Azərbaycan tayfaları üçün mənbəyə bax

[[Fayl:Мирза Мамедхасан бек Хаджи.jpg|200px|thumb|right|[[Mirzə Məmmədhəsən bəy Vəliyev|Mirzə Məhəmmədhəsən bəy Hac]]ı. [[Yıva boyu]]nun [[Baharlı oymağı|baharlı tayfası]]nın nümayəndəsi]]
{{Azərbaycan mədəniyyəti əhatə dairəsi}}
'''Azərbaycan tayfaları''' — [[azərbaycanlılar|azərbaycanlı]], [[azərbaycanlılaşma|azərbaycanlılaşmış]] və ya [[azərbaycanlıların etnogenezi]]ndə rol oynamış qruplardan ibarətdir. Bu tayfaların bir hissəsi [[Azərbaycanlı etnik qruplar|azərbaycanlıların etnoqrafik qrupu]] hesab edilir, dilləri isə [[Azərbaycan dilinin dialektləri]]ndən sayılır.

== Tarixi ==
{{main|Azərbaycan zadəganlığı|Azərbaycan köçəri həyatı}}

=== Erkən dövr ===
[[Azərbaycanlıların etnogenezi]]ndə yerli xalqlar və İran tayfalarından başqa eramızın I minilliyindən etibarən hunlar, türkdilli xəzərlər, bulqarlar, II minilliyindən başlayaraq isə oğuz və peçeneq tayfaları iştirak etmişdir.<ref>Азербайджанцы — статья из Большой советской энциклопедии. : В этногенезе А. участвовало древнее коренное население Атропатены и Албании Кавказской, смешавшееся с вторгавшимися сюда в 1-м тыс. до н. э. и 1-м тыс. н. э. ирано- и тюркоязычными племенами (киммерийцы, скифы, гунны, булгары, хазары, огузы, печенеги и др.)</ref> Bir türk xalqı olaraq azərbaycanlıların özəyi əsas oğuz türk tayfaları olan [[Bayat tayfası|bayat]], [[Yıva boyu|yıva]], [[əfşar boyu|əfşar]], [[Bəydili boyu|bəydili]], həmçinin [[qacar eli|qacarlar]], [[xələclər]], [[qıpçaqlar]] və s. idi.<ref>Алиев С. М. Критический анализ трёх основных гипотез об этногенезе азербайджанских тюрок // Иран. История, экономика, культура. Памяти С. М. Алиева. — М.: ИВ РАН, 2009. — С. 33–34.</ref>

Müasir Azərbaycan və Ermənistan ərazilərində yaxşı otlaqların olması səbəbi ilə monqollar, türklər və türkmən tayfaları monqol elxanları, teymurilər və türkmən padşahların dövründə burada yerləşmişdir. Daha sonra bu tayfalar azərbaycanlılara assimilyasiya olunmuşdur. XIII–XV əsrlərdə köhnə feodalların torpaqları tədricən köçəri tayfaların irsi başçılarının əlinə keçmişdir.{{sfn|Петрушевский|1949|pp=36}} İdarə etdikləri ərazilərə Qubadan cənubdakı azərbaycanlıların torpaqları da daxil olan, İran Azərbaycanında məskunlaşmış q[[Qaraqoyunlu tayfaları|araqoyunlu]] və [[Ağqoyunlular|ağqoyunlu]] tayfaları azərbaycanlıların etnogenezində iz qoymuşdur.<ref>Сакинат Шихамедовна Гаджиева. Дагестанские терекеменцы: XIX — начало XX в. — Наука, 1990. — С. 8–9. — ISBN 5020167614, 9785020167612.</ref>

=== Səfəvilərdən xanlıqlara qədərki dövr ===
[[Fayl:Chardin Ghezelbash.jpg|200px|thumb|left|Qızılbaş süvarisi. Jan Şarden kitabından]]

Azərbaycanlılarda təsərrüfat, [[Azərbaycan mədəniyyəti|mədəniyyət]] və həyat tərzi baxımından fərqlənən [[Azərbaycanlı etnik qruplar|etnoqrafik qruplar]] inkişaf etmişdir. Bu etnoqrafik qruplardan bəziləri XIX əsrin son rübünə qədər mövcudiyyətini saxlamışdır.<ref>Волкова Н. Г. Этнические процессы в Закавказье в XIX–XX вв. // Кавказский этнографический сборник. — М.: Изд-во АН СССР, 1969. — Т. 4. — С. 24.</ref>

Səfəvilər dövründə [[qızılbaşlar]] ([[Şamlı eli|şamlı]], [[ustaclı eli]], [[Türkmanlar|türkman]], [[Təkəli tayfası|təkəli]], [[Əfşar eli|əfşar]], [[qacar eli]], [[Zülqədər eli|zülqədər]], [[Qaramanlı eli|qaramanlı]], [[qaradağlı eli|qaradağlı]], [[Bayat tayfası|bayat]], [[Rumlu eli|rumlu]], [[Varsaq eli|varsaq]] tayfalarının birliyi) Azərbaycan dilində danışan türk tayfaları birliyi idi.<ref name="saf"/> Səfəvilər dövründə mövcud olmuş tayfalar arasında qızılbaşlar xüsusi imtiyazlar əldə edir, ən yaxşı otlaqlara sahib olurdular. Bunlara İrəvan əyalətində qacar-axçalı, ustaclu, bayat, Naxçıvanda ustaclı-kəngərli, Azərbaycan əyalətində (Azərbaycan Respublikasının bəzi cənub rayonları və İran Azərbaycanı) türkmən, şamlı, qaradağlı, Urmiyada əfşarlar (XVII əsrin əvvəllərindən etibarən), Qarabağda qacar-ziyadlı və digər oymaqlar, şəmsəddinli (Şəmsədil), qazaxlı, Şirvan əyalətində rumlu, alpaut, bayat və s. daxildir. Səfəvilər dövründə oturaq əhalinin mövqeyinin zəifliyi köçərilərin oturaq həyata keçməsini yavaşladırdı. XVII və XVIII əsrlər ərzində bəzi tayfalar [[elat|yarımköçəri həyat tərzin]]ə keçir, həm əkinçiliklə məşğul olur, həm də yayda sürüləri ilə yaylağa köçürdü.{{sfn|Петрушевский|1949|pp=182}} [[Qacarlar dövləti]] dövründə Azərbaycan dili Azərbaycan tayfalarından təşkil edilmiş<ref name="muriel">Muriel Atkin, Russia and Iran, 1780–1828. 2nd. ed. Minneapolis: University of Minnesota Press. 1980. ISBN 0-8166-0924-1, 9780816609246.</ref> ordunun dili idi.<ref>Law, Henry D. G. (1984) "Modern Persian Prose (1920s-1940s)" Ricks, Thomas M. Critical perspectives on modern Persian literature Washington, D. C.: Three Continents Press s. 132 ISBN 0-914478-95-8, 9780914478959 "cited in Babak, Vladimir; Vaisman, Demian; Wasserman, Aryeh. "Political Organization in Central Asia and Azerbaijan": {{oq|en|During most of the Qajar rule, Turkish was the principal language spoken at the court, while Persian was the predominantly literary language.}}</ref><ref name="qajarrule">Ch. E. Davies, "Qajar rule in Fars prior to 1849" "On the next day it became known at Shiraz that Muhammad Shāh’s army consisted of Āzarbaijanī Turks who did not know Persian and had a European general."</ref><ref>Denis Wright. The English Amongst the Persians: Imperial Lives in Nineteenth-Century Iran</ref><ref>Б. П. Балаян, "К вопросу об общности этногенеза шахсевен и кашкайцев"</ref>

Səfəvilər dövründə [[Qarabağ bəylərbəyliyi]] ərazisində fəaliyyət göstərən tayfalar iki böyük tayfa ittifaqını — otuziki və [[İyirmidördlər (tayfa)|iyirmidördləri]] yaratdı<ref>Kioumars Ghereghlou. Cashing in on land and privelege for the welfare of the shah: monetisation of tiyul in ealy Safavid Iran and Eastern Anatolia // Acta Orientalia Academiae Scientiarum Hung. — 2015. — Т. Volume 68, № 1. — С. 110.</ref>. Daha sonra yaranmış [[Qarabağ xanlığı]]nda yaşayan türk tayfaları [[Cavanşir eli|cavanşir]], [[Kəbirli eli|kəbirli]], otuziki idi.<ref>Мирза Адыгезал-бек. Карабах-наме. Баку, 1950, с. 56.</ref> Əhməd bəy Cavanşirə görə Pənahəli xanın vaxtında püsyan, qaraçarlı, cinli, dəmirçihəsənli, qızılhacılı, səfikürd, boyəhmədli saatlı, kəngərli və s. köçərilər Qarabağ xanlığına köçmüşdür.<ref>Ахмедбек Джаваншир. История Карабахского ханства (с 1747 по 1805 годы). — Баку. 1961, с. 71</ref> Qarabağın azərbaycanlılar yaşayan kəndlərində cavanşirlər, Arazsahili isə [[Cəbrayıllı eli|cəbrayıl eli]] fəaliyyət göstərirdi.<ref>George A. Bournoutian. The 1823 Russian survey of the Karabagh province : a primary source on the demography and economy of Karabagh in the early 19th Century. — Costa Mesa, California: Mazda Publishers, 2011. — 456 p. — ISBN 9781568591735.</ref>

İrəvan xanlığında yaşayan türk tayfaları bayat, kəngərli, [[Ağqoyunlular|ağqoyunlu]], [[Qaraqoyunlular|qaraqoyunlu]], [[ayrımlar|ayrım]], qacar və [[Qarapapaqlar|qarapapaq]] idi. İrəvan xanlığının şimal və mərkəzindəki otlaq əraziləri idarə edən türk tayfaları arasında ən böyük tayfa ittifaqları qarapapaqlar (5000 şəxs) və ayrımlar (3000 köçəri) idi. Daha sonrakı yerləri böyük çobankərə, saatlı, seyidli-axsaxlı, muğanlı və qacarlardan şahdili və sədərəkli tuturdu.<ref>Bournoutian, George A. The Khanate of Erevan Under Qajar Rule: 1795–1828. — Mazda Publishers, 1992. — ISBN 978–0939214181.</ref>
<center>
{| class="wikitable sortable" style="margin:0 1em 0 0; font-size:95%;"
! colspan="3" |Bəylərbəyliklər, xanlıqlar və sultanlıqların hakim sülalə və tayfaları
|- bgcolor="#cccccc"
!El/sülalə
!Tayfa
!İdarə edilən ərazilər
|-
|[[Ziyadoğlular sülaləsi]]
|Bayat boyundan qacarlar
|
* Səfəvilərin [[Qarabağ bəylərbəyliyi]], bəzən [[Çuxursəəd bəylərbəyliyi|Çuxursəəd]] və [[Şirvan bəylərbəyliyi|Şirvan bəylərbəylikləri]]
* [[İrəvan xanlığı|İrəvan]] və [[Gəncə xanlığı|Gəncə xanlıqları]]
|-
|
|Şahsevənlər
|[[Cavad xanlığı]]
|-
|[[Naxçıvanskilər]]
|Bəydilli boyunun ustaclı tayfasından kəngərlilər
|[[Naxçıvan xanlığı]]
|-
|[[Cavanşirlər]]
|Əfşarlar
|[[Qarabağ xanlığı]]
|-
|[[Sərkərlər]]
|Xançobanı
|[[Şirvan xanlığı]]
|-
|Müqəddəmlər
|Bayat boyundan [[müqəddəm eli|müqəddəmlər]]
|[[Marağa xanlığı]]
|-
|[[Zülqədərovlar]]
|Zülqədərlər
|[[Şəmşəddil sultanlığı]]
|}
</center>

=== Türkmənçay müqaviləsindən sonrakı dövr ===
[[Fayl:Azeri women from Borchali.jpg|thumb|250x250px|Azərbaycanlı qadınlar. 1870-ci illər]]
Rusiya-İran müharibəsindəki məğlubiyyətdən sonra (1828-ci il) Abbas Mirzə türk tayfa nümayəndələrinin döyüş qabiliyyətinə dəyər verdiyi üçün onları Arazın cənubunda yerləşdirməyə təşviq edir, bunun üçün mükafat olaraq münbit torpaqlar təklif edirdi. Belə tayfalardan biri olan ayrımlar Gümrüdəki ata-baba torpaqlarından Makunun qərbindəki əraziyə köçdülər.<ref>{{cite news |title=ĀYRĪMLŪ |author=P. Oberling |newspaper=Iranica |date=December 15, 1987 |url=https://iranicaonline.org/articles/ayrimlun |accessdate=2023-01-17 |archive-date=2022-05-18 |archive-url=https://web.archive.org/web/20220518011200/https://iranicaonline.org/articles/ayrimlun |url-status=live }}</ref>

S. Zelenskinin verdiyi məlumata görə Yelizavetpol quberniyasının [[Zəngəzur qəzası]]nda 7 azərbaycan tayfa qrupu var idi: ''sofulu'', ''dərzili'', ''saralı'', ''puşanlı'', ''giyili'', ''xocamusaqlı'', ''[[Baharlı oymağı|baharlı]]''.<ref name="Имя и этнос"/> Etnoqraf və qafqazşünas {{link-interwiki|az=Mark Kosven|başqa_dil=ru|başqa_dildə_başlıq=Косвен, Марк Осипович}} qeyd edir ki, keçmişdə azərbaycanlılar arasında aşağıdakı qruplaşmalar fərqləndirilə bilərdi: [[Cavanşir eli|cavanşir]], dəmirçihəsənli, təklə və muğanlıya bölünənlər, daha sonra — ''[[Cəbrayıllı eli|cəbrayıllı]]'', ''[[Sarıcalı oymağı|sarcalı]]'', ''sofuli'', ''gəyili'', ''xocal-səhli'', ''ciyilli'', ''dələgərdə'', ''[[Kəngərli eli|kəngərli]]'', ''imirli'' və s.<ref>{{Kitab3
|müəllif        ={{link-interwiki|az=Mark Kosven|az_mətn=Косвен М. О.|başqa_dil=ru|başqa_dildə_başlıq=Косвен, Марк Осипович}} 
|başlıq     = Этнография и история Кавказа: исследования и материалы
|nəşriyyat = Изд-во Восточной литературы
|yer        = М.
|il          = 1961
|страницы     = 21
|isbn         = 
}}</ref> A. D. Yeritsovun Qazax qəzasında qeyd etdiyi və digər qəzalarda da qeydə alınan tərəkəmə (köçəri) tayfalar bunlar idi: ayrımlı, bayat, qədirli, qaraqoyunlu, qaraxanlı, kəngərli, salaxlı, sofulu, tatlı.<ref>Волкова Н. Г. Этнонимия в трудах экономического обследования Кавказа 1880-х годов // Имя и этнос: общие вопросы ономастики, этнонимия, антропонимия, теонимия, топонимия: сборник. — М.: Ин-т этнологии и антропологии, 1996. — С. 26–27. — ISBN 5-201-00825-9.</ref>

Sovet Azərbaycanında 4 köçəri qrup ([[ayrımlar]], [[padarlar]], [[şahsevənlər]], qarapapaqlar) mövcud idi.{{sfn|Golden|1992|pp=385-386}} Ayrımlar Azərbaycanın qərbində, şahsevənlər isə Azərbaycanın cənubunda, İran sərhədi boyunca yaşayırlar.<ref>James Stuart Olson, Nicholas Charles Pappas. An Ethnohistorical dictionary of the Russian and Soviet empires. — Greenwood Publishing Group, 1994. — С. 60. — ISBN 0313274975, 9780313274978.</ref>

İran azərbaycanlıları üçün tayfa mənsubiyyəti sosial əlaqələr baxımından böyük əhəmiyyət daşımırdı. Ancaq türk və ya kürd olmağından asılı olmayaraq, İran Azərbaycanında böyük çoxluğun tayfa əlaqələri mövcud idi. Ən vacib türk qrupları Meşkin və Ərdəbilin şahsevənləri, Urmiya və Sainqalanın əfşarları, Makudakı bayat və digər tayfalardır.<ref name="tap1">R. Tapper. [https://www.iranicaonline.org/articles/azerbaijan-vi AZERBAIJAN vi. Population and its Occupations and Culture] {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20230924082904/https://iranicaonline.org/articles/azerbaijan-vi |date=2023-09-24 }} // ENCYCLOPÆDIA IRANICA. — 1988. — С. 234–238.</ref>

== Qurumlar və titullar ==
[[Molla Pənah Vaqif]] Azərbaycanı yalnız köçəri tayfa qurumu olan [[el]]ə görə bölürdü.<ref name="alek">Алекперов А. К. Исследования по археологии и этнографии Азербайджана. — Баку: Изд-во АН Азербайджанской ССР, 1960. — С. 72–73.</ref> Tayfa mənasında istifadə edilən sözlər uruğ (Şamaxı və Muğan), tirə (Laçın, Qubadlı, Sabirabad, Qazax, Dərələyəz, Qarakilsə və s.), coma (Muğan, Şirvan, İmişli, Kürdəmir, Salyan), tabun (Zaqatala, Qax), coğa (Daşkəsən, Şirvan, Gədəbəy, Goranboy, Göyçay, Tərtər, İmişli və s.), oymaq və s.-dir.<ref>{{cite news |title=TAYFA, NƏSİL ADLARINI BİLDİRƏN SÖZLƏR VƏ ONLARIN TÜRK DİLLƏRİNİN DIALEKTLƏRİNƏ İNTEQRASİYASI |author=MAHİRƏ HÜSEYNOVA |newspaper=FİLOLOGİYA MƏSƏLƏLƏRİ (№ 17) |date=2018 |url= |accessdate=2023-04-04 }}</ref>

Köçəri zadəganlar arasında tayfanın ayrı-ayrı hissələrinin böyükləri ağsaqqal adlandırılırdı. [[Səfəvilər]] dövründə tayfa başçılarının və feodalların cəm şəklində adlandırılması fars dilində ağayan, azərbaycan dilində ağalar idi.{{sfn|Петрушевский|1949|pp=51-52}} İlbəy isə azərbaycanlıların etnoqrafik qrupu olan [[Şahsevən eli|şahsevənlər]]in başçılarına verilən titul idi.<ref>Tapper, Richard. Frontier nomads of Iran, P. 14–15</ref>

== Nəsil şəcərələri ==
{{Əsas|Azərbaycan tarixşünaslığı#Miflərə əsaslanan tarix|Azərbaycan zadəganlığı#Soy iddiaları}}
[[Fayl:Oghuz Khagan portrait, Turkmenistan banknote (2014).jpg|150px|thumb|left|[[Oğuz xan]]ın portreti]]
Elxani dövrü alimi [[Fəzlullah Rəşidəddin]]in "[[Cəmi ət-Təvarix]]" əsərində türk boylarının mənşəyi, həmçinin [[Oğuznamə]], [[Oğuz xan]]ın əfsanəsi haqqında məlumat verilir.<ref name=":2">{{Cite journal|last=Ghiasian|first=Mohamad Reza|date=2018-05-04|title=The Topkapı Manuscript of the Jāmiʿ al-Tawārikh (Hazine 1654) from Rashidiya to the Ottoman Court: A Preliminary Analysis|url=https://www.tandfonline.com/doi/full/10.1080/00210862.2018.1428085|journal=Iranian Studies|language=en|volume=51|issue=3|pages=399–425|doi=10.1080/00210862.2018.1428085|s2cid=166136446|issn=0021-0862|access-date=2024-03-21|archive-date=2023-10-02|archive-url=https://web.archive.org/web/20231002213125/https://www.tandfonline.com/doi/full/10.1080/00210862.2018.1428085|url-status=live}}</ref> Bu əsər yazılarkən türk xalqlarının və tayfalarının tarixi üçün istifadə edilən əsas mənbələr həm [[Azərbaycan mühiti|Azərbaycanın yerli türk mühitin]]də mövcud olmuşdur, həm də Orta Asiyadan və Şərqi Türküstandan çoxsaylı mühacirlərin gətirdikləri şəcərə əfsanələri istifadə olunmuşdur.{{sfn|Mustafayev|2021|pp=87}}

Ağqoyunlu hökmdarı [[Uzun Həsən]] [[Oğuz xan]]ın və onun nəvəsi [[Bayandur xan|Bayandur xanın]] soyundan gəldiyini iddia edirdi. O, [[Bayandur (tayfa)|Bayandur]] tamğasının (möhürünün) Ağqoyunlu imperiyasında dövlət simvolu olaraq istifadəsini başlatmışdır. Buna görə də Bayandur tamğası Ağqoyunlu sikkələrində, rəsmi sənədlərində, kitabələrində və bayraqlarında vardır.<ref>{{cite book|title=Nomadism in Iran: From Antiquity to the Modern Era|url=https://archive.org/details/nomadisminiranfr0000pott|year=2014|author=Daniel T. Potts|page=[https://archive.org/details/nomadisminiranfr0000pott/page/7 7]|quote=Indeed, the Bayundur clan to which the Aq-qoyunlu rulers belonged, bore the same name and tamgha (symbol) as that of an Oghuz clan.}}</ref><ref name=faruk>Faruk Sümer (1988–2016). "UZUN HASAN (ö. 882/1478) Akkoyunlu hükümdarı (1452–1478).". TDV Encyclopedia of Islam (44+2 vols.) (in Turkish). Istanbul: Turkiye Diyanet Foundation, Centre for Islamic Studies.</ref> Ağqoyunlu sultanları dövründə yazıya alındığı düşünülən  "[[Kitabi-Dədə Qorqud]]" dastanında Bayandur xanın nəsli Oğuz xanın oğlu [[Göy xan]]dan yox, başqa yerlərdə adı keçməyən Qam xandan gəlir.<ref>H. B. Paksoy (1989). Alpamysh: Central Asian Identity Under Russian Rule. p. 84.</ref> Uzun Həsənin əmri ilə yazılmış "[[Kitabi-Diyarbəkriyyə]]"də isə Ağqoyunluların əcdadlarının adları olaraq Oğuz əfsanəsi və hökmdarlarına aid adlar istifadə olunur.<ref> İsmail Aka (2005). Makaleler (in Turkish). Vol. 2. Berikan Kitabevi. p. 291.</ref>

Oğuz şifahi geneoloji ənənələri ya Anadoluda, ya da Azərbaycanda yazıya alınmışdır.{{sfn|Mustafayev|2021|pp=89}} XV əsrdə Azərbaycan türk mühitində Oğuz şəcərə əfsanələrinin yayılması haqqında sübutlardan biri də oğuz [[Bayat boyu|bayat]] tayfasından olan Həsən ibn Mahmudun  "Oğuznamə"dən bəhrənələrək yazdığı "Cam-i Cəm-ayin" əsəridir. O, Məkkəyə Oğuznamənin əlyazmasını aparmışdır. Müqəddəs yerlərə səfər etmiş bir Azərbaycan türkünün yanında oğuz geneoloji ənənəsinə aid əlyazma nüsxəsinin olması faktının özü belə ədəbiyyatın böyük nüfuzundan xəbər verir.{{sfn|Mustafayev|2021|pp=88}}

İran Azərbaycanında tayfa qrupları mahiyyət etibarilə siyasi qruplar idi və dominant əsas təbəqənin adlarını daşıyırdı. "Qara camaat" bir tayfa ilə uzun müddət əlaqədə olaraq çox vaxt həmin tayfanın başçılarının dilini və mədəniyyətini mənimsəyir və ola bilsin ki, nəslin vahid əcdadı "ixtira" edilirdi. Ancaq başçıların tez-tez bağlı olduqları tayfaları dəyişən "qara camaat"la mədəniyyət və ya şəcərə cəhətdən bağlı olması mütləq deyildi. Bütün bir tayfanın bəzən, xüsusən də linqvistik və ya dini azlıq kimi yeni əraziyə köçürüldükdə kimliklərini dəyişməsi müşahidə edilirdi.<ref name="tap1"/>

{{nəsil ağacı/baş}}
{{nəsil ağacı| | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | }}
{{nəsil ağacı| | | | | | | | | | | | | | | | | OĞZ | | | | | | | | | | | | | | OĞZ=[[Oğuz xan]]}}
{{nəsil ağacı| | | | | | | | | | |,|-|-|-|-|-|-|^|-|-|-|-|-|-|.| | | | | | | | }}
{{nəsil ağacı| | | | | | | | | | BZX | | | | | | | | | | | | ÜÇQ | | | | | | | BZX=[[Boz oxlar]]|ÜÇQ=[[Üçoqlar]]}}
{{nəsil ağacı| | | | | | |,|-|-|-|+|-|-|-|.| | | | | |,|-|-|-|+|-|-|-|.| | | | }}
{{nəsil ağacı| | | | | | QBAQ | | YDDY | | AQBQ | | | | BPÇÇ | | SAAY | | İBYQ | | | QBAQ=''"[[Gün xan]]"''<br>[[Qayı boyu|Qayı]]<br>[[Bayat tayfası|Bayat]]<br>[[Alaevli]]<br>[[Qaraevli]]|YDDY=''"[[Ay xan]]"''<br>[[Yazır boyu|Yazır]]<br>[[Döyər boyu|Döyər]]<br>[[Dodurğa boyu|Dodurğa]]<br>[[Yaparlı boyu|Yaparlı]]|AQBQ=''"[[Ulduz xan]]"''<br>[[Əfşar boyu|Əfşar]]<br>[[Qızıq boyu|Qızıq]]<br>[[Bəydili boyu|Bəydili]]<br>[[Qarğın boyu|Qarğın]]|BPÇÇ=''"[[Göy xan]]"''<br>[[Bayandur (tayfa)|Bayandur]]<br>[[Peçeneqlər|Peçeneq]]<br>[[Çuvaldar boyu|Çuvaldar]]<br>[[Çəpni boyu|Çəpni]]|SAAY=''"[[Dağ xan]]"''<br>[[Salur boyu|Salur]]<br>[[Ayrımlar|Ayrım]]<br>[[Alayuntlu boyu|Alayuntlu]]<br>[[Yüreğir boyu|Yüreğir]]|İBYQ=''"[[Dəniz xan]]"''<br>[[İğdir boyu|İğdir]]<br>[[Büğdüz boyu|Büğdüz]]<br>[[Yıva boyu|Yıva]]<br>[[Qınıq boyu|Qınıq]]}}
{{nəsil ağacı| | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | }}
{{nəsil ağacı| | | | | | ŞHN | | QRT | | DVŞ | | | | SNQ | | UÇQ | | ÇXR | | | ŞHN=Onqonu ''[[Əsl sar|Şahin]]''|QRT=Onqonu ''[[Qartal]]''|DVŞ=Onqonu ''[[Qırğı qartal|Dovşancıl]]''|SNQ=Onqonu ''[[Şunqar|Sunqur]]''|UÇQ=Onqonu ''[[Uçquş]]''|ÇXR=Onqonu ''[[Tetraçalan|Çaxır]]''}}
{{nəsil ağacı| | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | }}
{{nəsil ağacı/son}}

== Əsas tayfaların təsnifatı ==
''Azərbaycanda tarixi türk-monqol tayfaları üçün bax: [[Azərbaycan–monqol mədəni əlaqələri#Tayfaların məskunlaşma bölgələri]]''

=== Tayfa ittifaqları ===
* '''[[Doqquz Oğuz]] (Toquz)'''. İrəvanın Gərni nahiyəsində toquz obası var idi.{{sfn|Türkler Ansiklopedisi (Cilt 7)|2002|pp=37}}
* '''[[Qaraqoyunlu tayfaları|Qaraqoyunlular]]'''. [[Səədli oymağı|Səədli]], [[Baharlı oymağı|baharlı]], duharlı, [[Qaramanlı eli|qaramanlı]], [[Alpavut oymağı|alpaqut]], çəkirli, ayinli, hacılı, ağaçəri, [[Döyər boyu|dögər]] (döyər) ve bayramlı tayfalarından ibarət idi. Gəncə, Qarabağ, İrəvanda yaşayırdılar. XIX əsrin əvvəllərində Xoy-İrəvan bölgəsində sayları 8 minə qədər idi.{{sfn|Türkler Ansiklopedisi (Cilt 7)|2002|pp=31}}
* '''[[Ağqoyunlular]]'''. Şərqi Anadoluda yaşayan [[Mosullu oymağı|mosullu]], pürnək, həmzə hacılı, [[əfşar boyu|əfşar]], [[bayat boyu|bayat]], inallı, tabanlı, danışməndli, bicanlı kimi oymaqların birləşməsindən əmələ gəlmişdir. Yaşadıqları yerlərə Həmzəli oymağı, Gəncənin Şüturbasan nahiyəsi, Xocalı obası, Bərdənin Həsənqaya, Əhmədli obası daxil idi. XIX əsrin əvvəllərində Azərbaycanda 7–8 minlik Ağqoyunlu qrupu yaşayırdı.{{sfn|Türkler Ansiklopedisi (Cilt 7)|2002|pp=25}}
* '''[[Qızılbaşlar]]'''. Erkən dövrlərində Azərbaycan dilində danışan 7 tayfadan ibarət idi: [[Şamlı eli|şamlı]], [[ustaclı eli|ustaclı]], [[Rumlu eli|rumlu]], [[Təkəli tayfası|təkəli]], [[Əfşar eli|əfşar]], [[qacar eli|qacar]], [[Zülqədər eli|zülqədər]].<ref>{{cite journal |last1=Grigoriev |first1=Sergei |title=Об этнической принадлежности шиитов Афганистана |journal=Восток: история и культура |date=2000 |pages=32–46 |trans-title=On the ethnicity of the Shiites of Afghanistan |location=Saint Petersburg |language=ru |quote=Кызылбаши, первоначально состоявшие из представителей семи малоазиатских тюркоязычных племен румлу, шамлу, устаджлу, афшар, каджар, текелю и зулкадар, говоривших на азербайджанском языке, были с XV в. одной из главных военно-политических опор Сефевидского государства.}}</ref><ref name="saf">{{cite journal |last1=Floor |first1=Willem |last2=Javadi |first2=Hasan |title=The Role of Azerbaijani Turkish in Safavid Iran |journal=Iranian Studies |date=2013 |volume=46 |issue=4 |page=569 |doi=10.1080/00210862.2013.784516 |jstor=24482868 |s2cid=161700244 |url=https://www.jstor.org/stable/24482868 |issn=0021-0862 |access-date=2024-04-18 |archive-date=2023-04-07 |archive-url=https://web.archive.org/web/20230407030446/https://www.jstor.org/stable/24482868 |url-status=live }}</ref>
* '''[[İyirmidördlər (tayfa)|İyirmidördlər]]'''. Mərkəzi Bərdə olan, Tərtər çay sahili ərazi XVI əsrdən etibarən bu köçəri tayfalara verilmişdir. İyirmidördlər tayfa ittifaqına həm türk (azərbaycanlı), həm də kiçik kürd tayfaları daxil idi. Kürd tayfaları getdikcə [[azərbaycanlılaşma|azərbaycanlılara assimilyasiya]] olunmuşdur.{{sfn|Петрушевский|1949|pp=71}}
* '''Otuzikilər'''. Bu tayfa ittifaqına həm türk (azərbaycanlı), həm də kürd mənşəli tayfalar daxil idi. Müqəddəmlər və 32 tayfanın başçısı hesab edilən Cavanşirlər bu ittifaqda idi.{{sfn|Петрушевский|1949|pp=48}} XVI əsrdən etibarən Qarabağ düzü və Bərdə şəhərinin cənubunda ona bitişik əkin ərazilərində mövcud olmuşdur.{{sfn|Петрушевский|1949|pp=71}}

=== 24 oğuz tayfası və onlardan çıxmış qruplar ===
{{main|Oğuz türkləri}}
[[Fayl:Cavad xan.jpg|200px|thumb|right|Gəncə xanı [[Cavad xan]]. Bayat boyunun Qacar tayfasının Ziyadoğlu eli və sülaləsindəndir.]]
[[Fayl:Jamshid Nakhchivanski in 1931.jpg|200px|thumb|right|Azərbaycanlı general [[Cəmşid Naxçıvanski]]. Bəydilli boyunun Ustaclı tayfasının Kəngərli elindən və sülaləsindəndir (Naxçıvanskilər soyu).]]
[[Fayl:Hamida Mammadguluzade.jpg|200px|thumb|right|Azərbaycan maarifçisi [[Həmidə Məmmədquluzadə]]. Əfşar boyunun Cavanşir tayfası və sülaləsindəndir.]]
* '''[[Alayuntlu boyu|Alayuntlular]]'''. [[Azərbaycanlıların etnogenezi]]ndə iştirak etmişdir. Azərbaycan, Ermənistan və Gürcüstanda [[tamğa]]ları tapılmışdır. Ermənistan və Azərbaycanda müxtəlif kəndlər onların adı ilə adlandırılmışdır.<ref name="ibrahim">Ibrahimov, T. (2019) Traces of the Oghuz Tribe Ulayundlug/Ala Yundlu (Ala Atly — with pinto horses) in Azerbaijan</ref>
* '''[[Ayrımlar]]'''. Ayrımlar Göygöldən Ağstafa çayına qədərki dağlıq ərazidə yaşayırlar, Azərbaycanlıların etnoqrafik qrupudurlar.<ref>Агаев Г. Д. Заселение Азербайджана тюрками. Данные этнотопонимии о расселении тюркоязычных племен в Азербайджане XI–XV вв. Ч. 1. // Этническая ономастика : сборник статей. — М.: Наука, 1984.</ref> Dilləri [[Azərbaycan dilinin qərb dialekti]]nə aiddir.<ref>Мамедли А. Соловьева Л. Т. Азербайджанцы. — М.: Наука, 2017. — 708 с.</ref> [[Ağdaş rayonu]]nda [[Eymur]] kəndi vardır. Ermənistan ərazisində Ayrım — Noyemberyan və Tumanyan rayonlarında kənd adları, Böyük Ayrım — Tiflis quberniyasının Borçalı qəzasında (indi Ermənistanın Tumanyan rayonunda) kənd adıdır. Kiçik Qafqazda və Qazax qəzasında səpələnmiş ayrımlar Ağsaq Ayrum, Quşçu Ayrum, Baqanis Ayrum, Dadanis Ayrum, Polad Ayrum və başqa qollara bölünüblər.<ref>Bünyadov Z., Məmmədov H. Irəvan əyalətinin icmal dəftəri. Bakı, 1997</ref>
* '''[[Bayandur eli|Bayandurlar]]'''. Bu tayfaya daxil olan [[Mosullu oymağı]]nın bir hissəsi [[Muğan]]da və [[Qarabağ]]da məskunlaşmışdı.<ref>Ənvər Çingizoğlu. Mosullu oymağı. "Soy" dərgisi, 7 (15), 2008. səh.47–56.</ref> Azərbaycanda və Ermənistanda 3 Bayandur kəndi vardır: [[Bayandur (Tərtər)]], [[Bayandur (Şörəyel)]] və [[Bayandur (Gorus)]].
* '''[[Bayat tayfası|Bayatlar]]'''. Bayatlar Azərbaycana XIII əsrdə monqol işğalçıları ilə birlikdə gəlmişdilər. XV əsrin sonu — XVI əsrin əvvəllərində bayatlar qızılbaşlara qoşulmuş, Azərbaycana köçmüşdülər.<ref name="ayat">[http://kasimh.earth.prohosting.com/azerb1.html Заселение Азербайджана тюрками. Сборник "Этническая ономастика". Академия наук СССР. Институт этнографии имени Н. Миклухо-Маклая. Издательство "Наука", М., 1984 г.] {{Wayback|url=http://kasimh.earth.prohosting.com/azerb1.html |date=20090923192335 }} {{webarchive|url=https://web.archive.org/web/20090923192335/http://kasimh.earth.prohosting.com/azerb1.html |date=2009-09-23 }}</ref><ref>R. Khanam. Encyclopaedic ethnography of Middle-East and Central Asia: J-O, том 2. Стр. 126–127</ref> XX əsrdə "Bayat" adı toponim olaraq Göyçay, Cavad, Quba, Şamaxı və Şuşada qeydə alınmışdır.<ref name="ayat"/> Bayatlar Azərbaycanlıların subetnik qrupu sayılır.<ref>Российский этнографический музей. Глоссарий. [http://www.ethnomuseum.ru/glossary/?%C1%E0%FF%F2%FB%201 Баяты]
{{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20131021054612/http://www.ethnomuseum.ru/glossary/?%C1%E0%FF%F2%FB%201 |date=2013-10-21 }}</ref> Azərbaycandakı bayatlar Azərbaycan dilinin cənub qrupu dialektini danışırlar.<ref>{{Cite web |url=http://www.ethnologue.com/show_country.asp?name=IR |title=Languages of Iran |access-date=2010-01-28 |archive-date=2013-02-03 |archive-url=https://web.archive.org/web/20130203060050/http://www.ethnologue.com/show_country.asp?name=IR |deadlink=no }}</ref> Məşhur nümayəndələri [[Oruc bəy Bayat]] və Azərbaycan ədəbiyyatının görkəmli nümayəndəsi [[Məhəmməd Füzuli]]dir. [[Qacarlar]] və [[Marağa xanlığı]] hökmdarları olan [[Müqəddəm eli]] bu tayfadan çıxmışdır.
** ''[[Qacarlar]]''. Qaraqoyunluların devrilməsindən sonra (1468-ci il) Azərbaycana köçmüş, Ağqoyunluların və Səfəvilərin xidmətində olmuşdular.<ref>Roger Savory. The Qajars: "Last of the Qezelbas" // Society and Culture in Qajar Iran (edited by Elton L. Daniel). — 2002.</ref> Qacarların bir hissəsi isə hələ Əmir Teymur və Miranşahın dövründə Azərbaycan ərazisində məskunlaşmışdı.{{sfn|Петрушевский|1949|pp=48}} Qacarlar azərbaycanlıların subetnik qrupu sayılır.<ref name="stuart">[https://books.google.ru/books?id=CquTz6ps5YgC&pg=PA333&dq=Kajars+Azerbaijanis&ei=Ta64S8LKDKq2zQTFk4kJ&cd=1#v=onepage&q=Kajars%20Azerbaijanis&f=false James Stuart Olson, Lee Brigance Pappas, Nicholas Charles Pappas. An Ethnohistorical dictionary of the Russian and Soviet empires] {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20230629181929/https://books.google.ru/books?id=CquTz6ps5YgC&pg=PA333&dq=Kajars+Azerbaijanis&ei=Ta64S8LKDKq2zQTFk4kJ&cd=1#v=onepage&q=Kajars%20Azerbaijanis&f=false |date=2023-06-29 }} {{oq|en|KAJAR. The Kajars are considered a subgroup of the Azerbaijanis*. Historically, they have been a Turkic* Tribe who lived in Armenia. In the seventeenth and eighteenth centuries, when the Safavids tried to conquer the region, the Kajars settled in the Karabakh Khanate of western Azerbaijan. Agha Mohammed, a Kajar leader, overturned the Zend dynasty in Iran and established Kajar control in the area. This arrangement lasted u^il Reza Shah came to power in Iran in 1925. The Kajar population today exceeds 35,000 people, the vast majority of whom live in Iran.}}</ref> Onlar azərbaycanlıların etnogenezində iştirak etmişdir.<ref>Гаҹарлар // Азербайджанская советская энциклопедия / Под ред. Дж. Кулиева. — Б.: Главная редакция Азербайджанской советской энциклопедии, 1979. — Т. III. (азерб.)</ref> Qacarların dili Azərbaycan dilinin dialekti hesab edilir.<ref name=autogenerated1>{{Cite web |title=Azerbaijani, South.  Ethnologue: Languages of the World, Seventeenth edition. Dallas, Texas: SIL International. |url=http://www.ethnologue.com/language/azb |access-date=2022-12-24 |archive-date=2019-12-14 |archive-url=https://web.archive.org/web/20191214161342/https://www.ethnologue.com/language/azb |url-status=live }}</ref>
** ''[[Müqəddəm eli|Müqəddəmlər]]''. 1610-cu ildə Şah I Abbas kürd Mükri tayfasını məhv etdikdən sonra Marağanı Azərbaycan tayfası olan Müqəddəmlərə vermişdir. Əvvəllər Qarabağdakı Otuziki tayfalarının tərkib hissəsi olan Müqəddəmlər öz ayrı tayfalarını yaratmışdır.<ref name="maeda">Maeda Hirotake. The Forced Migrations and Reorganization of the Regional Order in the Caucasus by Safavid Iran: Preconditions and Developments described by Fazli Khuzani // Osamu Leda, Tomohiko Uyama. Reconstruction and interaction of Slavic Eurasia and its neighboring worlds. — Sapporo: Slavic Research Center, Hokkaido University, 2006. — С. 246. — ISBN 4938637391.</ref>{{sfn|Петрушевский|1949|pp=128-129}} Əhməd xan tayfa ilə eyni adlı Müqəddəm Azərbaycan sülaləsinin banisi sayılır. Marağa xanlığı 1610–1925-ci illərdə mövcud olmuşdur.<ref>Mary-Jo DelVecchio Good. The Changing Status and Composition of an Iranian Provincial Elite // Michael E. Bonine, Nikki R. Keddie. Modern Iran : the dialectics of continuity and change. — Albany, USA: State University of New York Press, 1981. — С. 269–288. — ISBN 0873954653.</ref>
* '''[[Bəydili boyu|Bəydililər]]'''. Azərbaycanda Bəydili ilə əlaqədar toponimlər mövcuddur. [[Ustaclı]] Bəydilidən, [[Kəngərli eli|Kəngərli]] isə ustaclıdan çıxmışdır.<ref>{{Cite web|url=https://books.google.tm/books/about/%D0%AD%D1%82%D0%BD%D0%BE%D0%B3%D0%B5%D0%BD%D0%B5%D0%B7_%D1%82%D1%83%D1%80%D0%BE%D0%BA.html?id=TrobAAAAMAAJ&redir_esc=y|title=Этногенез турок: (Происхождение и основные этапы этнической истории)|author=Д.Еремеев|date=1971|location=Москва|publisher=Наука|access-date=2021-07-04|archive-date=2020-07-22|archive-url=https://web.archive.org/web/20200722144643/https://books.google.tm/books/about/%D0%AD%D1%82%D0%BD%D0%BE%D0%B3%D0%B5%D0%BD%D0%B5%D0%B7_%D1%82%D1%83%D1%80%D0%BE%D0%BA.html?id=TrobAAAAMAAJ&redir_esc=y|deadlink=no}}</ref>
** ''[[Kəngərli eli|Kəngərlilər]]''. Kəngərlilər Qafqaza təqribən 1500-cü illərdə gəliblər. Mənşələrinin [[peçeneqlər]]dən gəldiyi düşünülsə də, tayfa qızılbaş Ustaclıların qolu idi. Tayfadan çıxmış Kəngərlilər sülaləsi [[Naxçıvan xanlığı]]nı idarə etmişdir.<ref>Kangarlu — статья из Encyclopædia Iranica. P. Oberling</ref><ref> К. Н. Смирнов. МАТЕРИАЛЫ ПО ИСТОРИИ И ЭТНОГРАФИИ НАХИЧЕВАНСКОГО КРАЯ // Тифлис. — 1934. Архивировано 6 декабря 2017 года.</ref><ref> S. Abrahams, "A historiographical study and annotated translation of volume 2 of the Afzal al-Tavarikh by Fazli Khuzani al-Isfahani", p. 238</ref>
* '''[[Döyər boyu|Döyərlər]]'''. XV əsrin əvvəllərində Qaraqoyunlularla birlikdə şimali Suriyadan Azərbaycana gəliblər. Səfəvilər dövründə türkmən tayfasının tərkibində olsalar da, XVIII əsrdə oymaqları Otuziki tayfa birliyi ilə əlaqəli oymaqlar arasında idi. Oymağın qışlağı Gəncənin Arazbasar regionunda, Hüseynli kəndində idi. Şəmkirdə və Tərtərdə [[Düyərli]] kəndi var.<ref>Ali Sinan BİLGİLİ. "Azerbaycan Türkmenleri Tarihi", Türkler Ansiklopedisi, (Ortaçağ). — Ankara, 2002.</ref>
* '''[[Əfşar boyu|Əfşarlar]]'''. Bu tayfa Qaraqoyunlu, Ağqoyunlu və Səfəvilər dövlətinə xidmət etmişdi.<ref name="Iranica">[[Энциклопедия Ираника]]. Статья: [http://www.iranicaonline.org/articles/afsar-one-of-the-twenty-four-original-guz-turkic-tribes-t AFŠĀR] {{Wayback|url=http://www.iranicaonline.org/articles/afsar-one-of-the-twenty-four-original-guz-turkic-tribes-t |date=20110429162916 }} {{webarchive|url=https://web.archive.org/web/20110429162916/http://www.iranicaonline.org/articles/afsar-one-of-the-twenty-four-original-guz-turkic-tribes-t|date=2011-04-29}}</ref> Əfşarlar azərbaycanlıların subetnik qrupu,<ref>Richard V. Weekes. Muslim peoples: a world ethnographic survey. AZERI. Стр. 56</ref><ref name="ethnomuseum" >Российский этнографический музей. [http://www.ethnomuseum.ru/glossary/?афшары Афшары] {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20120524222954/http://www.ethnomuseum.ru/glossary/?%D0%B0%D1%84%D1%88%D0%B0%D1%80%D1%8B |date=2012-05-24 }}.</ref> [[Əfşar dili]] isə Azərbaycan dilinin dialekti hesab edilir.<ref name=":3">''Louis Ligeti.'' Sur la langue des Afchars d'Afghanistan (фр.) // Acta Orientalia Academiae Scientiarum Hungaricae. — 1957. — Vol. 7, n<sup>o</sup> 2/3. — P. 109–156.{{Оригинальный текст|fr|En parlant des Afchars, M. Caferoglu fait remarquer qu'ils constituent la plus grande tribu des Turkmènes d'Anatolie. Ce faisant M. Caferoglu s'est conformé à l'usage général qui veut voir dans les Afchars, avec les Qajar, les Qara-qoyunlu51 etc., des Turkmènes. Mais ainsi qu' on vient de le voir plus haut, les Afchars d'Afghanistan tout aussi bien que ceux d'Anatolie parlent l'azéri et non pas le turkmène. Il n'y a aucune raison de supposer qu'il en serait autrement quant aux autres groupes afchars dont la langue est encore inconnue. 

Ceci revient à dire qu'apparemment il y a une contradiction autour du nom turkmène ; en réalité, nous avons là affaire à un terme à double entente.
Au point de vue linguistique, le terme turkmène a un sens bien défini et très précis : il est réservé à un membre du groupe oghouz des langues turques, notamment à la langue turkmène actuelle et historique, avec ses nombreux dialectes. Au point de vue historique, si l'on veut ethnique, le terme turkmène possède une acception plus large et à la fois plus vague. D'après Kàsyarî, les Oghouz font partie des Turkmènes ; d'autres cherchent à attribuer le nom de Turkmènes aux Turcs nomades.52 Il est évident que les deux acceptions ne se couvrent pas l'une l'autre sur tous les points.}}</ref><ref>{{Cite web|url=https://www.ethnologue.com/language/azb|title=Azerbaijani, South|access-date=2016-10-15|archive-date=2019-06-05|archive-url=https://web.archive.org/web/20190605145847/https://www.ethnologue.com/language/azb|deadlink=no}}</ref><ref>Азербайджанский язык // [[Большая советская энциклопедия#Третье издание|Большая советская энциклопедия]] : [в 30 т.] / гл. ред. [[Прохоров, Александр Михайлович|А. М. Прохоров]]. — 3-е изд. — М. : [[Большая Российская энциклопедия (издательство)|Советская энциклопедия]], 1969–1978.</ref><ref>''A. Bodrogligeti'' On the Turkish vocabulary of the Isfahan Anonymous // Acta Orientalia Academiae Scientiarum Hungaricae Vol. 21, No. 1 (1968), pp. 15–43. — Akadémiai Kiadó.{{Oq|2=To Qashqay and Aynallu Ligeti adds Afshar as another Azeri dialect posessing long vowels, as distinct elements of the sound system.}}
</ref><ref>''Аббасов А. М.'' Некоторые заметки об афшарах Афганистана // [[Советская тюркология]]. — 1975. — № 4. — С. 72.</ref><ref>{{Cite news|title=Azerbaijani, South|url=https://www.ethnologue.com/language/azb|work=Ethnologue|accessdate=2018-10-03|language=en|archivedate=2019-06-05|archiveurl=https://web.archive.org/web/20190605145847/https://www.ethnologue.com/language/azb}}</ref><ref>Encyclopedia of the Peoples of Africa and the Middle East. — С. 708</ref><ref>Hasan Kawun Kakar. Government and Society in Afghanistan: The Reign of Amir ‘Abd al-Rahman Khan</ref> Əfşarlar özlərini "azəri" adlandırırlar.<ref>''[[Дебец, Георгий Францевич|Дебец Г. Ф.]]'' Антропологические исследования в Афганистане // [[Советская этнография]]. — <abbr>М.</abbr>: [[Наука (издательство)|Наука]], 1967. — № 4. — С. 87.

''"…афшары либо ещё сохранили в быту тюркский язык, либо помнят, что на этом языке (они называют его азери) говорили их предки"''</ref> Bu tayfadan [[Cavanşir eli|Cavanşirlər]], [[Kəbirli eli|Kəbirlilər]], [[Şadlı eli|Şadlılar]], [[Şamlı (tayfa)|Şamlılar]] çıxmışdır. Əfşarlardan çıxan sülalələrə isə [[Nadir şah]]ın başçılığı ilə hakimiyyətə gətirilmiş Əfşarlar sülaləsi, [[Qarabağ xanlığı]]nı idarə etmiş Cavanşirlər,<ref>George A. Bournoutian "Qarābāghʹnāmah Jamāl Javānshīr Qarābāghī" from the Javanshir tribe of Dizak, from the of Sarijalu, which was a group within the Bahmanli, tribe, who, in olden days, had come, from Turkestan. They were a part of the famous Afshar tribe.</ref> [[Aşurbəyovlar]] və [[Urmiya xanlığı|Urmiya xanları]]<ref>"The Encyclopaedia of Islam", Том 10.</ref> daxildir.
** ''[[Cavanşir eli|Cavanşirlər]]''. Cavanşirlər soyu Əfşarlardan gələn Bəhmənli tayfa birliyinin Sarıcalı tayfasından çıxmışdır. XIII–XIV əsrlərdə Mərkəzi Asiyadan köçmüşdülər. Bu tayfadan çıxan Azərbaycan sülaləsi Cavanşirlər Qarabağ xanlığını idarə etmişdilər. Tayfanın görkəmli nümayəndələri Xurşidbanu Natəvan, [[Behbud xan Cavanşir]], [[Xan Şuşinski]]dir.<ref>George A. Bournoutian "Qarābāghʹnāmah Jamāl Javānshīr Qarābāghī" from the Javanshir tribe of Dizak, from the of Sarijalu, which was a group within the Bahmanli, tribe, who, in olden days, had come, from Turkestan. They were a part of the famous Afshar tribe.</ref>{{sfn|Петрушевский|1949|pp=48}}
* '''[[İğdir boyu|İğdırlar]]'''. Türkiyənin hal-hazırda azərbaycanlılar yaşayan İğdır bölgəsinə adını vermişdir. 1727-ci ildə İrəvan, Gəncə və Urmiyada bu boya bağlı obalar yaşayırdı.{{sfn|Türkler Ansiklopedisi (Cilt 7)|2002|pp=30}}
* '''Qarğınlar'''. [[Dulqədiroğulları bəyliyi|Dulqədirlər]]lə birlikdə Azərbaycana köçmüşdür. 1591-ci il və 1727-ci il mənbələrində Şərurda yaşadığı qeyd edilir.{{sfn|Türkler Ansiklopedisi (Cilt 7)|2002|pp=32}}
* '''[[Qınıq boyu|Qınıqlar]]'''. Azərbaycan toponimikasında izləri qalmışdır.<ref>Мухамедова, З. Б. — Исследования по истории туркменского языка XI–XIV вв. по данным арабоязычных филологических сочинений [Текст : Автореферат дис. на соискание ученой степени кандидата филологических наук. (665) — Search RSL]. search.rsl.ru. Дата обращения: 24 июля 2021.</ref> Səlcuqlar bu tayfadan çıxmışdır. Qınıqlar 1591-ci ildə İrəvan bölgəsinin Qınıq Hacı kəndində yaşayırdılar.{{sfn|Türkler Ansiklopedisi (Cilt 7)|2002|pp=32}}
* '''[[Peçeneqlər]].''' XIII əsrdə Azərbaycana gəlmişdilər. 1593-cü ildə Bərdə qəzasında, 1727-ci ildə Gəncə vilayətinin Axıncı nahiyəsində balaca bir peçeneq obası var idi.{{sfn|Türkler Ansiklopedisi (Cilt 7)|2002|pp=34}}
* '''[[Salur boyu|Salurlar]].''' Böyük hissəsi Azərbaycan və İranda yaşayırdı. Azərbaycan şairi [[Qazi Bürhanəddin]] bu tayfadan çıxmışdır. Tayfanın balaca bir obası Ərdəbil və İrəvan bölgəsində yaşayırdı.{{sfn|Türkler Ansiklopedisi (Cilt 7)|2002|pp=34}}
* '''[[Təkəli tayfası|Təkələr]]'''. [[Təkəli tayfası]] təkələrə daxildir. Oğuzların [[Salur boyu]]ndandırlar. Azərbaycanın [[Xızı]] rayonunda, Qubanın [[Gültəpə (Quba)|Gültəpə]] (əvvəlki [[Gültəpə (Quba)|Təkə Şıxı]]), Gürcüstanın [[Marneuli]] rayonunda və Ermənistanın [[Dərəçiçək]] bölgəsində Təkəli kəndləri mövcuddur. ([[Təkəli (Marneuli)]], [[Təkəli (Dərəçiçək)]]).<ref>F. Zarinebaf-Shahr, "Tabriz under Ottoman Rule (1725–1731)", p. 19</ref>
* '''[[Yazır boyu|Yazırlar]]'''. Gəncə bölgəsində bu boyun adını daşıyan çay var.{{sfn|Türkler Ansiklopedisi (Cilt 7)|2002|pp=37}}
* '''[[Yıva boyu|Yıvalar]]'''. Bu boyun bir hissəsi [[azərbaycanlılaşma|azərbaycanlılara assimilyasiya]] olmuşdur.<ref> Ataniyazov, S. Dictionary of the Turkmen ethnonyms. Ylym; Ashgabat. 1988.</ref> [[Baharlı oymağı]] bu boydan çıxmışdır.<ref name="islamenc">V. Minorsky. Bahārlū (англ.) // Encyclopaedia of Islam, Second Edition. — Brill. Архивировано 21 января 2022 года.</ref>
** ''[[Baharlı oymağı|Baharlılar]]''. Qaraqoyunlular dövlətinin süqutundan sonra Baharlılar Azərbaycanda məskunlaşdılar. Səfəvilər dövründə isə tayfa cüzi rol oynamışdır. Baharlılar azərbaycanlıların etnoqrafik qrupu sayılır, Azərbaycan dilinin cənub dialektini danışırlar. Onlar tarixən Şuşa və Zəngəzurda məskunlaşmışdır. Qarabağda Baharlı adı ilə toponimlər mövcuddur.<ref>The History of Persia, London, 1829, I, s. 237.</ref><ref name="islamenc"/>
* '''[[Yüreğir boyu|Yüreğirlər]]'''. Bu boyun [[Dulqədiroğulları bəyliyi|Dulqədirlər]]lə birlikdə Azərbaycana köçdüyü və Gəncənin Zəyəm bölgəsində yerləşdiyi ehtimal edilir.{{sfn|Türkler Ansiklopedisi (Cilt 7)|2002|pp=37}}

=== Azərbaycanlıların sub-etnosları ===
{{main|Azərbaycanlı etnik qruplar}}
[[Fayl:Shahsevan girl.jpg|200px|thumb|right|Şahsevən tayfasından olan balaca qız]]
* '''[[Qaradağlılar]]'''. Azərbaycanlıların tərkibində türk etnoqrafik qrupudur və azərbaycan dilinin dialektini danışır.<ref name="Баскаков">Н. А. Баскаков, "Введение в изучение тюркских языков", с. 265</ref><ref>{{Cite web|url=https://bigenc.ru/ethnology/text/2044285|title=КАРАДАГЦЫ • Большая российская энциклопедия - электронная версия|website=|access-date=|archive-date=2021-11-26|archive-url=https://web.archive.org/web/20211126072126/https://bigenc.ru/ethnology/text/2044285|deadlink=no}}</ref> İranın şimal-qərbindəki Qaradağ yaylasında məskunlaşıblar. Yarımköçəri həyat tərzi keçirirlər. Mədəni cəhətdən qonşuları olan şahsevənlərə yaxındırlar.<ref name="Советская энциклопедия"/> Yeddi tayfaya bölünürlər.<ref name="ayrum34"/> [[Çələbiyanlı eli]], [[Hacıəlili eli]], [[Məhəmmədxanlı eli]] onlara daxildir.
* '''[[Qaragözlülər]]'''. Qaragözlülər İranın Həmədan ostanında yaşayırlar. Azərbaycanlıların etnoqrafik qrupudurlar<ref name="Баскаков"/> və dilləri Azərbaycan dilinin cənub dialektinə aiddir.<ref>{{Cite web|lang=en|url=https://joshuaproject.net/people_groups/14496/IR|title=Qaragozlu in Iran|author=Joshua Project|website=|access-date=|archive-date=2021-02-28|archive-url=https://web.archive.org/web/20210228153513/https://joshuaproject.net/people_groups/14496/IR|deadlink=no}}</ref><ref>{{Cite web|lang=en|url=https://www.ethnologue.com/language/azb|title=Azerbaijani, South|website=Ethnologue|access-date=|archive-date=2019-06-05|archive-url=https://web.archive.org/web/20190605145847/https://www.ethnologue.com/language/azb|deadlink=no}}</ref><ref>{{Cite web|url=https://glottolog.org/resource/languoid/id/qara1243|title=Qaragozlu|website=Glottolog|access-date=|archive-date=2021-07-09|archive-url=https://web.archive.org/web/20210709182125/https://glottolog.org/resource/languoid/id/qara1243|deadlink=no}}</ref> Tayfa Aşıqlı, Hacılı, Xudabəndli və Özbəkli klanlarına bölünür. Azərbaycanın [[Zəngilan]] və [[Şabran]] rayonlarında Qaragözlü kəndləri vardır.<ref>Гараҝөзлүләр // Азербайджанская советская энциклопедия/ Под ред. Дж. Кулиева. — 1979. — Т. III. — С. 62.</ref><ref>Материалы по истории туркмен и Туркмении. Т. II. XVI–XIX вв. Иранские, бухарские и хивинские источники, с. 228</ref>
* '''[[Qarapapaqlar]]'''. Azərbaycanlıların etnoqrafik qrupudur və Azərbaycan dilini danışırlar.<ref>Мамедли А. Соловьева Л. Т. Азербайджанцы. — М.: Наука, 2017. — С. 27. — 708 с. — ISBN 978-5-02-040007-8.</ref> Türkiyədə (Qars və Iğdır), İranın şimal-qərbində, Azərbaycanın qərbində (Qazax və Ağstafa rayonları) və Borçalıda yaşayırlar. ''Tərkəbün'' (digər adı "''borçalı''"dır ki, bu da "xan tayfası" mənasını daşıyır), ''saral'', ''ərəbli'', ''canəhmədli'', ''çaxarlı'', ''ulaclı'' tayfalarına bölünürlər.<ref name="ayrum34">{{Kitab3
|müəllif   = 
|başlıq    = Народы Передней Азии
|hissə     = Азербайджанцы, армяне, айсоры
|nəşriyyat = Изд-во Академии наук СССР
|yer       = М.
|il        = 1957
|страницы  = 286
|isbn      = 
}}</ref>
* '''[[Nəfər eli|Nəfərlər]]'''. Azərbaycanlıların etnoqrafik qrupudur və dilləri Azərbaycan dilinin cənub dialektlərindən biridir. Nəfərlər İranın Fars, Tehran və Luristan ostanlarında yaşayırlar.<ref name="Баскаков"/><ref name=":1">{{Cite web|lang=en|url=https://joshuaproject.net/people_groups/13915/IR|title=Nafar, Nafar Turk in Iran|author=Joshua Project|website=|access-date=|archive-date=2022-03-27|archive-url=https://web.archive.org/web/20220327201234/https://joshuaproject.net/people_groups/13915/IR|deadlink=no}}</ref><ref>{{Cite web|lang=en|url=https://www.ethnologue.com/language/azb/25|title=Azerbaijani, South|website=Ethnologue|access-date=|archive-date=2022-03-27|archive-url=https://web.archive.org/web/20220327201803/https://www.ethnologue.com/language/azb/25|deadlink=no}}</ref><ref>{{Cite web|url=https://glottolog.org/resource/languoid/id/nafa1255|title=Nafar|website=Glottolog|access-date=|archive-date=2022-03-27|archive-url=https://web.archive.org/web/20220327201802/https://glottolog.org/resource/languoid/id/nafa1255|deadlink=no}}</ref>
* '''[[Padarlar]]'''. Oğuz tayfalarından və azərbaycanlıların etnoqrafik qruplarından biridir. Hülakülər dövründə Türküstandan Azərbaycana (Arazdan cənuba) köçüblər. Müasir Azərbaycan Respublikasının ərazisində isə XVI əsrdə məskunlaşmışlar.<ref>Н. Г. Волкова. "Этнические процессы в Закавказье в XIX–XX веках", Кавказский Этнографический сборник, IV часть, Институт Этнографии им. Н. Н. Миклухо-Маклая АН СССР, Москва, Наука, 1969, стр. 4</ref> Onlar təsərrüfat və məişətlərində, xüsusilə, gündəlik [[elat|yarımköçəri]] maldarlıq işlərində adət-ənənələrini digər azərbaycanlı etnoqrafik qruplarından daha uzun müddət saxlaya biliblər.<ref name="Советская энциклопедия"/> Azərbaycanda və Dağıstanda Padar kəndləri, Şamaxıda isə Padar məhəlləsi vardır.<ref>Мамедли А. Соловьева Л. Т. Азербайджанцы. — М.: Наука, 2017. — С. 27. — 708 с. — ISBN 978-5-02-040007-8.</ref>
* '''[[Şahsevənlər]]'''. Azərbaycanlıların etnoqrafik qrupudurlar<ref>James Stuart Olson, Nicholas Charles Pappas. An Ethnohistorical dictionary of the Russian and Soviet empires. — Greenwood Publishing Group, 1994. — С. 60. — ISBN 0313274975, 9780313274978.
</ref> və Azərbaycan dilinin şərq (Muğan) qrupu dialektini danışırlar.<ref>Stephen Shennan, "Pattern and Process in Cultural Evolution"</ref> Əsasən İranda<ref name="Советская энциклопедия">{{cite news
 | title     = Азербайджанцы
 | publisher     = Большая советская энциклопедия. — М.: Советская энциклопедия. 1969—1978.
 | url     = http://dic.academic.ru/dic.nsf/bse/61914/%D0%90%D0%B7%D0%B5%D1%80%D0%B1%D0%B0%D0%B9%D0%B4%D0%B6%D0%B0%D0%BD%D1%86%D1%8B
 | lang     = ru
 | access-date     = 2020-07-17
 | archive-date     = 2017-07-06
 | archive-url     = https://web.archive.org/web/20170706224536/http://dic.academic.ru/dic.nsf/bse/61914/%D0%90%D0%B7%D0%B5%D1%80%D0%B1%D0%B0%D0%B9%D0%B4%D0%B6%D0%B0%D0%BD%D1%86%D1%8B
 | url-status     = live
 }}</ref> və Arazdan cənubda, Cəbrayıl düzündə məskunlaşıblar.<ref name="Институт">{{cite web
 |url         = http://www.history.az/pdf.php?item_id=20100816020426434&ext=pdf
 |title       = Кавказский этнографический сборник
 |publisher   = www.history.az
 |author      = Институт этнологии и антропологии им. Н.Н. Миклухо-Маклая
 |archiveurl  = https://www.webcitation.org/61CUXHXYU?url=http://www.history.az/pdf.php?item_id=20100816020426434
 |archivedate = 2011-08-25
 |access-date = 2021-09-17
 |url-status  = live
}}{{oq|ru|Когда же Давид Строитель в начале XII в., усиливая военную мощь Грузии, поселяет в стране 45 тыс. кипчакских семей, то тем самым образуется значительный массивы тюркоязычного населения. Период наступления персидских шахов на Грузию оставляет след поселением в 1480-х гг. азербайджанцев по южным рубежам страны — по р. Акстафе, Дебет и др. (казахская, памбакская и шурагельская группы)...}}</ref> ''İnanlı'', ''bağdadi'', ''usanlu'' və başqa tayfalara bölünürlər.<ref>{{Kitab3
|müəllif   = Савина В. И.
|hissə     = Этнонимы и топонимии Ирана
|başlıq    = Ономастика Востока
|yer       = М.
|nəşriyyat = Наука
|il        = 1980
|страницы  = 151
|isbn      = 
}}</ref> [[Qazax qəzası]]nın yaşayış yerlərinin adlarında — Qədirli və [[Qaralar (Tovuz)|Qaralal]] toponimlərində, adları qalmaqda olan ''qədirli'' və ''qaralal'' tayfaları da şahsevənlərin qolları hesab edilib.<ref name="Имя и этнос">Волкова Н. Г. Этнонимия в трудах экономического обследования Кавказа 1880-х годов // Имя и этнос: общие вопросы ономастики, этнонимия, антропонимия, теонимия, топонимия: сборник. — М.: Ин-т этнологии и антропологии, 1996. — С. 24–30. — ISBN 5-201-00825-9.</ref> Şahsevənlər Qubanın Ərdəbil məhəlləsinin<ref>Фарзалибейли Ш. Губа тарихи. — Б., 2001. — С. 34, 35.</ref> və Bakıda Əhmədlinin Abşeron kəndinin əsasını qoymuşdur.<ref>Список населённых мест Бакинской губернии // Списки населенных местностей Российской империи. По Кавказскому краю. Бакинская губерния. — Тифлис, 1870. — Т. LXV. — С. 87.</ref> Gəncədə [[Şahsevənlər məhəlləsi]] və [[Şahsevənlər məscidi|məscidi]] vardır.<ref>Fərrux Əhmədov. Gəncənin tarix yaddaşı. — Şirvannəşr, 1998. — С. 162–167.</ref>
** ''[[İnanlı oymağı|Aynallu]]''. Azərbaycan dilinin [[Aynallu dialekti]]ni danışırlar.<ref>{{cite web|url=https://globalrecordings.net/en/language/7453|archiveurl  =https://web.archive.org/web/20160407012341/https://globalrecordings.net/en/language/7453|archivedate =7 aprel 2017|title=Azerbaijani, South: Aynallu language|publisher   =globalrecordings.net|accessdate=6 mart 2020|language={{dil-en|}}}}</ref><ref> Louis Ligeti. Sur la langue des Afchars d'Afghanistan (фр.) // Acta Orientalia Academiae Scientiarum Hungaricae. — 1957. — Vol. 7, no 2/3. — P. 109–156.</ref>
** ''Muğanlı''. Şahsevənlərin qolu olan bu tayfa XIX əsrin əvvəllərində 8 tirədən ibarət olmuşdur.<ref>"Azərbaycan toponimlərinin ensiklopedik lüğəti", II cild, Bakı, "Şərq-Qərb", 2007, s. 119</ref><ref>N. Bəndəliyev "Dağlıq Şirvanın toponimləri", Bakı, "Elm, s.143–145</ref> 1759-cu ildə Qubalı Fətəli xanın Salyanı işğal etməsindən sonra Muğan düzündəki şahsevənlərin bir qismini Quba xanlığında yerləşdirmişdir.<ref>Бутков П. Г. Материалы для новой истории Кавказа съ 1722 по 1803 годъ. Ч. 1. — Санкт-Петербург, 1869. — С. 249.</ref> Akademik [[Nikolay Dubrovin]] Quba xanlığının əhalisindən danışarkən azərbaycanlılardan və ləzgilərdən başqa monqolların kökündən gələn muğanlıları da qeyd edirdi.<ref name="автоссылка1">{{Cite web |url=http://www.vostlit.info/Texts/Dokumenty/Kavkaz/XIX/1800-1820/Dubrovin_N_F/Ist_vojny_kavkaz_1_II/text61.htm |title=История войны и владычества русских на Кавказе. Том I. Книга 2. СПб. 1871 |access-date=2021-03-07 |archive-date=2020-01-30 |archive-url=https://web.archive.org/web/20200130180908/http://www.vostlit.info/Texts/Dokumenty/Kavkaz/XIX/1800-1820/Dubrovin_N_F/Ist_vojny_kavkaz_1_II/text61.htm |deadlink=no }}</ref>
* '''[[Tərəkəmə camaatı|Tərəkəmələr]]'''. Azərbaycanlıların etnoqrafik qrupudur, Dağıstanda, Türkiyədə və Azərbaycanın mərkəz və cənub rayonlarında yaşayırlar.<ref> Сакинат Шихамедовна Гаджиева. Дагестанские терекеменцы: XIX — начало XX в. — Наука, 1990. — С. 8–9. — ISBN 5020167614, 9785020167612.</ref> Dağıstan tərəkəmələri Azərbaycan dili şərq qrupu dialektləri ilə, Ermənistanda yaşamış tərəkəmələr isə cənub qrupu dialektləri ilə oxşarlıq təşkil edir. Onların dilində qıpçaq qrupu dillərinin, həmçinin [[qumuq dili]]nin təsiri hiss edilir.<ref>Гаджиева С. Ш. Дагестанские терекеменцы. XIX — начало XX в.: Историко-этнографическое исследование. — Наука, 1990. — 216 с. — ISBN 5-02-016761-4.</ref><ref>Баскаков Н. А. Карапапахи, или терекеме, и изучение их языка (из материалов по азербайджанским диалектам Армении) // Краткие сообщения Института народов Азии. Вып. 65. — М.: "Наука", 1964. — С. 27.</ref> Azərbaycanda tərəkəmələrlə bağlı "[[Ağ qan (film, 2012)|Ağ qan]]" filmi çəkilmişdir.

=== Digər qruplar ===
* [[Əynular (Abdallar)|Aynular (Abdallar)]]. [[Laçın]] şəhərinin əvvəlki adı olan Abdalyar bu tayfadan götürülmüşdür.<ref name="Karapetian">[[Samvel Karapetian|Karapetian, Samvel]]. ''Armenian Cultural Monuments in the Region of Karabagh''. Yerevan: Gitutiun Publishing House, 2001, p. 169.</ref><ref>''Map of Armenia and Adjacent Countries'' by [[H. F. B. Lynch]] and F. Oswald in ''Armenia, Travels and Studies''. London: Longmans, 1901.</ref>
* [[Alpavut oymağı|Alpaqutlar]]. "Aşair-i tərəkəmə-i Şirvan" adlandırılır, Gəncə, Çuxursəəd və Şirvanda yaşayırdılar.{{sfn|Türkler Ansiklopedisi (Cilt 7)|2002|pp=25}}
* Arıqlılar. Yaylağı Gəncənin Şəmkirbasan nahiyəsində, qışlağı isə Köhnəli kəndində idi.{{sfn|Türkler Ansiklopedisi (Cilt 7)|2002|pp=36}}
* Burcoğlu. Borçalı onların adı ilə adlandırılmışdır. XVII əsrdə Borçalıda məskunlaşmış türk tayfasıdır.<ref>[http://grants.rsu.ru/osi/Don_NC/Middle/Polovci.htm Cumans] {{Wayback|url=http://grants.rsu.ru/osi/Don_NC/Middle/Polovci.htm |date=20100120063854 }} {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20100120063854/http://grants.rsu.ru/osi/Don_NC/Middle/Polovci.htm |date=2010-01-20 }}. The Don and the North Caucasus in the 4th–12th centuries</ref>
* [[Dulqədiroğulları bəyliyi|Dulqədirlər]]. [[Şeyx Heydər]] dövründə Azərbaycana köçmüşdür. 1593-cü il ve 1727-ci il tarixli təhrir dəftərlərində dulqədirlərə daxil olan söklü, hacılar (Gəncə, Xoy), şəmsəddinli və qavurqalı (Gəncə) obaları qeyd edilmişdir.{{sfn|Türkler Ansiklopedisi (Cilt 7)|2002|pp=29}}
* [[Xançobanlı eli|Xançobanlı]]. Qafqaz tarixçisi [[Semyon Bronevski]] onları tatar (Azərbaycan türkü) adlandırmış, saylarını 700 el şəklində vermişdir. [[Şirvan xanlığı]]nı idarə etmiş [[Sərkərlər]] bu tayfadan çıxmışdır.<ref>Броневский С. М. Новейшие географические и исторические известия о Кавказе. Часть II. — М.: В типографии С. Селивановскаго, 1823. — С. 434.</ref>
* [[Xələclər]]. [[Adam Oleari]] XVII əsrdə onlara Muğanda rast gəlmişdir. Xələclər XIX əsrdə əfşarların tərkibinə daxil olmuşdur. 1864-cü ildə Miyanə və Camalabad ətrafında yaşadıqları haqqında məlumat vardır. 1951-ci ildə Azərbaycanda qalan xələclər Astara yaxınlığında bir tirədən ibarət idilər.<ref name="iri1">"[http://www.iranicaonline.org/articles/khalaj-i-tribe-turkistan ḴALAJ i. TRIBE] {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20210302204940/http://www.iranicaonline.org/articles/khalaj-i-tribe-turkistan |date=2021-03-02 }}" — ''[[Encyclopaedia Iranica]], December 15, 2010 (Pierre Oberling)''</ref>
* [[Orlat oymağı|Orlatlar]]. Bu tayfadan, XIV əsrin sonlarında yaranan [[Şəki hakimliyi]]ni idarə etmiş Orlat sülaləsi çıxmışdır. Orlat sülaləsi azərbaycanlılaşmış türkdilli monqol sülaləsi idi.<ref name="БСЭ1"> Шеки (историч. область в Азербайджане) — статья из Большой советской энциклопедии. {{oq|ru|''Как независимое государственное образование упоминалось с конца 14 в. Владетелем Ш. был Сиди Ахмед Орлат (из тюркизированного монгольского племени орлатов)''.}}</ref><ref name="СИЭ2">[Советская историческая энциклопедия, статья: Под ред. Е. М. Жукова. Шеки // Советская историческая энциклопедия. — М.: Советская энциклопедия. — 1973–1982 {{oq|ru|''В послемонг. время Ш. как независимое государственное образование упоминается с кон. 14 в. Владетелем Ш. был Сиди Ахмед Орлат (из тюркизированного монг. племени орлатов).''}}</ref><ref> Петрушевский И. П. Государства Азербайджана в XV веке. Шеки в XV веке // Сборник статей по истории Азербайджана. — Издательство Академии наук Азербайджанской ССР, 1949. — С. 184. {{oq|ru|''Шеки, как было сказано, в конце XIV в. составляла отдельное независимое владение. Тогдашний владетель его Сиди Ахмед Орлат, по-видимому происходил из азербайджанизированного монгольского племени орлатов. Когда утвердились здесь эти владетели, — неизвестно…''}}</ref>
* Sor-sor (sur-sur). 1739-cu ildə Quba və Dərbənd xanlıqlarına köçürülmüş azərbaycandilli<ref>Magomedkhan Magomedkhanov. Building of the Tower of Babel: Ethnolinguistic Processes in Dagestan. Russian Academy of Sciences, Dagestan Science Centre. page 290</ref> tayfadır.<ref>Агаев Г. Д. Данные этнотопонимии о расселении тюркоязычных племён в Азербайджане XI–XV вв. // Этническая ономастика. — Наука, 1984. — С. 149.</ref>
* [[Rumlu tayfası|Rumlu]]. Səfəvilər dövlətinin qurulmasında iştirak etmişdir. 1593-cü ildə Gəncənin Qaraqar nahiyəsində Əkinçi Urumlu və İncə Urumlu adlı iki oba var idi.{{sfn|Türkler Ansiklopedisi (Cilt 7)|2002|pp=34}}

== Mədəniyyət ==
* Hərbi birləşmələr: [[Kəngərli süvariləri]], Şahsevən hərbi birliyi (Səfəvilər dövrü).
* [[Azərbaycan dilinin dialektləri|Dialektlər]]: [[Aynallu dialekti]], [[Xələc dili]], [[Qarapapaq dili]], [[Əfşar dili]].
* [[Azərbaycan xalçaları|Xalçaçılıq]]: [[Avşar xalçaları]], [[Şahsevən xalçası]].
* [[Azərbaycan rəqsləri|Rəqslər]]: [[Xançobanı]], [[Tərəkəmə (rəqs)|Tərəkəmə]], [[Şahsevəni]].
* [[Azərbaycan memarlığı|Memarlıq]]: [[Şahsevənlər məhəlləsi]], [[Şahsevənlər məscidi]].
* [[Azərbaycan kinosu|Filmlər]]: [[Ağ qan (film, 2012)|Ağ qan]].

== Xüsusiyyətləri ==
{| class="wikitable sortable" style="margin:0 1em 0 0; font-size:95%;"
|- bgcolor="#cccccc"
!Tayfanın adı
!Daxil olduğu qrup
![[Qaraqoyunlular|Qaraqoyunlu tayfa ittifaqına]] daxildir mi?
![[Ağqoyunlular|Ağqoyunlu dövləti]]nə xidmət edib mi?
![[Səfəvilər]] dövlətinə xidmət edib mi?
!Tayfadan Azərbaycan sülaləsi çıxıb mı?
![[Azərbaycan Respublikası]]nın toponimikasında qeyd edilirmi?
![[Azərbaycanlıların etnogenezi]]ndə iştirak edib mi?
![[Azərbaycanlı etnik qruplar|Azərbaycanlıların subetnik qrupu]] və ya Azərbaycan tayfası sayılırmı?
!Danışdıqları dil [[Azərbaycan dilinin dialektləri|Azərbaycan dilinin dialekti]] sayılırmı?
|-
|Alayuntlular
|
|
|
|
|
|{{Y}}
|{{Y}}
|
|
|-
|Aynallu
|Şahsevən
|
|
|
|
|
|
|
|{{Y}}
|-
|Aynular (Abdallar)
|
|
|
|
|
|{{Y}}
|
|
|
|-
|Ayrımlar
|
|
|
|{{Y}}
|
|{{Y}}
|
|{{Y}}
|{{Y}}
|-
|Bayandur
|
|
|hakim sülalə
|{{Y}}
|
|{{Y}}
|
|
|
|-
|Bayatlar
|
|
|
|{{Y}}
|
|{{Y}}
|
|{{Y}}
|{{Y}}
|-
|Qacarlar
|Bayatlar
|
|{{Y}}
|{{Y}}
|Gəncənin Ziyadoğluları
|
|{{Y}}
|{{Y}}
|{{Y}}
|-
|Müqəddəmlər
|Bayatlar --> Otuzikilər
|
|
|{{Y}}
|Marağanın Müqəddəmləri
|
|
|{{Y}}
|
|-
|Bəydili boyu
|
|
|
|{{Y}}
|
|{{Y}}
|
|
|
|-
|Kəngərlilər
|Bəydili --> Ustaclı
|
|
|{{Y}}
|Naxçıvanın Kəngərliləri
|{{Y}}
|
|{{Y}}
|
|-
|Döyər boyu
|
|{{Y}}
|
|{{Y}}
|
|{{Y}}
|
|
|
|-
|Əfşarlar
|
|{{Y}}
|{{Y}}
|{{Y}}
|
|
|
|{{Y}}
|{{Y}}
|-
|Cavanşirlər
|Əfşarlar --> Bəhmənli --> Sarıcalı
|
|
|
|Qarabağın Cavanşirləri
|
|
|
|
|-
|Qaradağlılar
|
|
|
|
|
|
|
|{{Y}}
|{{Y}}
|-
|Qaragözlülər
|
|{{Y}}
|
|{{Y}}
|
|{{Y}}
|
|{{Y}}
|{{Y}}
|-
|Qarapapaqlar
|
|
|
|
|
|
|
|{{Y}}
|{{Y}}
|-
|Qınıq boyu
|
|
|
|
|
|{{Y}}
|
|
|
|-
|Nəfərlər
|
|
|
|
|
|
|
|{{Y}}
|{{Y}}
|-
|Padarlar
|
|
|
|{{Y}}
|
|{{Y}}
|
|{{Y}}
|
|-
|Təkəli
|Təkə
|
|
|{{Y}}
|
|{{Y}}
|
|
|
|-
|Şahsevən
|
|
|
|{{Y}}
|Ərdəbil xanlığı sülaləsi
|{{Y}}
|
|{{Y}}
|{{Y}}
|-
|Tərəkəmələr
|
|
|
|{{Y}}
|
|
|
|{{Y}}
|{{Y}}
|-
|Yıva boyu
|
|hakim sülalə
|
|
|
|
|{{Y}}
|
|
|-
|Baharlı
|Yıva
|hakim sülalə
|
|
|
|{{Y}}
|
|{{Y}}
|{{Y}}
|}

== Qalareya ==
<gallery mode="packed" heights="140">
Fayl:Ayrum from village of Gedamish of Ganja Uyezd.jpg|Gəncə üyezdinin Gedamiş kəndindən olan Ayrım
Fayl:Ayrım şivəsi.webm|Ayrım şivəsində teatr tamaşası
Fayl:Azeri tribe Terekeme.jpg|Azərbaycan tayfası Tərəkəmə. Rusiya İmperiyası poçt kartı
Fayl:Карапапахские беки из Борчалы.jpg|Borçalıdan Qarapapaq bəyləri
Fayl:Sofulu tayfasi.jpg|Sofulu tayfası nəsil şəcərəsi
Fayl:Боевое знамя конницы Кенгерли.jpg|[[Kəngərli süvariləri]] döyüş sancağı
</gallery>

=== Tayfa tamğaları ===
<gallery mode="packed" heights="100">
Fayl:Alayuntlu.svg|[[Alayuntlu boyu]] tamğası. Simvolu [[kərkincək qızılquş]]dur (yağalbay).
Fayl:Eymur.svg|[[Ayrımlar]] tamğası. Simvolu [[qaragöz qızılquş]]dır (ispəri).
Fayl:Bayundur.svg|[[Bayandur eli|Bayandur tayfası]] tamğası. Simvolu [[Laçın (quş)|laçın]]dır.
Fayl:Bayat.svg|[[Bayat tayfası]] tamğası. Simvolu [[adi yapalaq]]dır (puhu).
Fayl:Begdili.svg|[[Bəydili boyu]] tamğası. Simvolu [[böyük maygülü]]dür (bəhri).
Fayl:Doger.svg|[[Döyər boyu]] tamğası. Simvolu küçügəndir.
Fayl:Avsar.svg|[[Əfşar boyu]] tamğası. Simvolu [[qırğı qartal]]dır (cura laçın).
Fayl:Kinik.svg|[[Qınıq boyu]] tamğası. Simvolu şimali [[tetraçalan]]dır (cura qarcığay).
Fayl:Yiva.svg|[[Yıva boyu]] tamğası. Simvolu şimali [[tetraçalan]]dır (tuyqun).
Fayl:Igdir.svg|[[İğdir boyu]] tamğası. Simvolu şimali [[tetraçalan]]dır (qarçığay).
Fayl:Pecenek.svg|[[Peçeneqlər]] tamğası. Simvolu [[sağsağan]]dır (ala toğunaq).
Fayl:Salur.svg|[[Salur boyu]] tamğası. Simvolu [[berkut]]dur (bürgüt).
Fayl:Yazir.svg|[[Yazır boyu]] tamğası. Simvolu [[ördəktutan qızılquş]]dur (turumtay).
Fayl:Yuregir.svg|[[Yüreğir boyu]] tamğası. Simvolu bikudur.
</gallery>

== İstinadlar ==
{{İstinad siyahısı|3}}

== Ədəbiyyat ==
{{refbegin|2}}
* {{cite book|author=[[Голден, Питер Бенджамин|Golden, Peter B.]]|year=1992|title=An Introduction to the History of the Turkic Peoples|url=https://archive.org/details/introductiontohi00gold|url-access=limited|publisher=Otto Harrasowitz|isbn=978-3-447-03274-2}}
* И. П. Петрушевский. Очерки по истории феодальных отношений в Азербайджане и Армении в XVI—начале XIX вв. — Ленинград: Издательство Ленинградского Государственного Ордена Ленина Университета имени А. А. Жданова, 1949.
* {{cite book |last=Mustafayev |first=Shahin |date=2021 |title=GENEALOGICAL LEGENDS AS A REFLECTION OF THE HISTORICAL MEMORY OF THE ANCIENT OGHUZES |url=https://www.academia.edu/45613021/%D0%93%D0%B5%D0%BD%D0%B5%D0%B0%D0%BB%D0%BE%D0%B3%D0%B8%D1%87%D0%B5%D1%81%D0%BA%D0%B8%D0%B5_%D0%BF%D1%80%D0%B5%D0%B4%D0%B0%D0%BD%D0%B8%D1%8F_%D0%BA%D0%B0%D0%BA_%D0%BE%D1%82%D1%80%D0%B0%D0%B6%D0%B5%D0%BD%D0%B8%D0%B5_%D0%B8%D1%81%D1%82%D0%BE%D1%80%D0%B8%D1%87%D0%B5%D1%81%D0%BA%D0%BE%D0%B9_%D0%BF%D0%B0%D0%BC%D1%8F%D1%82%D0%B8_%D0%B4%D1%80%D0%B5%D0%B2%D0%BD%D0%B8%D1%85_%D0%BE%D0%B3%D1%83%D0%B7%D0%BE%D0%B2_Genealogical_legends_as_a_reflection_of_the_historical_memory_of_the_ancient_Oghuzes_ |location= |publisher=НАРОДЫ И РЕЛИГИИ ЕВРАЗИИ. Том 26, №1 |page=82-96 |isbn= |author-link= |access-date=2024-03-25 |archive-date=2024-03-25 |archive-url=https://web.archive.org/web/20240325072752/https://www.academia.edu/45613021/%D0%93%D0%B5%D0%BD%D0%B5%D0%B0%D0%BB%D0%BE%D0%B3%D0%B8%D1%87%D0%B5%D1%81%D0%BA%D0%B8%D0%B5_%D0%BF%D1%80%D0%B5%D0%B4%D0%B0%D0%BD%D0%B8%D1%8F_%D0%BA%D0%B0%D0%BA_%D0%BE%D1%82%D1%80%D0%B0%D0%B6%D0%B5%D0%BD%D0%B8%D0%B5_%D0%B8%D1%81%D1%82%D0%BE%D1%80%D0%B8%D1%87%D0%B5%D1%81%D0%BA%D0%BE%D0%B9_%D0%BF%D0%B0%D0%BC%D1%8F%D1%82%D0%B8_%D0%B4%D1%80%D0%B5%D0%B2%D0%BD%D0%B8%D1%85_%D0%BE%D0%B3%D1%83%D0%B7%D0%BE%D0%B2_Genealogical_legends_as_a_reflection_of_the_historical_memory_of_the_ancient_Oghuzes_ |url-status=live }}
* Tapper R. Frontier Nomads of Iran: A Political and Social History of the Shahsevan. Cambridge University Press; 1997.
* {{cite book |last= |first= |date=2002 |title=Türkler Ansiklopedisi (Cilt 7) |url=http://kaynakca.hacettepe.edu.tr/eser/31982956/turkler-ansiklopedisi-cilt-7 |location=Ankara |publisher=Yeni Türkiye Yayınları |page=1397 |isbn=975-6782-33-1 |author-link= |access-date=2024-04-17 |archive-date=2019-09-10 |archive-url=https://web.archive.org/web/20190910102231/http://kaynakca.hacettepe.edu.tr/eser/31982956/turkler-ansiklopedisi-cilt-7 |url-status=live }}
{{refend}}
{{Azərbaycan mədəniyyəti}}
[[Kateqoriya:Azərbaycanlılar]]
[[Kateqoriya:Ellər]]
[[Kateqoriya:Azərbaycan tayfaları]]
[[Kateqoriya:Azərbaycan mədəniyyəti]]