Məzmuna keç

Əli Fitrət

Vikipediya, azad ensiklopediya
Əli Fitrət
Doğum tarixi 1890
Doğum yeri
Vəfat tarixi 1948
Vəfat səbəbi qətlə yetirilib
Fəaliyyəti şair
Üzvlüyü
Vikimənbənin loqosu Əli Fitrət Vikimənbədə
Vikianbarın loqosu Vikianbarda əlaqəli mediafayllar

Əli Fitrət (1890, Təbriz1948) — şair, fədai, Məşrutə21 Azər hərəkatlarının iştirakçısı. Azərbaycan Milli Hökuməti dövründə qurulmuş Şairlər və Yazıçılar Cəmiyyətinin idarə heyətinin üzvü. Milli Hökumətin süqutundan sonra şah qoşunları tərəfindən həbs olunaraq həbsxanada öldürülüb.

Əli Məhəmməd oğlu Fitrət 1890-cı ildə Təbriz şəhərində anadan olub.[1][2][3] İbtidai təhsilini mollaxanada alıb. Atası Molla Məhəmməddən klassik ədəbiyyatı, elmi-bilikləri və ərəb dilini öyrənib.[2] 15 yaşında ikən atası vəfat edib və o, təhsilini yarımçıq qoyaraq mürəttib işləməyə başlayıb.[1][3] Burada işlədiyi dövrdə bədii yaradıcılığa başlayıb.[4] Məşrutə hərəkatına qatılıb. Göstərdiyi şücaətə görə "Səttarxan medalı" ilə təltif olunub.

1924–1925-ci illərdə Təbriz-Culfa dəmiryolu idarəsində işləyib.[1][3][5]

1932-ci ildə "Bumu bülbül" ("Bayquş və bülbül"), 1937-ci ildə isə "Divani Fitrət" kitabları nəşr olunub.[6][1][5] Təbriz və Tehranda çap olunan "Şahin", "Təbriz", "Səhənd", "Kanuni-Şüəra", "Xavər-no", "Azərbaycan",[7][8] "Şəfəq", "Vətən yolunda"[9][10] qəzetlərində şeirləri işıq üzü görüb.[4][11] Satirik şeirlərini gizli imzalarla dərc etdirib.

1945-ci ilin may ayında Azərbaycanda sovet hakimiyyətinin qurulmasının 25 illiyi münasibətilə Cənubi Azərbaycandan Bakıya dəvət olunmuş nümayəndə heyətinin üzvlərindən biri olub.[12] 21 Azər hərəkatında iştirak edib.[2] 1945-ci il noyabrın 20-də Təbrizdə Ərk teatrında Azərbaycan Xalq Konqresi fəaliyyətə başladı.[13][14][15] Əli Fitrət də Azərbaycan Xalq Konqresində nümayəndə kimi iştirak edib.[16]"Şairlər məclisi"nin qurucularında biri, Azərbaycan Milli Hökuməti qurulduqdan sonra isə yaradılmış Şairlər və Yazıçılar Cəmiyyətinin idarə heyətinin üzvü olub.[1][17]

1946-cı il dekabrın 5-də Miyanə istiqamətində hücum edən şah qoşunları Qulam Yəhyanın rəhbərlik etdiyi fədailər tərəfindən dayandırıldı.[18][19] Azərbaycanın müxtəlif ərazilərindən insanlar silahlanmaq və şah qoşununa qarşı mübarizə aparmaq üçün Milli Hökumətə müraciətlər edirdilər.[20] Bundan sonra Mir Cəfər Pişəvərinin rəhbərliyi ilə Müdafiə Komitəsi quruldu.[21][22] Komitənin ilk işi Təbrizdə hərbi vəziyyət elan edib, "Babək" adlı könüllü dəstələr qurmaq oldu.[20][23][24] Könüllü dəstələrə ilk etapda 600 nəfər üzv oldu.[22][25] Bundan sonra Pişəvəri yenidən hərbi dəstək üçün Sovet İttifaqına müraciət etdi.[20][26] Lakin bu istəyi cavabsız qaldı.[27]

1946-cı il dekabrın 11-də Azərbaycan Əyalət Əncüməni qan tökülməsinin qarşısını almaq məqsədilə Qızılbaş Xalq Qoşunlarına və fədai qüvvələrinə şah qoşunlarına qarşı müqavimət göstərməmək və döyüş meydanlarını tərk etmək haqqında qərar verdi.[28][29][30] Elə həmin gündən etibarən İran ordusu iri şəhərlərə girməzdən əvvəl bu şəhərlərdə ərbabların quldur dəstələri eləcə də mülki geyimli jandarmalar qırğınlar törətməyə başladılar.[31][32] Bu dəstələr Tehran radiosu tərəfindən "İran vətənpərvərləri" adlandırılırdılar.[32] Dəstələrin əsas məqsədi demokratların məhv edilməsi və şah qoşununun şəhərlərə girişini təmin etmək idi.[31][32] Təbriz və Azərbaycanın digər şəhərləri talana və qırğınlara məruz qaldılar.[31][33] Azərbaycan Milli Hökuməti süqut etdi.[34][35] 1946-cı il dekabrın 14-də ABŞBöyük Britaniya tərəfindən dəstəklənən İran ordusu Təbrizə daxil oldu.[36][37] Bundan sonra da qırğınlar və talan davam etdi.[33][36] Minlərlə insan həbs olundu, sürgün edildi.[38][39] Baş verən qırğınlarda ADF üzvləri, fədailər eləcə də tanınan şairlərdən Sədi Yüzbəndi, Cəfər KaşifMəhəmmədbağır Niknam qətlə yetirildilər.[40][41][42] Əli Fitrət də digər demokratlar kimi şah qoşunları tərəfindən həbs olunub.[43][3] Həbsxanada işgəncələrə məruz qalıb.[1] 1948-ci ildə isə həbsxanada öldürülüb.[41][40]

  1. 1 2 3 4 5 6 Kafkasyalı, 2002. səh. 206
  2. 1 2 3 Cənubi Azərbaycan Ədəbiyyatı Antologiyası, 1988. səh. 24
  3. 1 2 3 4 Azəroğlu,Məmmədzadə, 1961. səh. 3
  4. 1 2 Cənubi Azərbaycan Ədəbiyyatı Antologiyası, 1988. səh. 102
  5. 1 2 Cənubi Azərbaycan Ədəbiyyatı tarixi, 2013. səh. 342
  6. Heyət, Cavad. Azərbaycan ədəbiyyatı tarixinə bir baxış (az.). II. Bakı: Azərnəşr. 1998. 327.
  7. Rəhimli, Əkrəm. ""Azərbaycan" qəzeti və S.C.Pişəvəri". Xalq Cəbhəsi qəzeti (az.). 2016-12-26. 2023-04-02 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2025-01-23.
  8. "Azərbaycan" qəzeti I, 2022. səh. 5
  9. Məmmədli, 2015. səh. 61
  10. Ağayeva, 2004. səh. 7
  11. Məmmədli, 2015. səh. 62
  12. Vəkilov, 1991. səh. 62
  13. Atabaki, 2000. səh. 113
  14. Həsənli, 1998. səh. 269
  15. Həsənov, 2004. səh. 132
  16. "Təbrizdə keçirilmiş Xalq Konqresinə seçilmiş nümayəndələrin siyahısı". azerbaycan-ruznamesi.org. 2022-11-30 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2025-02-27.
  17. Султанлы, Вагиф. Литературный процесс в годы Азербайджанского Национального Правительства (rus). Bakı. 2.
  18. Rəhmanifər, Məhəmməd. "Güney Azərbaycanda Milli Hökumətin süqutundan sonra nələr yaşandı?". Apa.az (az.). 2015-01-04. 2025-01-04 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2025-02-06.
  19. Həsənli, 2006. səh. 437
  20. 1 2 3 Həsənli, 2006. səh. 438
  21. Rəhimli, Əkrəm. Güney Azərbaycan: tarixi, siyasi və kulturoloji müstəvidə. / S.C.Pişəvəri gənclik illərində (PDF) (az.). Bakı: Azərnəşr. 2010. 83. ISBN 9952310031. 2022-07-08 tarixində arxivləşdirilib (PDF). İstifadə tarixi: 2025-02-06.
  22. 1 2 Hasanli, 2006. səh. 366
  23. Atabaki, 2000. səh. 172
  24. Sultanlı, 2010. səh. 83
  25. Rəhimli, 2003. səh. 143
  26. Rəhimli, Əkrəm. Pişəvəri S.C. Məqalə və çıxışlarından seçmələr (Təbriz 1945-1946-cı illər) (az.). Bakı: Nurlar nəşriyyatı. 2016. 415. ISBN 9789952504444.
  27. Həsənli, 2006. səh. 441
  28. Rossow, 1956. səh. 30
  29. Rəhimli, 2003. səh. 149
  30. Hasanli, 2006. səh. 370
  31. 1 2 3 Hasanli, 2006. səh. 373
  32. 1 2 3 Balayev, 2018. səh. 36
  33. 1 2 Duqlas, Vilyam. Strange lands and friendly people (ingilis). Nyu-York: Harper & Brothers Publishers. 1951. 45.
  34. Lenczowski, George. United States' Support for Iran's Independence and Integrity, 1945–1959 (ingilis). 401. Annals of the American Academy of Political and Social Science. 1972. 49. doi:10.1177/000271627240100106. ISSN 0002-7162.
  35. Həsənli, 2006. səh. 445
  36. 1 2 Həsənli, 2006. səh. 448
  37. McEvoy, Joanne; O'Leary, Brendan. Power Sharing in Deeply Divided Places. Filadelfiya: University of Pennsylvania Press. 2013. 191. ISBN 9780812245011.
  38. Hasanli, 2006. səh. 375
  39. Rəhimli, 2003. səh. 155
  40. 1 2 Balayev, 2018. səh. 137
  41. 1 2 Əmirov, 2000. səh. 51
  42. Əliqızı, 2001. səh. 24
  43. XX əsr Cənubi Azərbaycan ədəbiyyatında demokratik ideyalar, 1990. səh. 172

Xarici keçidlər

[redaktə | vikimətni redaktə et]