Böyük Hun imperiyası üçün mənbəyə bax

{{Vikiləşdirmək}}{{Tarixi dövlət
| adı                = Böyük Hun İmperiyası
| statusu                = İmperiya
| bayrağı                = Flag of the Great Hunnic Empire.png
| xəritəsi                = XiongnuMap.png
| xəritənin_izahı                = Ən böyük sərhədləri ([[Mete xan]] dövrü, E.ə. 209 — E.ə. 174)
| quruluş_ili                = e.ə. 220
| süqut_ili                = e.ə. 58
| x1                = Xan Çao imperiyası
| x2                = Hu Çao imperiyası
| x3                = Hsia imperiyası
| x4                = Şimal Lianq krallığı
| x5                = Kidar imperiyası
| paytaxtı                = Lonqçenq ([[Arxanqay]])
| ən_böyük_şəhəri                = [[Arxanqay]]
| rəsmi_dilləri                = [[Hun dili]], [[Monqol dili]]
| ərazisi                = 4,030,000 km^2
| idarəetmə_forması                = [[Xaqanlıq]]
| sülalə                = [[Luanti sülaləsi]]
| rəhbər_titulu                = [[Şanyü|Teqnri Qut]] ([[çincə]]: [[Şanyü|Tanhu/Şanyü]])
| rəhbər1                = [[Teoman (hökmdar)|Teoman Tanhu]]
| rəhbər_il1                = E.ə. 220 — E.ə. 209
| rəhbərin_titulu2                = [[Şanyü]]
| rəhbər2                = [[Mete xan]]
| rəhbər_il2                = E.ə. 209 — E.ə. 174
| rəhbər3                = [[Laoşan]]
| rəhbər_il3                = E.ə. 174 — E.ə. 160
| dini                = [[Tenqriçilik]]<br>[[Şamanizm]]
}}
'''Böyük Hun İmperiyası''' — ''Hiung-nu'' ({{dil-zh|匈奴}}; [[pinyin]]: ''Xiongnu'') [[Türkiyə Cümhuriyyəti|Türkiyə]] və [[Azərbaycan Respublikası|Azərbaycan]] [[Tarixşünaslıq|Tarixşünaslığında]] ''Böyük Hun İmperiyası'' və ya ''Asiya Hun İmperiyası'' olaraq adı keçir.

== Etnik tərkibi ==
{{Əsas|Hunlar}}
'''Xunnu''' e.ə III əsrdən eramızın I əsrinə qədər Asiya çöl zonasını tutan köçəri tayfalardan ibarət olmuşdur. Çin mənbələrinə görə onlar e.ə 209-cu ildə Modun Şanyunun(Mete xan) başçılığı altında imperiya yaratmışdılar. Bu imperiya (e.ə 209–93) müasir Monqolustanın sərhədlərindən kənara çıxırdı. Eradan əvvəl II əsrdə özlərindən əvvəlki əsas qüvvə [[Yueçji]]-yə qalib gələndən sonra [[şərqi Asiya]] çöl zonası və mərkəzi Asiyada əsas güc halına gəldilər. Onlar Sibir, Monqolustan, daxili Monqolustan, Sintizyan, və Qansu ərazilərində aktiv idilər.

Xunnu dövlətinin əsas milli kimliyi bir çox fərziyələrə yol açmışdır, çünki çin mənbələrində çox az söz, titullar və şəxsi adlar qorunub qalmışdır. Xunnunun etnik tərkibi barədə alimlər multi etnik də daxil olmaqla,<ref name="Geng 2005">Geng 2005</ref> [[Monqol dilləri|monqol]],<ref name="ethnic">{{Cite web |title=А.Шабалов "Об этнической принадлежности хунну". 2009 (Russian) |url=http://rudocs.exdat.com/docs/index-128726.html |access-date=2020-06-11 |archive-date=2018-09-14 |archive-url=https://web.archive.org/web/20180914203456/http://rudocs.exdat.com/docs/index-128726.html |url-status=live }}</ref> [[Türk dilləri|türki]] ,<ref>Gedikli, Yusuf (2009).</ref> [[Yenisey dilləri|yenisey]] ,<ref>Adas 2001: 88</ref><ref name="beckwith">Beckwith 2009: 404–405, nn. 51–52.</ref> [[Toxarlar|toxariyan]], [[İran dilləri|irani]],<ref name="Harmatta 1999: 488">Harmatta 1999: 488</ref><ref name="Jankowski 2006: 27">Jankowski 2006: 27</ref> və [[Ural dilləri|ural]]<ref>{{cite book|last1=Adolphe Bloch|title=De l'origine des turcs en particuliers des osmanlis|pages=158–168|url=http://www.persee.fr/web/revues/home/prescript/article/bmsap_0037-8984_1915_num_6_3_8733|access-date=2020-06-11|archive-date=2015-09-25|archive-url=https://web.archive.org/web/20150925142941/http://www.persee.fr/web/revues/home/prescript/article/bmsap_0037-8984_1915_num_6_3_8733|url-status=live}}</ref> təklifi irəli sürüblər.''Xunnu'' adı [[Hunlar]]la əlaqəli ola bilər, amma bu sübut mübahisəlidir.<ref name="beckwith" /><ref name="vaissiere2006">Vaissière 2006</ref>

== Bayrağı ==
Böyük Hun İmperiyasının bayrağı bənövşəyi fon üzərində sarı [[Tenqriçilik|Tengri]] təsvirindən ibarətdir. Hunların etnik bayrağında isə sarı zəmin üzərində əjdaha simvolu var idi. Sarı rəng qədim [[Türk xalqları|türk]] dövlətlərində "dünyanın mərkəzi"ni bildirir. Bayrağın üstündəki əjdaha türk mifalogiyasında güc, qüdrət kimi xüsusiyyətlərlə bircə bir sıra dağıdıcı təbiət hadisələrini təmsil edən şeytani bir varlıq olaraq görülmüşdür. Bundan əlavə Hun Hökmdarı [[Mete xaqan|Metenin]] əjdaha nəsildən gəldiyini deyən bəzi türk rəvayətləri də mövcuddur.<ref>{{Cite web|URL=https://derstarih.com/turk-devletleri-bayraklari/|title=Arxivlənmiş surət|access-date=2021-11-25|archive-date=2022-03-26|archive-url=https://web.archive.org/web/20220326090330/https://derstarih.com/turk-devletleri-bayraklari/|url-status=live}}</ref>

== e.ə II əsr Xunnu(Böyük Hun) dövləti və onun qonşuları ==
E. Ə 209-cu ildə, [[Han sülaləsi|Xan sülaləsinin]] əsasının qoyulmasından 3 il sonra, yeni şanyu: [[Mete xaqan|Modun Şanyunun]] başcılığı altında Xunnu güclü bir konfederasiya halını aldı. Bu yeni siyasi birlik onları daha qorxulu dövlətə çevirdi , daha böyük orduların yaradılmasına və daha yaxşı strateji mövqelərdə məşqlər aparılmasına şərait yaratdı. Bu konfederasiyanın yaradılma səbəbi bilinmir. Xunnu ağır işlərdə qul əməyi kimi bir çox çin kənd təsərrüfatı texnikaları işlətməyə, çinlilər kimi ipək geyinməyə, və çin memarlıq üslubunda tikilmiş evlərdə yaşamağa başladı.<ref>Bently, Jerry H., ''Old World Encounters,'' 1993, pg. 38</ref> [[Hunlar]] hal-hazırkı [[Monqolustan]] ərazisində və [[Çin]]in şimali-qərbində həyatlarını davam etdirirdilər. İlk bilinən hökmdarları [[Mete xaqan|Mete şanyüd]]ür. Çinlilər önünə keçə bilmədikləri hunların hücumlarının qarşısını almaq üçün "Böyük Çin Divarı" ([[Çin Səddi]]) ni inşa etmək məcburiyyətində qalmışlar. Bu tikili, günümüzdə hələ də bir dünya möcüzəsi olaraq qəbul edilməkdədir. [[Minq sülaləsi]] dövründə də yenilənən böyük divarın bir çox qismi sağlamlığı ilə günümüzdə hələ ayaqda qalmaqdadır.

== Qurulması ==
Mərkəzi Asiyada yaranan ilk Türk dövləti olmamışdır. Burada Dinlin, Usun, Saka və s.dövlətlər olmuşdur. Hunlar 21 Türk tayfasının birləşməsindən yaranmışdır. Quruluşu haqqında tutarlı məlumatlar yoxdur. Qəbilə olaraq e.ə. 220-ci ildə Teoman(Tuman) tərəfindən qurulduğu qəbul edilir, çünki daha öncəki qəbilə başçıları haqda məlumat yoxdu. Teomandandan sonra qəbilə konfederasiyasını böyük bir imperatorluğa çevirən [[Mete xaqan|Mete şanyüd]]ür. Köçəri bozqır tayfalarını toplayan Mete, [[İpək yolu]]na hakim olmaq üçün Çin ilə mübarizə aparmışdır. E.ə. 200-cü illərdə [[Xan sülaləsi]]nə qalib gəlmişdi. Mete Peteng müharibəsində imperatoru pusquya saldı. 7 gün ac-susuz mühasirədə qalan imperator məcbur olub sülh bağladı. Sülhün şərtlərinə əsasən imperatorun qızı həmişə hun imperatoru ilə evlənəcəkdi.

Mete xaqan bundan sonra Çini sakit buraxsa da, hun tayfa başçıları hələ də hücumlara davam edirdilər. Bundan sonra qılınca əl atmadı. Çünki, ona baş əyməyən bir xalq qalmamışdı. O, eramızdan əvvəl 174-cü ildə vəfat etdi. Onun səltənəti düz üç yüz il-daxili qırğınlar ölkəni dağıdana qədər yaşadı. Metenin, Çini öz torpaqlarına birləşdirməyib, vergi almaq sürətiylə idarəetmə səbəbi, Çinin oturaq həyatı və siyasi təsirindən uzaq durmağa çalışması ilə izah olunur.

== Metedən sonra ==
Metenin ölümündən sonra bir müddət daha gücünü qoruyan dövlət, Çinli şahzadələrlə evlənmə ənənəsi ilə Çinli şahzadələrin casusluq fəaliyyətləri, konfederasiya içindəki tayfalar arasındakı iqtidar mübarizələri, Çinin İpək yolu üzərində getdikcə siyasi nüfuzunu artırması kimi səbəblərlə e.ə. 46-cı ildə Hunlar Şərqi və Qərbi Hunlar adı ilə iki yerə ayrıldılar. [[Huxanye]] əyanların dəstəyi ilə üsyan qaldıraraq hakimiyyətə gəlmişdi. Əvvəlki adı Tsihouşan idi. Eramızdan əvvəl 57-ci ildə Hun dövlətində 5 tanhu var idi və hamısı hökmdarlığa iddialı idi. Çuki, Hüge, Utzsi, Yuydi özünü tanhu elan etmişdi. Bu şəxslərin hamısı [[Mete xaqan]]ın ayrı qadınlardan olan nəvələridi idi. Çuki əvvəlcə Hüge, Utzsi və Yuydinin müttəfiq ordularına qarşı vuruşmağa başladı və məğlub olaraq qaçdı. Yuydi isə Huxanyeyə tabe olduğunu bildirdi. Digər tərəfdən general [[Li Lin]]in oğlu Utszini şanyü elan etdi. Utszi öldürüldükdən sonra Huxanyenin yeni rəqibləri baş qaldırdı. Sünsün adlı hun generalı bir şahzadəni [[II Günçen]] şanyü adı ilə hökmdar elan etdi. Daha qərbdə isə Huxanyenin qardaşı Çiçi şanyü özünü hökmdar elan etdi. Çiçi və Günçen ittifaqa girərək Huxanyeni məğlub etdilər. Huxanye öz əyanları ilə qurultay çağırdı, amma əyanlar onun Çin vassallığını qəbul etməsi fikrinə etiraz etdilər. Hun generallarından biri İçjiçzı isə o dövrlərin geridə qaldığını Çinin artıq güclü olduğunu dedi. Huxanye onunla razılaşdı. Huxanye Çinə yola düşdü. 147 ildən sonra ilk dəfə idi ki, Çin imperatoru və tanhu görüşürdü. İmperator ona ordu və ərzaq verərək ölkəsinə göndərdi. Çiçi şanyü bu arada öz dövlətini qurmağa hazırlaşırdı. O, e.ə.36-cı ildə Tanrı dağının şimalını, İssık gölünün ətrafını və Orta Asiyanı tutdu, lakin elə Talas döyüşündə Çin ordusu Çiçini məğlub edərək başını kəsdi. Qərbi Hun dövlətinin paytaxtını tutdular,"ipək yolu" üzərində 50-yə qədər şəhəri talan etdilər.

Qərbi Hunlar, Çiçi idarəsi altında Talas'ın qərbinə hakim oldular. Ağhunların və Avropa Hunlarının qurulmasında əsas rol oynadılar. Qərb Hunluları'nın başında olan Çiçi'nin Çin'ə qarşı verdiyi mücadilədə qısa bir müddət sonra uğursuz olduğu görsənir. Bəlkə də ona görə ki, Çiçi, Çin ilə mücadilədə qədim bozqır müharibə taktikalarını bir kənara qoyaraq bir şəhər qurub oranı qala halına gətirərək müdafiə taktikasına üstünlük vermişdir. Bu onun özünün birinci xətasıdır. Məğlubiyyətində təsirli olan digər xəta isə əmri altında olan əsgərlərə çox sərt davranmasıdır.

Şərqi Hunlar [[Huxanye]] idarəçiliyində Talas'ın şərqində eramızın 48-ci ilinədək hökm sürdülər. Hakimiyyət uğrunda mübarizə nəticəsində, eramızın 48-ci ildə Cənub və Şimal Hunları olmaqla ikiyə ayrıldı. Şimal hunları [[Panu]] idarəçiliyində Monqol və Sibir düzənlikləri çevrəsində 156-cı ilədək davam etdi. Cənub hunları [[II Huxanye]] idarəçiliyində Uyğur hövzəsində və Çinə yaxın bölgələrdə 216-cı ilə qədər davam etdi. Şərqi Hunların şimal və cənub olaraq ikiyə ayrılmasının səbəbi; II Huxanyenin Panudan müstəqil olmaq istədiyidir.<ref>İkinci Xan Kitabı, C.89, "Cənub Hiung-nu" 79 後漢書 卷八十九 南匈奴列傳第七十九</ref>

Cənub hunlarının ən son hökmdarı [[Huçuquan]] olmuşdur.

== Başçıları ==
* Teoman — Eradan əvvəl 220–209

=== Şanyülər ===
{| class="wikitable"

|-
! Şanyü adı
! Şəxsi adı
! illər
|-
|Teoman
| —
| Eradan əvvəl 220–209
|-
| [[Mete xaqan]]
| —
| Eradan əvvəl 209–174
|-
| [[Laoşan]]
| Titzu
| Eradan əvvəl 174–161
|-
| [[Günçen]]
| —
| Eradan əvvəl 161–126
|-
| [[İçiz]]
| —
| Eradan əvvəl 126–114
|-
| [[Uvey]]
| —
| Eradan əvvəl 114–105
|-
| [[Uşilu]]
| —
| Eradan əvvəl 105–102
|-
| [[Suylihu]]
| —
| Eradan əvvəl 102–101
|-
| [[Çudihu]]
| —
| Eradan əvvəl 101–96
|-
| [[Huluqu]]
| —
| Eradan əvvəl 96–85
|-
| [[Huyandi]]
| —
| Eradan əvvəl 85–68
|-
| [[Sülü Çiançü]]
| —
| Eradan əvvəl 68–60
|-
| [[Tutsitan]]
| —
| Eradan əvvəl 60–58
|-
| [[Huxanye]]
| —
| Eradan əvvəl 58–31
|-
| [[Fuculi]]
| —
| Eradan əvvəl 31–20
|-
| [[Souse]]
| —
| Eradan əvvəl 20–12
|-
| [[Çüyya]]
| —
| Eradan əvvəl 12–8
|-
| [[Uçjulyu]]
| —
| E.ə 8–13
|-
| [[Syan]]
| —
| 13–18

|-
| [[Yü]]
| —
| 18–46

|-
| [[Udaydihu]]
| —
| 46

|-
| [[Panu]]
| —
| 46–52

|-
| [[II Huxanye]]
| —
| 48–55

|-
| [[Mo]]
| —
| 55–56

|-
| [[Xan (şanyü)|Xan]]
| —
| 56–59

|-
| [[Di]]
| —
| 59–63

|-
| [[Su (şanyü)|Su]]
| —
| 63

|-
| [[Çjan]]
| —
| 63–85

|-
| [[Süan]]
| —
| 85–88

|-
| [[Tuntuhe]]
| —
| 88–93

|-
| [[Anqo]]
| —
| 93–94

|-
| [[Tunduşi]]
| —
| 94–98

|-
| [[Tan]]
| —
| 98–124

|-
| [[Ba]]
| —
| 124–128

|-
| [[Süli]]
| —
| 128–142

|-
| [[Duluçu]]
| —
| 143–147

|-
| [[Çüçür]]
| —
| 147–172
|-
|[[Tutejoşiçjuçzyu]]
|—
|172–178
|-
|[[Xuçjen]]
|—
|178–179
|-

| [[Çyançü]] ([[Qiyan sülaləsi]])
| —
| 179–188

|-

| [[Yufuluo]] ([[Qiyan sülaləsi]])
| —
| 188–195

|-

| [[Huçuquan]] ([[Qiyan sülaləsi]] və [[Luanti sülaləsi]])
| —
| 195–215

|-
|}

=== Dövlət idarəçiliyi ===
Hun dövləti başında olan şəxs "Tanhu" ya da "Şanyü" olaraq çağırılırdı. [[Tanhu]] sözü bir ünvan olaraq "sonsuz genişlik" anlamına gəlməkdədir. Hökmdarlıqda müqəddəslik anlayışı vardı. Hökmdarlığın tanrıdan keçdiyi görüşü vardı. Ölkə, dini adət hökmlərinə görə idarə olunurdu. [[Şanyü]]nun vəzifəsi, ölkədə dirliyi sağlamaq, ədaləti gerçəkləştirmək, orduya rəhbərlik etmək, məclisi idarə etmək olaraq sıralana bilər. Vəliəhdlik sistemi ailə böyüklüyünə görə idi. Əgər şanyü öldükdə oğlu yetkin deyilsə taxta şanyünün qardaşı keçirdi. Bu qayda [[Huxanye]] dövründə dəyişdi. Şanyüdən sonra Sağ və Sol Müdrik şahzadələr gəlirdi. Sol Müdrik şahzadə əsasən bir sonrakı şanyü olurdu.<ref>Barfield, Thomas J. (1981). "The Hsiung-nu imperial confederacy: Organization and foreign policy". ''The Journal of Asian Studies'' '''41''' (1): 48. [http://en.wikipedia.org/wiki/JSTOR JSTOR] {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20120414213225/http://en.wikipedia.org/wiki/JSTOR |date=2012-04-14 }} [http://www.jstor.org/stable/2055601 2055601] {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20220317162534/https://www.jstor.org/stable/2055601 |date=2022-03-17 }}.</ref> Sonrakı pillədə Sağ və Sol Qulilər, Sağ və Sol Dunqular, Sağ və Sol Kutular gəlirdi.

İmperiyanın qurulduğu ilk illərdə [[Şanyü]] [[Şansi]]nin şimalında otururdu. Sol Müdrik şahzadə [[Pekin]]in şimalını, Sağ Müdrik şahzadə isə [[Şərqi Türkistan]]a qədər olan ərazini idarə edirdi. Zəifləyəndən sonra isə şanyü [[Orxon çayı]] sahilində, Sol Müdrik şahzadə [[Kerulen]] sahilində, Sağ Müdrik şahzadə isə [[Uliastay]] şəhərində yaşayırdı.

=== Ordu ===
Hun ordusu ödənişli deyildi. Hun ordusunda qadın-kişi əsgər sayılır, hər an savaşa hazır gözlənilirdi (ordu-millət anlayışı). Hun ordusunun təməli atlı əsgərlərə dayanırdı. Ordu tümen sisteminə görə təşkilatlanmışdır (10.000 nəfər). İstifadə olunan silahlar: ox və yay idi. Yaxın döyüşdə qılınc, qarğı işlənirdi. Müharibə strategiyası; kəşfiyyat ve yıpratma savaşları olarak iki yerə ayrılırdı. Saxta geri çəkilmə və duran taktiki gedişləri istifadə etdiyi Çin mənbələrindən öyrənilməkdədir.

== Hunların mənşəyi ==
Dilçilikdə ən böyük problemlərdən biri də hunların mənşəyi və dili olmuşdur. 200 ildən bəri davam edən bu mübahisələrdə E. H. Parker, Jan Pyer Abel-Remusat, Julius Klaprot, Kurakiçi Şiratori, Qustav Ramstedt, Annaamriya von Qabeyn və Omelyan Pritsak kimi alimlər Hunların Türklərin kökü olduğunu demişdilər.

=== Avropa hunları ilə əlaqə ===
[[Avropa hunları]] adlarının bənzərliyi, arxeolojik qazıntılarda çıxan sübutlar etibarilə Hunların davamçıları sayılırlar (匈 — Honq). Bu fikri ilk dəfə Fransız tarixçi de Guignes dilə gətirmişdir.

=== İranlılarla əlaqə ===
{{Əsas|İran dil qrupu}}

Harold Bailey 1985-ci ildə, Yanoş Harmatta isə 1999-cu ildə Hunların İran dillərindən birini danışdığını irəli sürmüşdü.

=== Yeniseylilərlə əlaqə ===
{{Əsas|Yenisey dilləri}}

Layoş Liqeti 1900-cü illərdə hunların Yenisey dillərində danışdığını irəli sürdü. 1960-cı illərdə Edvin Pulleyblank,2000-ci ildə isə Aleksandr Vrozin bu fikri dilə gətirdi.

=== Monqollarla əlaqə ===
Paul Pelliot və Biambin Rinçen Hunların tamamilə monqollardan ibarət olduğunu irəli sürmüşdü.<ref>Ts. Baasansuren "The scholar who showed the true Mongolia to the world", Summer 2010 vol.6 (14)''Mongolica'', pp.40</ref> ''Hun'' monqol dilində "şəxs" mənasına gəlir. 2011-ci ildə isə [[Monqolustan]] Böyük Hun İmperiyasının qurulmasının 2220-ci ildönümünü qeyd etmişdi.

=== Qarışıq mənşə ===
Bir çox alim Hunların tək bir millət olmadığını, təkcə türklərin babalarından ibarət olmadığını düşünürlər.<ref>Di Cosmo, Nicola. 2004. ''Ancient China and its Enemies: The Rise of Nomadic Power in East Asian History''. [[Cambridge University Press]].</ref>

== Yazı sistemi ==
[[Yinşan]] və [[Helanşan]]da eramızdan əvvəl 9000-ci illərdən qalma qaya yazıları, petroqliflər və rəsmlər qalmışdır. Kurqanlarda tapılan arxeoloji qazıntılara görə hunlar Orxon yazısına yaxın bir yazı sistemi istifadə edirdi.

<ref>Demattè, Paola. 2006. Writing the Landscape: Petroglyphs of Inner Mongolia and Ningxia Province (China). In: ''Beyond the steppe and the sown: proceedings of the 2002 University of Chicago Conference on Eurasian Archaeology'', edited by David L. Peterson ''et al.'' Brill. Colloquia Pontica: series on the archaeology and ancient history of the Black Sea area; 13. 300–313. (Proceedings of the First International Conference of Eurasian Archaeology, University of Chicago, may 3–4, 2002.)</ref>

<gallery>
Hun hərfləri.gif|E.ə. II əsr – Eramızın II əsri, Hun hərfləri (Monqolustan), N. Ishjamts, "Nomads In Eastern Central Asia", in the ''History of civilizations of Central Asia'', Volume 2, Fig 5, p.&nbsp;166, UNESCO Publishing, 1996, ISBN 92-3-102846-4
</gallery>

== İstinadlar ==
{{İstinad siyahısı}}
{{Monqolustan mövzularda}}
{{Türk dövlətləri}}
{{Xarici keçidlər}}
[[Kateqoriya:Türk dövlətləri]]
[[Kateqoriya:Türk tarixi]]
[[Kateqoriya:Hun imperiyası]]