Beynəlxalq valyuta sistemi
Beynəlxalq valyuta sistemi — dünya ölkələri arasında xarici iqtisadi əlaqələrin daim artması və təkmilləşməsi beynəlxalq valyuta münasibətlərindən daha çox asılıdır. Beynəlxalq valyuta münasibətləri dünya ölkələri arasındla qarşılıqlı iqtisadi əlaqələrə xidmət edən dünya pulunun fəaliyyəti ilə bağlı olan iqtisadi münasibətlərdir. Ölkələr arasında müxtəlif istiqamətlərdə xarici iqtisadi əlaqələr genişləndikcə beynəlxalq valyuta münasibətləri də daim inkişaf edir və təkmilləşir.
Valyuta (italyanca- «Valuta», «qiymət», «dəyər») mənasını daşıyır. Valyuta hər bir dövlətin pul nişanıdır və qanunvericilik qaydasında müəyyən edilir. Məsələn, ABŞ-də dollar, Azərbaycanda manat, İngiltərədə funt-sterlinq, Yaponiyada ien və s. Hər bir ölkənin özünə məxsus olan milli pul sistemi mövcuddur və onun bir hissəsini valyuta resursları təşkil edir və beynəlxalq ödəmə vasitəsi kimi çıxış edir.
Dünya ölkələrinin milli valyutaları beynəlxalq valyuta mübadiləsində iştirakına görə bir-birindən fərqlənir. Milli valyuta bazarında bir ölkənin valyutasının başqa ölkənin valyutasına dəyişdirilməsi və ya alınıb satılmasına görə valyutalar üç növə ayrılır.
- tam çevrilən (sərbəst çevrilmə qabiliyyəti olan);
- qismən çevrilən;
- çevrilməyən (çevrilmə qabiliyyəti olmayan).
Dünyada elə ölkələr vardır ki, onların valyutaları tam çevrilmə qabiliyyətinə malikdir. Belə valyutaları sərbəst olaraq istənilən ölkənin valyutasına dəyişdirmək olar. Bu proses valyutanın konvertləşdiridlməsi adlanır.Müasir şəraitdə Beynəlxalq valyuta fondunun üzvü olan 180 ölkədən 60- nın valyutası tam çevrilə bilən valyutadır. Onlara: ABŞ dollarını, Avropa Birliyi ölkələrinin evrosunu, Ingiltərənin funt-sterlinqini, Almaniya markasını göstərmək olar.
Qismən çevrilən valyutalara valyuta qanunlarına əsasən yalnız müəyyən sahələrdə dəyişdirilməsinə icazə verilən valyutalar aiddir. Dünyanın bir sıra ölkələrinin valyutaları çevrilmə qabiliyyəti olmayan valyutalar hesab olunur.
Dünya valyuta sistemi birdən-birə meydana gəlməmişdir. Belə ki, dünya təsərrüfat sisteminin təkamül yolu ilə formalaşması beynəlxalq valyuta sisteminin yaranmasına səbəb olmuşdur.
Dünya valyuta sistemi dünya bazarının inkişafı nəticəsində öz misiyasını genişləndirmiş və dövlətlərarası razılaşma əsasında tənzimlənir.
Valyuta bazarı[redaktə | mənbəni redaktə et]
Dünya ölkələri arasında təsərrüfat əlaqələrinin daim genişlənməsi beynəlxalq valyuta sisteminin inkişafı və təkmilləşdirilməsinə təsir göstərir.1944-cü ildə Beynəlxalq Valyuta Fondunun (BVF) yaradılması, Avropa Valyuta sisteminin təşkil edilməsi dünya ölkələrinin nüfuzlu valyutalarının konvertləşdirilməsi prosesində mövcud olan çətinlikləri aradan qaldırdı. Hazırda dünya ölkələri milli valyutalarla yanaşı beynəlxalq əməliyyatlarda kollektiv valyutalardan da istifadə edirlər. Kollektiv valyuta (EKYI) 1979-cu ildən Avropa iqtisadi birliyinə daxil olan ölkələr arasında hesablama pul vahidi kimi fəaliyyət göstərir.
Beynəlxalq valyuta bazarında valyuta məzənnəsi formalaşır. Valyuta məzənnəsi (kursu) dedikdə bir ölkənin pul vahidinin digər ölkələrin pul vahidlərində ifadə olunmuş qiyməti nəzərdə tutulur. Valyuta məzənnəsi müxtəlif amillərin valyuta bazarına təsirindən asılı olaraq dəyişir. Valyuta bazarında valyuta kursu müəyyən edilərkən dünya bankının metodikası əsas götürülür. Yəni bu metodikaya görə 15 adda məhsulun hər iki ölkədə satış qiymətləri müqayisə olunur və onun əsasında valyuta kursu müəyyən edilir. 15 adda məhsulların adları dünya təcrübəsinə əsasən qəbul olunur və onların adları dəyişdirilir.
Ümumdünya təsərrüfatı sisteminin formalaşmasına uyğun olaraq beynəlxalq valyuta sisteminin inkişafının dörd mərhələsi vardır. Birinci mərhələsi XIX-XX əsrlərdə kortəbii surətdə qərarlaşan «qızıl standart» valyuta sistemidir. Bu dövrdə beynəlxalq valyuta-kredit sistemində mərkəzi yeri qızıl tuturdu
Qızılın nadir (nəcib) metal olması, tədavüldə hərəkətinin çətinlik törətməsi, pul kütləsinin azalması və s. amillərlə bağlı olaraq kağız pulların dövriyyəyə buraxılması obyektiv zərurətə çevrildi.
Beynəlxalq valyuta sisteminin ikinci mərhələsi XX əsrin 30-cu illərindən başlayaraq 50-60-cı illərdə başa çatmışdır.Bu sistemin Bretton-Vuds valyuta sistemi (tənzimlənən valyuta məzənnəsi) adlanır. 1944-cü ildə dünya ölkələrinin beynəlxalq valyuta sisteminin tənzimləmək məqsədilə ABŞ-nin Bretton-Vuds şəhərində beynəlxalq konfrans keçirilmişdir. Konfransda köhnə sistemin üstünlüklərini saxlamaq yolu ilə nəzərə çarpan çatışmazlıqları aradan qaldırmaq haqqında qərar qəbul olunmuşdur. Bu sistemə əsasən ABŞ dolları və ingilis funt sterlinqi beynəlxalq ödəniş vasitəsi kimi qəbul edildi, ehtiyat valyutanın qızılla rəsmi məzənnəsi müəyyən edildi. Bretton-Vuds Konfransının qərarı ilə Beynəlxalq Valyuta Fondu (BVF) yaradıldı və kapitalist ölkələri arasında valyuta məzənnələrini tənzimləməklə məşğul olmağa başladı. ABŞ dolları qızıla və başqa ölkələrin milli valyutaları ilə mübadilə olunmaq funksiyasına malik oldu. Bretton-Vuds valyuta sistemi ABŞ iqtisadiyyatında bir sıra geriləmələrə səbəb oldu. Xüsusilə, 50-60-cı illərdə ABŞ-nin tədiyyə balansı mənfi soldaya malik olmuş, xarici nümayəndələrin daha çox dollara malik olması ABŞ qızılının başqa ölkələrə axmasına səbəb olmuşdur\ Beləliklə, 1971- 1973-cü illərdə tənzimlənən valyuta məzənnəsi sistemi tamamilə dağıldı.
"Üzən" valyuta məzənnəsi[redaktə | mənbəni redaktə et]
Valyuta məzənnəsi sistemi 1976-cı ildə BVF üzvləri arasında Kinqostonda (Yamayka) keçirilmiş müşavirədə qəbul edilmişdir. Bu sistem ifadə edilən «Üzən» valyuta məzənnəsi adlanır. Bu sistemin mahiyyəti ondan ibarətdir ki, bütün valyuta vahidlərinin qızılla mübadilə olunma əlaqələri tamamilə aradan qalxır. BVF-a üzv olan ölkələr «sabit» və ya «üzən» məzənnə sistemində sərbəst iştirak etmək imkanı əldə etdilər ABŞ, Kanada, Ingiltərə,Yaponiya və digər inkişaf etmiş ölkələr tələb və təklifdən asılı olaraq sərbəst valyuta məzənnələrini müəyyən etdilər və bu sistemdə ABŞ dolları mütləq üstünlük qazandı.
Beynəlxalq valyuta sisteminin tərkib hissələrindən biri də Avropa ittifaqı ölkələrinin valyuta sistemidir .Bu sistem 1979-cu ilin mart ayında Avropa Ittifaqı ölkələrinin qarşılıqlı razılaşmalar əsasında yaradılmışdır. Belə ki, həmin ildə EKÜI bu ittifaqa daxil olan ölkələrin hesablama vasitəsi olan kollektiv valyuta kimi dövriyyəyə buraxılmışdır.
- AI-in ölkələrinin ABŞ dollarının təsirindən xilas olunması.
- Avropa valyutta məzənnəsi sistemində AI-na daxil olan ölkələr arasında 1 yanvar 2002-ci ildən etibarən «avro» banktnotları dövriyyə buraxılmışdır. «Avro» pul vahidi AI-na daxil olan ölkələrin əlaqələrinin daha da genişlənməsinə onların iqtisadi potensialının artmasına təsir göstərir.
Azərbaycan Respublikasında 15 avqust 1992-ci ildən etibarən milli valyuta manat dövriyyə buraxılmışdır. 1994-cü ildən etibarən «valyuta tənzimlənməsi» haqqında qanun qəbul edilmiş, ona uyğun olaraq milli valyutanın xarici valyutalarla mübadilə nisbəti, onların tənzimlənməsi mexanizmi və əhalinin alıcılıq qabiliyyətinə təsiri müəyyən edilmişdir.
2006-cı ildən etibarən Azərbaycanda inflyasiya prosesi ilə bağlı olaraq milli pul vahidinin alıcılıq qabiliyyətinin aşağı düşməsi nəticəsində denominasiya siyasəti həyata keçirilmişdir. Milli valyutanan xarici valyutaya nisbətən dönərlilik səviyyəsi və gücü (möhkəmliliyi) artmışdır. Yeni pul vahidinin əvvəlki valyuta ilə nisbəti 5000 AzM= 1 AZN olmuşdur.
Beynəlxalq Valyuta Fondu[redaktə | mənbəni redaktə et]
Beynəlxalq Valyuta Fondu Beynəlxalq maliyyə təşkilatlarından biri. Əsası 1944-cü ildə ABŞ-nin Hempşir ştatının Bretton-Vuds ayalətində BMT-nin valyuta konfransında qoyulan, valyuta-maliyyə sferasında beynəlxalq əməkdaşlığı təmin etmək, beynəlxalq ticarətin genişlənməsinə və tarazlı inkişafa şərait yaratmaq, bunula da üzv ölkələrin iqtisadi yüksəlişinə yardımçı olmaq, üzv ölkələrin valyuta stabilliyinə xidmət etmək, üzv ölkələrin tədiyyə balansındakı qeyri-tarzalıqları aradan qaldırmaq məqsədi ilə onlara kreditlər vermək, bununla da beynəlxalq iqtisadi əlaqələrin qarşısını alan maneələri aradan qaldırmaq, beynəlxalq ticarət münasibətlərinə maneçilik törədən valyuta idxalı məhdudiyyətlərinin aradan qaldırılmasına kömək məqsədi ilə yaradılan beynəlxalq maliyyə inistitutudur.