redaktə | mənbəni redaktə et]

  1. ↑ 1 2 3 4 Qəzənfər Abbasov. Mühasibat uçotu (dərslik). Bakı: İqtisad Universiteti. 2015. səh. 9-10.
  2. ↑ Poovey, Mary. A History of the Modern Fact: Problems of Knowledge in the Sciences of Wealth and Society. University of Chicago Press. 1998. səh. 54. ISBN 9780226675268. 2019-12-25 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2020-10-07. In the late sixteenth-century [...] number still carried the pejorative connotations associated with necromancy [...]. [...] [D]ouble-entry bookkeeping helped confer cultural authority on numbers. It did so by means of the balance [...]. For late sixteenth-century readers, the balance conjured up both the scales of justice and the symmetry of God's world.
  3. ↑ Parker, Larry M. "Medieval Traders as International Change Agents: A Comparison with Twentieth Century International Accounting Firms". Accounting Historians Journal. 16 (2). 1989: 107–118. doi:10.2308/0148-4184.16.2.107. JSTOR 40697986.
  4. ↑ J. R. Edwards. A History of Financial Accounting (RLE Accounting). Routledge. 4 December 2013. səh. 46. ISBN 978-1-134-67881-5. 28 December 2019 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 7 October 2020.
  5. ↑ Lauwers, Luc; Willekens, Marleen. "Five Hundred Years of Bookkeeping: A Portrait of Luca Pacioli" (PDF). Tijdschrift voor Economie en Management. Katholieke Universiteit Leuven. 39 (3). 1994: 289–304 [p. 300]. ISSN 0772-7674. 2011-08-20 tarixində orijinalından (PDF) arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2020-10-07.
  6. ↑ Lee (1977), p. 80.
  7. ↑ Lee, Geoffrey A. "The Coming of Age of Double Entry: The Giovanni Farolfi Ledger of 1299–1300". Accounting Historians Journal. 4 (2). 1977: 79–95. doi:10.2308/0148-4184.4.2.79. JSTOR 40697544. 27 June 2017 tarixində orijinalından arxivləşdirilib.
  8. ↑ A Global History of Accounting, Financial Reporting and Public Policy: Asia ... By Gary John Previts, Peter Wolnizer
  9. ↑ Zubrinic, Darko. "History of Croatian". 17 August 2019 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 26 December 2016.
  10. ↑ Vittorio Alfieri, La partita doppia applicata alle scritture delle antiche aziende mercantili veneziane, Torino, Ditta G.B. Paravia e comp., 1891, pp. 103-148, Nabu Public Domain Reprints.
  11. ↑ Livio, Mario. The Golden Ratio. New York: Broadway Books. 2002. 130–131. ISBN 0-7679-0816-3.
  12. ↑ "Is this the most influential work in the history of capitalism?". bbc.com. 23 October 2017. 22 August 2019 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 23 October 2017.
  13. ↑ Accountancy: Higher Secondary First Year (PDF) (First). Tamil Nadu Textbooks Corporation. 2004. 28–34. 4 September 2011 tarixində orijinalından (PDF) arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 12 July 2011.
  14. ↑ Edward M. Hyans. Theory of accounts for accountant students. Universal Business Institute, Inc. 1916. səh. 17. 2021-10-14 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2020-10-07.
  15. ↑ Rajasekaran V. Financial Accounting. Pearson Education India. 1 September 2011. səh. 54. ISBN 978-81-317-3180-2. 15 October 2021 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 7 October 2020.
Mənbə — "https://az.wikipedia.org/w/index.php?title=İkili_yazılış&oldid=7303129"