Amerika (qitə)
| Amerika | |
|---|---|
 | |
| 20° şm. e. 100° q. u.HGYO | |
| Tarixi və coğrafiyası | |
| Sahəsi |
|
| Əhalisi | |
| Əhalisi |
|
 Vikianbarda əlaqəli mediafayllar | |
.svg)
Amerika[2][3] — Qərb yarımkürəsində qitə.
Sahəsi 42.000.000 km² dir. Şimali Amerika və Cənubi Amerika materiklərindən ibarətdir. Şimali Amerika dünyanın ən böyük 3-cü, Cənubi Amerika isə 4-cü ən böyük materikidir. Şimal Buzlu okean, Sakit okean, Atlantik okeanı ilə əhatə olunmuşdur.
Etimologiya və adı
[redaktə | mənbəni redaktə et]"Amerika" adı ilk dəfə 1507-ci ildə qeydə alınmışdır. Martin Valdseemüller tərəfindən yaradılmış iki ölçülü qlobus terminin qeydə alınmış ən erkən istifadəsi olmuşdur.[4] Ad həmçinin Cənubi Amerikaya istinad edərək Matthias Ringmann tərəfindən yazılmış Cosmographiae Introductio-da (amerigen termini ilə birlikdə) istifadə edilmişdir.[4] 1538-ci ildə Gerardus Mercator tərəfindən həm Şimali, həm də Cənubi Amerikaya tətbiq edilmişdir. "Amerika" İtalyan tədqiqatçısı Ameriqo Vespuççinin ilk adının Latın versiyası olan Americusdan gəlir. Amerikanın qadın forması Asiya, Afrika və Avropanın qadın adlarına uyğun gəlirdi.[5]
Müasir ingilis dilində Şimali və Cənubi Amerika ümumiyyətlə ayrı-ayrı qitələr hesab olunur və birlikdə Amerika və ya daha nadir hallarda Amerika adlanır. Unitar qitə kimi təsəvvür edildikdə, forma ümumiyyətlə təklikdə Amerika qitəsidir. Bununla belə, aydınlaşdırıcı kontekst olmadan, ingilis dilində tək Amerika adətən Amerika Birləşmiş Ştatlarına istinad edir.
Relyefi
[redaktə | mənbəni redaktə et]Qitənin qərbi dağlıq, şərqi isə düzənlikdir. Qitənin qərbində And-Kordilyer dağ sistemi, şərqində isə Appalaç dağları yerləşir. Qitənin ən hündür zirvəsi Akonqakua dağıdır. Koroldilyerin ən uca zirvəs isə Uitnidir (4418m)) Şimali Amerikanın dəniz səviyyəsindən ən yüksək nöqtəsi Alyaska yarımadasının şimalında yerləşən Mak-Kinli dağıdır (6194m). Dəniz səviyyəsindən ən aşağı nöqtəsi isə Kaliforniya ştatında yerləşən Ölüm dərəsidir (-86m Ölüm dərəsi təkcə Şimali Amerikada deyil, bütün Amerika qitəsində ən alçaq yer hesab olunur.)
Şimali Amerika Orisaba, Taxumulko, Reynir, Şasta, Kolima, Popokatepetl, Momotombo, Veniaminov vulkanları yerləşir.
Tarixi
[redaktə | mənbəni redaktə et]
Xristofor Kolumb 1492-ci ildə Amerika qitəsini Avropa üçün kəşf etmişdir. Kolumbun əsas məqsədi Hindistana gedən qısa dəniz yolunu kəşf etmək idi. Kolumb Amerika sahillərinə dörd dəfə səyahət etmişdir. Lakin o ömrü boyu buranın Hindistan olduğunu sanmışdır və onun ilk olaraq kəşf etdiyi adalar indi də "Vest İnd " - Qərbi Hindistan adlandırılmaqdadır. Kolumbla birlikdə səyahət etmiş xəritəşünas Ameriqo Vespuççi isə bu torpaqların yeni bir qitə olduğunu söyləmişdir. Bu səbəbdən yeni kəşf edilən qitə Ameriqo Vespuççinin şərəfinə Amerika adlandırılmışdır. Kolumbdan əvvəlki dövr, Amerika qitələrində əhəmiyyətli Avropa təsirlərinin görünməsindən əvvəl Amerikanın tarixində və tarixdən əvvəlki bütün dövr bölmələrini özündə birləşdirir, Yuxarı Paleolitdə ilkin məskunlaşma vaxtını, Erkən Müasir dövrdə Avropa müstəmləkəçiliyini əhatə edir. Kolumbdan əvvəlki termin xüsusilə tez-tez Amerikanın böyük yerli sivilizasiyaları kontekstində istifadə olunur, məsələn, Mesoamerikanlar (Olmeklər, Tolteklər, Teotihuakanolar, Zapoteklər, Mixteklər, Azteklər və Mayalar) və And dağları (Inca, Moche, Muisca, Canaris).
Kolumbdan əvvəlki bir çox sivilizasiyalar daimi və ya şəhər yaşayış məntəqələri, kənd təsərrüfatı, mülki və monumental memarlıq və mürəkkəb ictimai iyerarxiyaları əhatə edən xüsusiyyətlər və əlamətlər yaratdı. Bu sivilizasiyaların bəziləri Avropanın ilk daimi gəlişi zamanı (təxminən 15-ci əsrin sonu – 16-cı əsrin əvvəlləri) çoxdan sönmüşdü və yalnız arxeoloji tədqiqatlar vasitəsilə məlumdur. Digərləri bu dövrlə müasir idilər və o dövrün tarixi məlumatlarından da məlumdur. Mayya kimi bəzilərinin öz yazılı qeydləri var idi. Lakin o dövrün əksər avropalıları bu cür mətnlərə bütpərəstlik kimi baxırdılar və xristian pirelərində çoxu məhv edilib. Müasir tarixçilərə qədim mədəniyyət və biliyə dair baxışlar buraxan yalnız bir neçə gizli sənəd bu gün qalır.[6]
İqlimi
[redaktə | mənbəni redaktə et]Amerikanın iqlimi bölgədən bölgəyə əhəmiyyətli dərəcədə dəyişir. Tropik yağış meşələri iqlimi Amazon enliklərində, Amerika bulud meşələrində, Floridanın cənub-şərqində və Darien Qapda baş verir. Qayalı dağlarda və And dağlarında quru və kontinental iqlim müşahidə olunur. Çox vaxt bu dağların yüksəklikləri qarla örtülü olur. Cənub-Şərqi Şimali Amerika tornadoların və qasırğaların baş verməsi ilə məşhurdur, onların böyük əksəriyyəti ABŞ-nin Tornado Xiyabanında,[7], eləcə də Şimali Amerikada qışın sonu və əvvəlində cənubdakı Dixie Xiyabanında baş verir. Çox vaxt Karib dənizinin hissələri qasırğaların şiddətli təsirlərinə məruz qalır. Bu hava sistemləri Kanadadan gələn quru, sərin hava ilə Atlantikdən gələn nəm, isti havanın toqquşması nəticəsində əmələ gəlir.
Hidrologiya
[redaktə | mənbəni redaktə et]Sahil dağları və daxili düzənliklərlə Amerika qitələri qurudan bir neçə böyük çay hövzəsinə malikdir. Şimali Amerikadakı ən böyük çay hövzəsi Missisipi hövzəsidir və planetin ikinci ən böyük su hövzəsini əhatə edir.[8] Missisipi-Missuri çay sistemi ABŞ-nin 31 ştatının əksəriyyətini, Böyük Düzənliklərin əksəriyyətini və Qayalı və Appalaçi dağları arasındakı geniş əraziləri qurudur. Bu çay dünyada dördüncü ən uzun və dünyada onuncu ən güclüdür.
Şimali Amerikada, Appalachian dağlarının şərqində, böyük çaylar yoxdur, əksinə Hudson çayı, Saint John çayı və Savanna çayı kimi Atlantik okeanında son nöqtəsi ilə şərqə axan bir sıra çaylar və axınlar var. Bənzər bir nümunə Hudson körfəzinə tökülən mərkəzi Kanada çaylarında baş verir; ən böyüyü Çörçill çayıdır. Şimali Amerikanın qərb sahilində əsas çaylar Kolorado çayı, Kolumbiya çayı, Yukon çayı, Freyzer çayı və Sakramento çayıdır.
Kolorado çayı Cənubi Qayalıqların çox hissəsini və Hövzə və Silsiləsi əyalətinin bir hissəsini qurudur. Çay Kaliforniya körfəzinə təxminən 1,450 mil (2,330 km) axır,[9] bu müddət ərzində o, Böyük Kanyon kimi təbii hadisələri üzə çıxarıb və Salton dənizi kimi hadisələri yaratmışdır. Kolumbiya Şimali Amerikanın mərkəzi qərbində, uzunluğu 1243 mil (2000 km) olan böyük çaydır və Amerikanın Qərb Sahilindəki ən güclü çaydır. Şimali Amerikanın uzaq şimal-qərbində, Yukon Alyaska yarımadasının böyük hissəsini qurudur və Yukon və Şimal-Qərb Ərazisindən Sakit Okeana qədər 1,980 mil (3,190 km)[10] axır. Kanadanın Şimal Buzlu Okeanına tökülən Mackenzie çayı, Cənubi Kanadanın Böyük Göllərini Atlantik Okeanına axan Sent-Lorens çayından fərqli olaraq, Arktik Kanadanın Böyük Arktik Göllərindən suları qurudur. Mackenzie çayı Kanadada ən böyüyüdür və 1,805,200 kvadrat kilometr (697,000 kv mi) axır.[11] Cənubi Amerikadakı ən böyük çay hövzəsi Amazon hövzəsidir ki, bu da Yer kürəsindəki bütün çaylar arasında ən yüksək həcmə malikdir.[12] Cənubi Amerikanın ikinci ən böyük su hövzəsi təxminən 2,5 milyon km2 ərazini əhatə edən Parana çayıdır.[13]
Ekologiya
[redaktə | mənbəni redaktə et]Şimali Amerika və Cənubi Amerika, təxminən 2,5 milyon il əvvəl, kontinental sürüşmə iki qitəni Panama Isthmus vasitəsilə təmasda saxladığı zaman, ortaq flora və fauna populyasiyasını inkişaf etdirməyə başladı. Başlanğıcda biota mübadiləsi təxminən bərabər idi, Şimali Amerika nəsilləri Cənubi Amerikaya miqrasiya edən Cənubi Amerika cinslərinin Şimali Amerikaya köç etdiyi eyni nisbətdə idi. Bu mübadilə Böyük Amerika Mübadiləsi kimi tanınır. Mübadilə təxminən bir milyon ildən sonra yarımçıq qaldı, Cənubi Amerika cinslərinin Şimali Amerikaya ümumi yayılması əhatə dairəsinə görə Şimali Amerika cinslərinin Cənubi Amerikaya yayılmasından daha məhdud idi.[14]
İstinadlar
[redaktə | mənbəni redaktə et]- ↑ (unspecified title). World Bank Open Data.
- ↑ america - Definition from the Merriam-Webster Online Dictionary Arxivləşdirilib 2008-09-07 at the Wayback Machine. Retrieved on January 27, 2008.
- ↑ america. Dictionary.com. The American Heritage Dictionary of the English Language, Fourth Edition. Houghton Mifflin Company, 2004. dictionary.reference.com Arxivləşdirilib 2016-03-05 at the Wayback Machine (accessed: January 27, 2008).
- ↑ 1 2 Lawless, Jill. "Oldest map to use word 'America' up for sale". News and Record. Associated Press. November 7, 2017. March 21, 2022 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: June 5, 2019.
- ↑ Toby Lester, "Putting America on the Map", Smithsonian, 40:9 (December 2009)
- ↑ Mann, Charles C. 1491: New Revelations of the Americas Before Columbus. New York: Knopf. 2005. ISBN 978-1-4000-4006-3. OCLC 56632601.
- ↑ Perkins, Sid. "Tornado Alley, USA". Science News. May 11, 2002. 296–298. August 25, 2006 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: May 29, 2011.
- ↑ "Mississippi River". July 15, 2007 tarixində orijinalından arxivləşdirilib.
- ↑ Kammerer, J.C. "Largest Rivers in the United States". United States Geological Survey. January 29, 2017 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: July 2, 2010.
- ↑ "Yukoninfo.com". Yukoninfo.com. October 24, 2013 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: January 30, 2012.
- ↑ Mackenzie River // Encyclopædia Britannica. November 18, 2008 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: September 8, 2014.
- ↑ "Greatest Places: Notes: Amazonia". 2022-08-08 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2022-06-29.
- ↑ "Great Rivers Partnership – Paraguay-Parana". January 5, 2011 tarixində orijinalından arxivləşdirilib.
- ↑ Webb, S. David. "Ecogeography and the Great American Interchange". Paleobiology. Paleontological Society. 17 (3). 1991: 266–280. doi:10.1017/S0094837300010605. ISSN 0094-8373. JSTOR 2400869.
Xarici keçidlər
[redaktə | mənbəni redaktə et]
