Artsak

Arsak və ya Arsax – Azərbaycan ərazisində türk tayfalarına məxsus qədim toponimdir. “Arsax” sözü qədim türk tayfası olan sakların adı ilə bağlıdır və “igid sak”, “ər sak”, “sak kişisi” mənalarını verir. E.ə. II əsrdən etibarən indiki Qarabağ ərazisi və ondan cənubda olan (Cənubi Azərbaycan) bəzi ərazilər Arsak adlanırdı. Sonradan Qarabağ toponiminin işlədilməsi Arsak sözünü sıxışdırmışdır. Lakin, hələ də Qarabağ sözü ilə paralel olaraq işlədilməkdədir. Alban dövlətinin süqutundan sonra patriarxlığın mərkəzi Arsaxa keçir. Mənbələrdə Arsax "möhkəmləndirilmiş vilayət", "möhkəm ölkə" adlanırdı. İlk orta əsrlərdə erməni tarixçilərinin əsərlərində bu söz Artsax kimi verilib. Türkcə izah olunduğu halda, bu söz nə qədim, nə də müasir erməni dilində heç bir məna vermir.

Arsax (antik mənbələrdə Orxistana) vilayəti sağ sahil Albaniyasının (Hazırda Qarabağın dağlıq hissəsi və Mil düzü) əyalətlərindən biri idi. "Erməni coğrafiyası"na görə bu əyalət öz növbəsində 12 kiçik inzibati vahidə bölünürdü. Arsax əhalisini albanlar, qarqarlar, hunlar, xəzərlər, barsillər təşkil edirdi.

"Arsak" sözünün etimologiyası

Söz qədim türk sözüdür. Etimologiyası "Ar" qədim Türk dilində işlədilən bir kəlmədir ki, indi də Azərbaycan türkçəsi ilə yanaşı, digər türk dillərində də "ər" formasında işlədilməkdədir. Sak isə qədim türk mənşəli tayfadır və bu tayfanın bir qolunun Azərbaycanda yaşadığı tarixdən məlumdur.

Tarixi və müasir Arbun, Orkun, (Orxon çayı), Krun, Karun, Əsgəran, Şabran (Sabran) və s. yer-yurd adları as aklarla (sak) bağlı olmaqla yanaşı, Ərsak anlayışını da əks etdirir. Deyilənlərdən aydın olur ki, Ərsak sözü Ərsarı, Ərtoğrul, Ərdahan, Ərdəbil, Əraz (Araz), Ərzurum, Ərak (Ərax) və s. sözlərin əvvəlkindən ər ilə həm mənşə, həm də mənaca bir kökdən ibarət olmaqla yanaşı, sırf türkmənşəli sözdür. Aydındır ki, Qafqaza soxulmuş yadellilərin “Ər asak”dan yaranmış Ərsak (Arsak) - Ağ as ərlərin (oğuzların) yeri Qarabağ torpağına və bu adla bağlı digər ünvanlara sahib olmağa nə tarixi, nə də mənəvi cəhətdən hüququ çatmır.

Beləliklə, "Arsak" əski türkcədə ər saklarin vətəni anlamındadır. Hazırda erməni tarixçiləri qədim yunan dili vasitəsi ilə toponimi izah etməyə çalışsalar da, burada tarix boyu yunan mənşəli tayfaların yaşamadığı məlumdur və onların irəli sürdüyü fikir tamamilə yanlışdır.

Tarix

Bu məqalə aşağıdakı mövzu seriyasındandır:
Dağlıq Qarabağ tarixi
Tarixdən əvvəlki dövr
Azıx mağarası Şuşa mağarası Xocalı-Gədəbəy mədəniyyəti
Qədim tarix
Artsak Qafqaz Albaniyası
Orta əsrlər
Xaçın knyazlığı Artsak krallığı
Müasir dövr
Xəmsə məliklikləri Qarabağ bəylərbəyliyi Qarabağ xanlığı Gülüstan müqaviləsi Yelizavetpol quberniyası Azərbaycan-Ermənistan müharibəsi Azərbaycan SSR (Dağlıq Qarabağ Muxtar Vilayəti)
Hazırda
Qarabağ müharibəsi Dağlıq Qarabağ Respublikası

VIII əsrin əvvəllərindən etibarən Albaniya katalikosluğunun yerləşdiyi ərazi-Qarabağın dağlıq hissəsi knyazlıq, hökmranlıq mənasında "Arşax" və ya "Arsax" adlanmışdır. Bu isə təsadüfi deyil, çünki Albaniyada I əsrin ortalarında hakimiyyətə gəlmiş çar I Vaçaqanın nəslindən olan Arşakilər sülaləsinin hökmdarları "arşax", VI əsrdən VIII əsrin əvvəlinədək hakimiyyətdə olmuş Mehranilər sülaləsinin hökmdarları isə arşax "aranşax" adlanmışdır. 1261-ci ildə monqol-tatar işğalğıları tərəfindən İranın Qəzvin şəhərində qətlə yetirilmiş Həsən Cəlal Dövləni oğlu knyaz Atabəy gətirib Qandsazar monastrında dəfn etmişdir. Bu monastır 1511-ci ildən 1836-cı ilədək, yəni Rusiya Sinodunun rəsmi qərarı ilə Alban kilsəsi ləğv edilənədək diofizit alban xristianlarının iqamətgahı olmuşdur. Həsən Cəlalın nəslindən olan bir çox alban katalikosları bu monastır kompleksinin ərazisində dəfn olunmuşlar. Hündür qala divarları ilə əhatə olunmuş Qəncəsər kompleksinə alban xristian memarlığı üslubunda inşa edilmiş baş kilsə, ona bitişik dörd mailli dam örtüyündə rotonda yüksələn monastır binası və qala divarlarına içəri tərəfdən hörülmüş tikililər daxildir. Baş kilsənin xaçşəkilli günbəz kompozisiyası, 16 künclü günbəz barabanı və onun üzərində yüksələn çətir formalı piramidaşəkilli daş günbəz örtüyü alban katalikosluğunun son iqamətgahına xüsusi əzəmət və gözəllik verir. Şərq və qərb fasadlardan fərqli olaraq şimal və cənub fasadlarının memarlıq həlli, demək olan ki, eynidir. Onların hər biri beş tağla bəzənmiş, ortadakı ən hündür tağ isə profilli xaçla tamamlanır. Kilsənin daxilindəki tağların yuxarı hissələri müqəddəs hesab olunmuş öküz və qoyun başlarının barelyefləri ilə bəzədilmişdir. Monastır kompleksinin memarlıq planlaşdırma və kompozisiya həlli, heykəltaraşlıq nümunələri və diofizit xarakterli elementlər bu abidəni çoxəsrlik ənənələri olan Qafqaz Albaniyası memarlığına aid olduğunu təsdiq edir. Uzun müddət Alban xristianlarının iqamətgahı olmuş monastır dinin baş xəzinəsi mənasında Gəncəsər adlanmışdır. Qafqaz Albaniyasının memarlıq abidələrini tədqiq etmiş alimlərin fikrincə, bu abidələr bir çox xarakterik xüsusiyyətlərinə və memarlıq planlaşdırma üslublarına görə erməni dini memarlıq abidələrindən təmamilə fərqlənir.

Mənbə

• Qarabağın ilkin adları və ermənilərin tarixi saxtalaşdırma cəhdləri

Həmçinin bax

• Qafqaz Albaniyası
• Dağlıq Qarabağ
• Xankəndi
• Şuşa

Xarici keçidlər

• QARABAĞ: ETİMOLOGİYASI, ƏRAZİSİ VƏ SƏRHƏDLƏRİ
• Arsak sözünün etimologiyası
• Erməni iddialarının əsassızlığına dair