Ərzən Xatun türbəsi
| Ərzən Xatun türbəsi | |
|---|---|
| türk. Erzen Hatun Kümbeti | |
| Ölkə | Türkiyə |
| Status | Bitlis |
| Şəhər | Əhlət |
| Aidiyyatı | Qaraqoyunlu dövrü memarlığı |
| Memar | Qasım bin Ustad Əli |
Ərzən Xatun türbəsi (türk. Erzen Hatun Kümbeti) — Türkiyənin Bitlis ilinin Əhlət ilçəsində yerləşən Qaraqoyunlu dövrü memarlıq abidəsi.
Tarixi[redaktə | mənbəni redaktə et]
Abidə Türkiyənin Əhlət şəhərinin Əhlət Mərkəz məhəlləsində, Şeyx Nəcməddin türbəsi ilə yanaşı yerləşir. Ərzən Xatun türbəsi şimal fasadında tikilmə tarixi H.707-ci ili verir, lakin mövzu ilə bağlı ilk araşdırma aparan A. Şərif Beyqu tikinti kitabəsində binanın hicri ilini 799-cu il kimi qeyd etmişdir. Kitabə türbənin cənub fasadında pəncərə lenti kimi düzülmüş, təxminən 65x36 sm ölçüdə ağ daş üzərində qabartma texnikası ilə beş sətirdə həkk olunmuşdur. Osmanlıdan əvvəlki dövr üslubuna uyğun gələn cəli süls yazısı bədii olmaqdan daha çox funksionallıq baxımından əhəmiyyətlidir. Kitabədə yazır: "Yarəbb bu şərif və xoşbəxt qübbənin altında yatan salihə, iffətli, şəhidə, böyük xatun, Allahın rzasına və rəhmətinə möhtac 798-ci ilin zilhiccə ayında vəfat etmiş olan Əmir Əli qızı Ərzən Xatuna yardım və rəhmətini əsirgəmə" [1]
Tarixçi B. Konyara görə abidə Qaraqoyunlu tayfa ittifaqına daxil olan Ərzən bəylərindən Əmir Əlinin qızı Ərzən Xatunun məzarı üzərində ucaldılmışdır. Ə. Doğanay və B. Doğan da əsəri Qaraqoyunlu dövrünə aid edirlər.[2]
Kitabələri[redaktə | mənbəni redaktə et]
1. Qərb pəncərəsində yerləşən kitabənin mətni aşağıdakı kimidir [3]
"١شھد الله -انھ لا الھ الا ھو ٢ -و الملئكة و اولو ا لعلم قائما با لقسط ٣لا-الھالاھوالعزیزالحكیمان ٤ - اعند الله لدینالا سلام"
Tərcüməsi belədir — "Allah, mələklər və ədalət sahibləri Ondan başqa məbud olmadığına şəhadət vermişlər. Ondan başqa tanrı yoxdur. O, güclüdür, hakimdir. Allah qatında din, şübhəsiz ki, İslamdır."
2. Şərq pəncərəsində yerləşən kitabənin mətni belədir [4]
"١بسم الله -الر حمن الر حیم اa لحمد ٢ -الذى خلق السموات و الا رض ٣ -و جعل الظلمات والنور ثم الذین ٤كفر -وا بربھم یعدلون ھو الذى خلقكم"
Tərcüməsi — "Mərhəmətli və Rəhmli Allahın adı ilə. Göyləri və yeri yaradan, zülmətləri və nuru var edən Allaha həmd olsun, halbuki kafirlər başqalarını öz Rəbbinə tay tutarlar. Sizi yaradan Odur."
3. Şərq pəncərəsində bir ədə usta kitabəsi yerləşir. Kitabəyə görə abidənin memarı Qasım bin Ustad Əlidir. Həlimə Xatun türbəsi ilə bu türbə arasındakı oxşarlıq Həlimə xatun türbəsinin bu memarın babası tərəfindən tikildiyini sübuta yetirir. Kitabənin mətni belədir [5]
"١عمل قاسم -ابن استادعلى"
4. Cənub pəncərəsinin lintel daşındakı yazının mətni [6]
١بسم الله -الر حمن الر حیم وما تو فیقى اa با لا ٢علیھ توكلت -و الیھ انیب امر بعما رة ھذه القبة -٣الشریفة المبا ركة الا میر الكبیر العادل بین ٤ -ا لصغیروا لكبیرالرا عفو جىر بھا للطیفا لخبیرامیر -٥ شیخ محمد ابن و الامیر الكبیر امیر محمد باورجى؟
Tərcüməsi — Mərhəmətli və Rəhmli Allahın adı ilə. Mənim Allahdan başqa köməkçim yoxdur. Ona təvəkkül etdim, Ona sığındım. Bu mübarək, şərəfli günbəzin inşasını böyük və kiçik hər kəsə qarşı ədalətli olan, lütfkar və hər şeydən xəbərdar olan, Rəbbindən bağışlanma diləyən böyük Əmir Məhəmməd Bavercinin oğlu Əmir Şeyx Məhəmməd əmr etmişdir.[7]
Memarlıq xüsusiyyətləri[redaktə | mənbəni redaktə et]
Ərzən məhəlləsində yerləşən türbə iki mərtəbədən ibarət kvadrat əsasda tikilib. Türbənin ikibucaqlı silindrik gövdəsi, üçbucaqlı paxları vardır. Abidənin birinci mərtəbəsi 6,55×6,55 m ölçüdədir. İkinci mərtəbə diametri 7,65 m olan silindrik korpusa malikdir.[8]
Dəfn mərtəbəsinə giriş şimal-şərq fasadından açılan uclu tağlı qapı ilə təmin edilir. Bu mərtəbədə şimal, qərb və cənub fasadlarından üç düzbucaqlı pəncərə açılışı var. Dördbucaqlı pəncərələr qızılgül bəzəkləri və rozet relyefləri ilə bəzədilib. Məscid mərtəbəsinin şimaldan dördbucaqlı giriş qapısı var. Giriş qapısında deformasiyaya uğramış yazı var. Dördbucaqlı qapı müqərnəs qovsara, nəbati və həndəsi haşiyələrlə bəzədilib. Binanın şərq, qərb və cənub fasadlarında düzbucaqlı pəncərə açılışları vardır. Pəncərə daşları hədis və Quran ayələri ilə bəzədilib. Bu pəncərə açılışlarında üçbucaqlı taxçalar var. Üçbucaqlı taxçalar da tərs (U) formalı rumi və palmet motivləri ilə bəzədilib. Silindrik gövdənin hər tərəfində bursa tağı var.
Birinci mərtəbə şimal, qərb və cənub fasadlarında çəngəlli pəncərə ilə işıqlandırılır. Dəfn mərtəbəsində bir tabut var və güzgülü qübbə ilə örtülüb. Əsas məkan olduqca sadədir. İkinci mərtəbə şərq, qərb və cənub fasadlarında düzbucaqlı pəncərə açılışları ilə işıqlandırılır. İçərisində tabut yoxdur. Binanın divar səthlərində suvaq izləri var. İkinci mərtəbə içəridən günbəzlə örtülüb. Günbəz qəhvəyi və qırmızı kəsilmiş əhkət daşından hazırlanmışdır. [9]
Bəzək xüsusiyyətləri: Binanın hər bir fasadı müxtəlif taxçalar, haşiyələr və tağlarla bəzədilmişdir. Gövdə və ətək qismində qoşa düyünlü motivlərdən və dayaz kiçik taxçalardan əmələ gələn həndəsi inç çərçivələri var. Bursa tağlı taxçalar hər fasadda təkrarlanır. Dörd əsas istiqamətdə səthi yerləşən bu taxçaların içinə pəncərələr yerləşdirilib. Digər fasadlarda taxçaların içərisində dərin üçbucaqlı və ya yarıq taxçalar var. Üçbucaqlı taxçaların yuxarı hissələri radial yivlərdən əmələ gələn stridiya formasına malikdir. Bu taxçalar da iki yan və yuxarı həndəsi çərçivələrlə əhatə olunmuşdur. Cənub fasadının hər iki tərəfindəki çərçivələr iki gövdənin tutduğu palmetlərin düzülməsi ilə əmələ gələn bitki ornamentlidir. Qapı müqərnəs daxilinə yerləşdirilib.[10]
Onun yuxarı və yan tərəfləri bitki ornamentləri ilə bəzədilib. Üzərinə səkkizbucaqlı daxilinə yerləşdirilmiş həndəsi rozet qoyulub. Onun üzərinə isə ortasında bitki motivli rozet, hər iki tərəfində qonaqotu çiçəyi motivləri var. Bu quruluş ulduz şəkilli çərçivə ilə əhatə olunmuşdur. Bütün aranjıman yuxarıda səkkizguşəli ulduzun yerləşdirildiyi rozetlə birlikdə bursa kəməri ilə tamamlanır. Qapıdakı kompozisiyaya bənzər pəncərələrdəki ornament proqramı. tətbiq edilib. Burada da bursa tağlı səthi taxça bütün kompozisiyanı məhdudlaşdıran elementdir. [11]Pəncərə müqərnəsli kavsaranın daxilinə yerləşdirilib. Bu kavsara yuxarıdan və yanlardan bitki motivli çərçivə ilə haşiyələnir. Onun üstündə şərq pəncərəsində həndəsi rozet var. Rozetdən bir qədər yuxarıda yerləşən rozetlərin ikinci cərgəsində, bu fasaddakı digərlərindən fərqli olaraq, rozetin hər iki tərəfinə qonaqotu çiçəyi motifləri qoyulub. Usta kitabəsi burada yerləşir. Ulduz keçmə haşiyə ilə çərçivələnən bu ornamentin yuxarı hissəsində səkkizguşəli ulduz təsviri olan rozet var. Cənub pəncərəsi cüzi fərqlərli ornamentləri ilə digər fasadları təkrarlayır. Burada muqərnəsin üzərində rozet yoxdur, onun yerinə iki sətirli kitabə daşı var.[11]
İstinadlar[redaktə | mənbəni redaktə et]
- ↑ Ərzən. səh. 22
- ↑ Paşalıoğlu, 2004. səh. 199
- ↑ Şerif, 1932. səh. 38
- ↑ Erboğa, 2018. səh. 62
- ↑ Erboğa, 2018. səh. 63
- ↑ Erboğa, 2018. səh. 64
- ↑ Ərzən. səh. 25
- ↑ Paşalıoğlu, 2004. səh. 200
- ↑ Erboğa, 2018. səh. 65
- ↑ Paşalıoğlu, 2004. səh. 205
- ↑ 11,0 11,1 Paşalıoğlu, 2004. səh. 206
Mənbə[redaktə | mənbəni redaktə et]
- Sarya Erboğa. AHLAT TÜRK İSLAM DÖNEMİ DİNİ MİMARİSİ. Van. T.C. YÜZÜNCÜ YIL ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ SANAT TARİHİ ANABİLİM DALI. 2018.
- Arif Erzen. Erzen şehirleri ve Erzen beyleri. İstanbul: Graphis.
- Abdurrahman Şerif. Ahlat Kitabeleri. İstanbul: Hamit. 1932.
- Hacer Banu Paşalıiğlu. Karakoyunlu Dönemi İmar Faaliyyetleri. İstanbul. 2004.