Məzmuna keç

Aşıq Pəri

Vikipediya, azad ensiklopediya
Aşıq Pəri
Aşıq Pəri (Rəssam: Altay Hacıyev)
Aşıq Pəri (Rəssam: Altay Hacıyev)
Doğum tarixi 1811[1]
Doğum yeri
Vəfat tarixi 1847[1]
Vəfat yeri
Fəaliyyəti şair, yazıçı
Vikimənbənin loqosu Aşıq Pəri Vikimənbədə


Aşıq Pəri (1811[1], Aşağı Maralyan, Qarabağ xanlığı1847[1], Şuşa) — Azərbaycan aşıq-şairi.

Aşıq Pəri XIX əsrin tanınmış aşıqlarından biri, Azərbaycan qadın aşıq sənətinin isə yaradıcısı və banisidir.[2] Onun poeziyası əsasən şifahi poetik duellərdən ibarət idi. O, Azərbaycan dilində müxtəlif xalq şeiri formalarından istifadə etmişdir. 1811-ci ildə Qarabağ xanlığının (indiki Azərbaycanın Cəbrayıl rayonu) Maralyan kəndində anadan olmuş, uşaq yaşlarından şeir yazmağa başlamış və daha sonra Qarabağ xanlığının paytaxtı Şuşaya köçmüşdür. O, yerli poeziya müsabiqələrində tez-tez iştirak etmiş, kişi həmkarları ilə yarışaraq onları məğlub etmiş və bölgənin ilk məşhur qadın aşığı olmuşdur. Gənc yaşda, naməlum şəraitdə vəfat etmişdir.[3]

Pərinin yaradıcılığının əsas mövzuları sevgi, ədalətsizliklərə etiraz, əzab və həsrət ifadəsi idi. O, şeirlərində sadə və anlaşıqlı dildən istifadə etmişdir. Öz bədii kollektivində yeganə qadın olaraq, tez-tez həmkarlarına qarşı zarafatçı və istehzalı bir üslub sərgiləmişdir. Aşıq Pəri poeziyası müstəqil ruhu ilə seçilmiş, qadın olaraq ifadə imkanlarını genişləndirmək üçün aşıq şeirinin mövcud quruluşundan istifadə etmişdir. O, kişi həmkarları ilə duellərində onların təkliflərini rədd etmiş, heç vaxt bir kişinin himayəsinə ehtiyac olmadan tək çıxışlar etmişdir. Aşıq Pəri "Azərbaycan mədəniyyətinin güclü, müstəqil qadın nümunəsi" kimi təsvir edilmişdir.[4]

Aşıq Pərinin həyatı haqqında çox az məlumat mövcuddur. Aşıq Pəri nin doğum yeri barədə ilk ədəbiyyat tarixçisi Firidun bəy Köçərli məlumat verir.[5] O yazır:

“Aşıq Pəri öz müasirləri beynində ən istəkli, əzizə və möhtərəmə bir zənən imiş. Onun vətəni - əslisi Qarabağ xanlığına mütəəlliq Cəbrayıl uyezdində, Dızaq mahalında Maralyan qəryəsidir.[5]

Əzizə Cəfərzadə 1974-cü ildə nəşr olunan "Azərbaycanın şair və aşıq qadınları" kitabında Pərinin 1810-1811-ci illərdə doğulduğunu, 1840-cı illərdə vəfat etdiyini yazır. 2000-ci illərdə yazılan kitablarda isə müəlliflərdən T. Abbaslı, F. Quliyev, İ. Kazımov və başqaları onun 1813-cü ildə doğulduğunu, 1848-ci ildə öldüyünü və Maralyan kəndində dəfn edildiyini qeyd ediblər.

2000-ci ildən sonra tərtib edilmiş internet saytlarında isə Aşıq Pərinin 1811-ci ildə doğulduğu, 1830-cu ildə Şuşa şəhərinə köçdüyü və 1847-ci ildə Şuşada vəfat edərək orada dəfn olunduğu bildirilmişdir. Aşıq Pərinin 1811-ci ildə doğulması haqqında mövcud məlumatların əksəriyyəti 1800-cü illərin əvvəllərində antropoloji tədqiqatlar məqsədilə Qafqazı gəzən və Pəri ilə görüşən alman şərqşünası və tarixçisi Adolf Berjenin 1867-ci ildə çap etdiyi kitabdakı qeydlərə əsaslanır.[6] Həmin qeydlərdə Berje yazır:

“1829-cu ilin sonları idi. Araz çayı sahillərində yerləşən Maralyan kəndində 18 yaşında bir qız peyda oldu”.[7]

Azərbaycanlı yazıçı Əlisahib Əroğul ”Aşıq Pəri həyatı, mühiti və sənəti” adlı kitabında Azərbaycan Respublikasının dövlət arxivlərində saxlanılan 1842, 1849, 1863, 1873 və 1886-cı illərin reyestr dəftərlərində Dizaq əyalətinin Maralyan kəndinin əhalisi haqqında məlumatlara nəzər yetirmişdir.[8] Əroğlu yazır:

“Arxivdən götürülmüş məlumatlara əsasən demək olar ki, Aşıq Pəri 1842-ci ildə 40 yaşında olmuşdur. Bu onun doğum tarixinin 1811 deyil, 1802-ci il olmasını göstərir. 1842-ci ildə onun böyük oğlunun 25 yaşında olduğunu nəzərə alaraq demək mümkündür ki, Pəri 14-15 yaşlarında ikən Əlipənah adlı bir oğlanla evlənmişdir. Kiçik oğlunun 1842-ci ildə 12 yaşında olması və atasının adını daşıması, belə bir nəticəyə gəlməyə əsas verir ki, Pəri 28-29 yaşlarında hamilə olarkən həyat yoldaşını itirmiş[7] və mərhumun xatirəsini əziz tutaraq yeni doğulmuş oğluna onun adını, yəni Əli adını vermişdir.”[8]

Hələ 10-11 yaşlarında ikən mollaxanada təhsil alan Pəri burada ərəb və fars dillərini öyrənir. Şeir yazmağa da uşaq yaşlarından başlayan[3] Pəri haqqında bəzi mənbələr onun dövrün tanınmış aşıqlarında biri olan Məhəmməd bəy Aşığın şagirdi olduğunu qeyd edirlər.[6] Pərinin aşıq sənətini seçməsi həyat yoldaşının ölümündən sonrakı dövrə təsadüf edir. Bunda sonra Pəri yerli poeziya müsabiqələrində iştirak etməyə başlamış, tez-tez kişilərlə yarışaraq onları məğlub etmişdir.[3] Xalq arasında yayılan bir rəvayətə görə, Aşıq Pəri Cəfərqulu bəy Neva ilə deyişməsində onu məğlub edir. Bu hadisədən sonra bəy, onun yaşadığı Maralyan kəndini 1930-cu ilə qədər vergidən azad edir.[9]

Aşıq Pəri sonralar gənc Məhəmməd adlı şəxs ilə ikinci dəfə ailə həyatı qurur. Lakin həyat yoldaşının zorakılığına tab gətirə bilməyən Aşıq Pəri 1847-ci ildə Maralyan kəndində vəfat edir və orada dəfn olunur. Dünya ədəbiyyatı professoru Anna C. Oldfildə görə, mənbələrin əksəriyyəti Pərinin 1848-ci ildə vəfat etdiyini göstərir[6], lakin ölüm səbəbi və ya şəraiti ilə bağlı ətraflı məlumat verilmir.[10]

Aşıq Pərinin təxminən 40-50 şeir yazdığı bilinsə də, onların çoxu günümüzə qədər gəlib çıxmayıb.[11]Şeirləri ilk dəfə Mirzə Yusif Qarabağinin "Məcmueyi-divani-Vaqif və müasirini-digər" (1856) məcmuəsində, sonralar isə A.Berjenin tərtib etdiyi "Qafqaz və Azərbaycanda məşhur olan şüəranın əşarına məcmuədir" (Leypsiq, 1867) kitabında dərc olunmuşdur.[12] Onun poeziyası əsasən şifahi poeziya duellərindən ibarət olmuşdur. Bu duellər tamaşaçılar tərəfindən qeydə alınaraq canlı ifalarının yazılı hesabatı kimi saxlanılıb. Sözü gedən duellər "məclis" adlanan bədii kollektivdə baş tuturdu. Pəri Molla Pənah Vaqifin adını daşıyan Vaqif məclisinin üzvü idi. Vaqif məclisi, Vaqif kimi, ədəbi yaradıcılığını Azərbaycan dilində təqdim edən şairlərdən ibarət idi. Bu xüsusiyyətinə görə Vaqif məclisi, XIX əsr Azərbaycan poeziyasının əksəriyyətindən fərqlənirdi. Belə ki, həmin dövrün poeziyası əsasən şəhər elitalarına məxsus idi və fars dilində yazılırdı. Oldfield bunu "artmaqda olan Azərbaycan milli şüurunun" göstəricisi kimi qiymətləndirmiş və Pərinin "öz ana dili və poeziya ənənələrini müdafiə edənlər arasında olduğunu" qeyd etmişdir.[13]

Pəri yaradıcılığında gəraylı (hər biri səkkiz hecalı dörd sətirdən ibarət bəndlər) və qoşma (hər biri on bir hecalı dörd sətirdən ibarət bəndlər) kimi xalq formalarından istifadə etmişdir. Onun poeziyası əsasən sevgi mövzusuna, onun ağrı və çətinliklərinə toxunsa da, digər tərəfdən dərin bir Şiə müsəlman inancını əks etdirir.[3] O, tez-tez şeirlərində romantik sevgiyə işarə edir. Pəri yaradıcılığının digər yayğın mövzuları ədalətsizliyə etiraz, həsrət və əzabın ifadəsidir.[11] Aşıq Pəri şeirlərində sadə və anlaşıqlı dildən istifadə etsə də, şeirləri onun həm xalq, həm də yüksək ədəbi motivləri dərindən başa düşdüyünü göstərir.[3]

Pəri Vaqif məclisinin yeganə qadın üzvü idi.[13] Onun poeziyası zarafatcıl və oyunbaz ruhu ilə seçilmişdir. Tez-tez məclis üzvlərinə qarşı istehzalı bir üslubdan istifadə etmiş, özünə güvən və bacarıq təsviri yaratmışdır. Oldfield onu məclisin digər üzvləri üçün "böyük bacı" rolu oynadığını bildirsə də, qeyd edir ki, Pəri onların hamısından daha gəncidi. Digər aşıqlar Aşıq Pəriyə çoxlu şeirlər yazıblar. Bu onun Vaqif məclisində mühüm yer tutduğunu göstəricisidir. Onun poeziyası həmçinin müstəqil ruhunun müdafiəsi ilə tanınır.[14] Pəri aşıqlar arasında şifahi duellərinin quruluşundan qadın kimi ifadə potensialını genişləndirmək üçün istifadə etmişdir.[15]

Müasir türk ədəbiyyatçısı tənqidçisi Tuğba Bayraktar Aşıq Pərini XIX əsr Azərbaycan ədəbiyyatının ən görkəmli aşıq şeiri nümayəndələrindən biri hesab edir.[11] Onun şeirləri qadın aşıq sənətinin sadəcə Qarabağda deyil, müasir Azərbaycan Respublikası ərazisində də tanınmasında əhəmiyyətli rol oynamışdır. Pəri ilk azərbaycanlı qadın aşıq kimi tanınır.[11] Onun irsi günümüzdə də yaşamaqdadır.[10] Pərinin xatirəsini yaşatmaq məqsədilə xalq, onun şeirlərini ədəbi jurnallarda çap etdirmişdir. Məzarı bəlli olduqdan sonra isə onun üzərində məqbərə ucaldılmışdır. Marlayan kəndində orta məktəbdə Aşıq Pərinin heykəli qoyulub (heykəltəraş Xanlar Əhmədov).[16]

1984-cü ildə qadın aşıqlardan ibarət olan Aşıq Pəri Məclisi (qurucuları Aşıq Narınc Xatun və Səadət Buta ) təsis edilmişdir. Bu məclis Azərbaycan tarixində ilk qadın aşıq şairlər birliyidir. Məclisin 100-dən çox üzvü var.[17] Hal-hazırda Azərbaycan Tarix Muzeyində Aşıq Pərinin portreti (rəssam Rafiq Quliyev) sərgilənir.[16]

1993-cü ildə Narınc Xatun Azərbaycan Mədəniyyət Nazirliyinin dəstəyi ilə Aşıq Pərinin 180 illik yubileyini təşkil etmişdir.[18]

Oldfield Pərini "Azərbaycan mədəniyyətindən çıxan güclü, müstəqil qadın modeli" olaraq xarakterizə edir. O qeyd edir ki, Aşıq Pəri kişi aşıqlarla ictimai deyişmələrdə öz namusunu və təvazökarlığını qorub saxlayaraq üstünlüyünü təsdiqləmiş və kişi himayəsinə ehtiyac duymadan solo çıxışlar etmişdir.[4]

  1. 1 2 3 4 Aşıq Päri // CERL Thesaurus (ing.). Consortium of European Research Libraries.
  2. Məmmədli, 2021. səh. 4
  3. 1 2 3 4 5 Heß, 2016
  4. 1 2 Oldfield, 2021. səh. 55
  5. 1 2 Quliyev, 2000. səh. 64
  6. 1 2 3 Oldfield, 2021. səh. 48
  7. 1 2 Bayraktarlar, 2014; Oldfield, 2021. səh. 48.
  8. 1 2 Əroğul, 2014. səh. 15-16
  9. Əroğul, 2014. səh. 17
  10. 1 2 Gray, 2009; Heß, 2016.
  11. 1 2 3 4 Bayraktarlar, 2014
  12. Quliyev, 2000. səh. 68
  13. 1 2 Oldfield, 2021. səh. 49
  14. Oldfield, 2021. səh. 50
  15. Bayraktarlar, 2014; Oldfield, 2021.
  16. 1 2 Bağırova, 2016. səh. 31
  17. Bayraktarlar, 2014; Gray, 2009; Oldfield, 2021. səh. 53.
  18. Bağırova, 2016. səh. 38
  • Quliyev, Vilayət. Azərbaycan yazıçıları (XX-XXI yüzillikdə) (az.). Bakı: Ozan nəşriyyatı. 2000. səh. 584.
  • Bayraktarlar, Tuğba. "Peri". Türk Edebiyatı İsimler Sözlüğü (türk). Ahmet Yesevi University. 2014. İstifadə tarixi: 29 July 2023.
  • Gray, Laurel Victoria. Arts: Folk Dancers and Folk Singers: Caucasus // Joseph, Suad (redaktor). Encyclopedia of Women and Islamic Cultures. Brill Online. 2009. doi:10.1163/1872-5309_ewic_EWICCOM_0291b. İstifadə tarixi: 29 July 2023.
  • Heß, Michael R. Aşıq Pəri // Fleet, Kate; Krämer, Gudrun; Matringe, Denis; Nawas, John; Stewart, Devin J. (redaktorlar ). Encyclopaedia of Islam (3rd). Brill Online. 2016. doi:10.1163/1573-3912_ei3_COM_24977. İstifadə tarixi: 29 July 2023.
  • Oldfield, Anna C. "Don't Get in my Face Like Ashiq Peri" // Jussawalla, Feroza; Omran, Doaa (redaktorlar ). Memory, Voice, and Identity: Muslim Women's Writing from across the Middle East. New York: Routledge. 2021. ISBN 9781003100164.
  • Əroğul, Əlisahib. Aşıq Pəri həyatı, mühiti və sənəti (az.). Bakı: Şərq-Qərb. 2014.
  • Bağırova, Nazlı. AZERBAYCAN’DA ÂŞIK PERİ MECLİSİ VE ONUN ÜYELERİ (DERLEME-İNCELEME) (türk). Gaziantep: T.C.GAZİANTEP ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ TÜRK DİLİ VE EDEBİYATI ANA BİLİM DALI. 2016.
  • Məmmədli, Ruhiyyə. Bəşəri duyğular carçısı (az.). Bakı: F. Köçərli adına Respublika Uşaq Kitabxanası,. 2021.

Xarici keçidlər

[redaktə | vikimətni redaktə et]