Böyük Səlcuq imperiyası üçün mənbəyə bax

{{Tarixi dövlət
| adı               = Böyük Səlcuq Dövləti <br>دولت سلجوقیان<br>''Dawlat-i Saljūqiān''
| orijinal_adı      =Böyük Səlcuq İmperiyası 
| statusu           =Böyük İmperiya 
| himni             = 
| bayrağı           = Flag of the Seljuks.svg
| bayrağın_izahı    = [[Böyük Səlcuqlu bayrağı|Bayraq]]
| gerbi             = Seljuk Empire.png
| gerbin_yazısı     = [[Səlcuqlu gerbi|Gerbi]]
| xəritəsi          = Seljuk Empire (greatest extent).svg
| xəritənin_izahı   = [[Sultan Məlikşah]]ın vəfatı dövründə Böyük Səlcuq İmperiyası
| s1                = Qəznəvilər dövləti
| s1_bayrağı        = Flag of Ghaznavid.svg
| s2                = Oğuz dövləti
| s2_bayrağı        = AD 750OguzYabgu.png
| s3                = 
| s3_bayrağı        = SallaridMapHistoryofIran.png
| s4                = 
| s4_bayrağı        = Buyids_970.png
| s5                = 
| s5_bayrağı        = 
| s6                = 
| s6_bayrağı        = 
| s7                = 
| s7_bayrağı        = 
| quruluş_ili       = 1038
| süqut_ili         = 1157
| x1                = Xarəzmşahlar dövləti
| x1_bayrağı        = Flag of Khwarazmia.svg
| x2                = Rum Səlcuqlu dövləti
| x2_bayrağı        = Flag of Sultanate of Rum.svg
| x3                = Əyyubilər sülaləsi
| x3_bayrağı        = Flag of Ayyubid Dynasty.svg
| x4                = Azərbaycan Atabəyləri
| x4_bayrağı        = Azerbaijan atabeys flag.png
| x5                = 
| x5_bayrağı        = 
| x6                = 
| x6_bayrağı        = 
| x7                = 
| x7_bayrağı        = 
| şüarı             = 
| paytaxtı          = [[Nişapur]] (1038—1043)<br>[[Rey]]  (1043—1073)<br>[[İsfahan]] (1073—1118)<br>[[Həmədan]] (1118; daha sonra [[İraq Səlcuqiləri]]nin paytaxtı oldu)<br>[[Mərv]] (1118-1157)
| ən_böyük_şəhəri   = 
| rəsmi_dilləri     = [[Türk dilləri|Türk dili]] (danışıq dili)<ref>Concise encyclopedia of languages of the world, Ed. Keith Brown, Sarah Ogilvie, (Elsevier Ltd., 2009), 1110; "Oghuz Turkic is first represented by Old Anatolian Turkish which was a subordiniate written medium until the end of the Seljuk rule.</ref><br>[[Azərbaycan dili]]<ref>Johanson, Lars & Csato, Eva & Karakoç, Birsel & Hickey, Raymond. (2020). Turkic Language Contacts. 551-570. 10.1002/9781119485094.ch28. page 177, 181. {{oq|en|A case in point is the introduction of Azeri in Transcaucasia and Iran by relatively small Seljuk groups, which led to gradual supplanting of several existing regional and local Iranian and Caucasian codes.}}{{oq|en|Azeri was introduced substratal variety by Seljuk speakers of an Oghuz Turkic that was already influenced by Persian (§ 10.4).}}</ref><br> [[Fars dili]] (rəsmi dil)<ref>Black, Edwin, Banking on Baghdad: inside Iraq's 7,000-year history of war, profit and conflict, (John Wiley and sons, 2004), 38.</ref><br> [[Ərəb dili]] (elm və təhsildə istifadə olunurdu)<ref>C.E. Bosworth, "Turkish Expansion towards the west" in UNESCO HISTORY OF HUMANITY, Volume IV, titled "From the Seventh to the Sixteenth Century", UNESCO Publishing / Routledge, p. 391: "While the Arabic language retained its primacy in such spheres as law, theology and science, the culture of the Seljuk court and secular literature within the sultanate became largely Persianized; this is seen in the early adoption of Persian epic names by the Seljuk rulers (Qubād, Kay Khusraw and so on) and in the use of Persian as a literary language (Turkish must have been essentially a vehicle for everyday speech at this time)</ref>
| valyutası         = [[Dinar]] və [[Dirhəm]]
| ərazisi           = 6.900.000 km² (1080-cı il)
| təxmini_əhalisi   =52000000 
| idarəetmə_forması = [[Monarxiya]]
| sülalə            = [[Səlcuq sülaləsi]]
| rəhbər_titulu     = [[Sultan]]
| rəhbər1           = [[Toğrul bəy]](ilk)<ref>Grousset, Rene, ''The Empire of the Steppes'', (New Brunswick:Rutgers University Press, 1988), 167.</ref>
| rəhbər_il1        = (1038-1063)
| rəhbər titulu2    = 
| rəhbər2           = [[Alp Arslan]]
| rəhbər_il2        = (1063-1072)
| rəhbər titulu3    = 
| rəhbər3           = [[Sultan Məlikşah]]
| rəhbər_il3        = (1072-1092)
| rəhbər titulu4    = 
| rəhbər4           = [[I Mahmud (Böyük Səlcuq hökmdarı)|I Mahmud]]
| rəhbər_il4        = (1092-1094)
| rəhbər titulu5    = 
| rəhbər5           = [[Börkiyaruq]]
| rəhbər_il5        = (1094-1104)
| rəhbər titulu6    =
| rəhbər6           = [[II Məlikşah]]
| rəhbər_il6        = (1104-1105)
| rəhbər titulu7    =
| rəhbər7           = [[Məhəmməd Təpər]]
| rəhbər_il7        = (1105-1118)
| rəhbər titulu8    = 
| rəhbər8           = [[Əhməd Səncər]] (son)
| rəhbər_il8        = (1118-1157)
| dini              = [[İslam]] ([[Sünni]])
| əlavə bənd        = 
| bəndini adı       = 
| əlavə bənd1       = 
| bəndini adı1      = 
| əlavə bənd2       = 
| bəndini adı2      = 
| Mərhələ1          = 
| Gün_ay1           = 
| İl1               = 
| Mərhələ2          = 
| Gün_ay2           = 
| İl2               = 
| əvvəl             = 
| ə1                = 
| ə2                = 
| ə3                = 
| ə4                = 
| ə5                = 
| ə6                = 
| ə7                = 
| sonra             = 
| qeyd              = 
| demonimi          = 
| area_km2          = 
| area_rank         = 
| GDP_PPP           = 
| GDP_PPP_year      = 
| HDI               = 
| HDI_year          = 
| today             = 
| indi              = {{flaqifikasiya|Türkiyə}}
{{flaqifikasiya|Azərbaycan}}
{{flaqifikasiya|Gürcüstan}}
{{flaqifikasiya|Rusiya}}
{{flaqifikasiya|Ermənistan}}
{{flaqifikasiya|Suriya}}
{{flaqifikasiya|İraq}}
{{flaqifikasiya|İran}}
{{flaqifikasiya|Livan}}
{{flaqifikasiya|İsrail}}
{{flaqifikasiya|Fələstin}}
{{flaqifikasiya|İordaniya}}
{{flaqifikasiya|Səudiyyə Ərəbistanı}}
{{flaqifikasiya|Bəhreyn}}
{{flaqifikasiya|Oman}}
{{flaqifikasiya|Yəmən}}
{{flaqifikasiya|Abxaziya}}
{{flaqifikasiya|Cənubi Osetiya}}
{{flaqifikasiya|Əfqanıstan}}
{{flaqifikasiya|Misir}}
{{flaqifikasiya|Küveyt}}
{{flaqifikasiya|Pakistan}}
{{flaqifikasiya|Tacikistan}}
{{flaqifikasiya|Çin}}
{{flaqifikasiya|Qırğızıstan}}
{{flaqifikasiya|Qazaxıstan}}
{{flaqifikasiya|Özbəkistan}}
{{flaqifikasiya|Türkmənistan}}
| bayrağı2          = Böyük Səlcuq bayrağı.svg
}}
{{Azərbaycan tarixi}}
{{Türkiyə tarixi}}
'''Böyük Səlcuq imperiyası''', həmçinin '''Səlcuqilər dövləti'''<ref>{{ASE|3|296|David IV Georgiyeviç}}</ref>  ([[Türk dili|türk]]: ''Selçuklu İmparatorluğu'')— [[Oğuz Türkləri|Oğuz türkləri]]nin Qınıq boyundan olan tayfaların XI əsrdə yaratdığı, [[Mərkəzi Asiya|Orta Asiya]], [[İran]], [[Yaxın Şərq]], [[Qafqaz]] və [[Anadolu]] ərazilərini əhatə edən [[Türk xalqları|türk]] dövləti.<ref>Hottinger, Arnold, ''The Arabs'', (University of California Press, 1963), 90; "''..and for these '''Turko-persian Seljuks''' who now ruled the largest Islamic state…''"</ref><ref>Grousset, Rene, ''The Empire of the Steppes'', (Rutgers University Press, 1991), 161,164; "..renewed the Seljuk attempt to found a great Turko-Persian empire in eastern Iran..", "It is to be noted that the Seljuks, those Turkomans who became sultans of Persia, did not Turkify Persia-no doubt because they did not wish to do so. On the contrary, it was they who voluntarily became Persians and who, in the manner of the great old Sassanid kings, strove to protect the Iranian populations from the plundering of Ghuzz bands and save Iranian culture from the Turkoman menace."</ref><ref>Nishapuri, Zahir al-Din Nishapuri (2001), "The History of the Seljuq Turks from the Jami’ al-Tawarikh: An Ilkhanid Adaptation of the [[Saljuq-nama]] of Zahir al-Din Nishapuri, " Partial tr. K. A. Luther, ed. C. E. Bosworth, Richmond, UK. K. A. Luther: "… the Turks were illiteratre and uncultivated when they arrived in Khurasan and had to depend on Iranian scribes, poets, jurists and theologians to man the institution of the Empire"(pg 9)</ref><ref>
* Jackson, P. (2002). "Review: The History of the Seljuq Turks: The History of the Seljuq Turks". ''Journal of Islamic Studies'' 2002 13(1):75–76; doi:10.1093/jis/13.1.75. Oxford Centre for Islamic Studies.
* Bosworth, C. E. (2001). "Notes on Some Turkish Names" in Abu 'l-Fadl Bayhaqi’s Tarikh-i Mas’udi. Oriens, Vol. 36, 2001 (2001), pp. 299–313.
* Dani, A. H., Masson, V. M. (Eds), Asimova, M. S. (Eds), Litvinsky, B. A. (Eds), Boaworth, C. E. (Eds). (1999). ''History of Civilizations of Central Asia. Motilal Banarsidass Publishers'' (Pvt. Ltd).
* Hancock, I. (2006). ''On Romani Origins and Identity''. The Romani Archives and Documentation Center. The University of Texas at Austin.
* Asimov, M. S., Bosworth, C. E. (eds.). (1998). ''History of Civilizations of Central Asia, Vol. IV: The Age of Achievement: AD 750 to the End of the Fifteenth Century, Part One: The Historical, Social and Economic Setting''. Multiple History Series. Paris: UNESCO Publishing.</ref><ref>* Josef W. Meri, ''Medieval Islamic Civilization: An Encyclopedia'', Routledge, 2005, p. 399
* Michael Mandelbaum, ''Central Asia and the World'', Council on Foreign Relations (May 1994), p. 79
* Jonathan Dewald, ''Europe 1450 to 1789: Encyclopedia of the Early Modern World'', Charles Scribner’s Sons, 2004, p. 24: "Turcoman armies coming from the East had driven the Byzantines out of much of Asia Minor and established the Persianized sultanate of the Seljuks."
* Ram Rahul. ''March of Central Asia'', Indus Publishing, page 124.
* C. E. Bosworth, "Turkish expansion towards the west", in ''UNESCO History of Humanity'', Volume IV, 2000.
* Mehmed Fuad Koprulu, ''Early Mystics in Turkish Literature'', Translated by Gary Leiser and Robert Dankoff, Routledge, 2006, pg 149.
* O. Özgündenli, "Persian Manuscripts in Ottoman and Modern Turkish Libraries", ''[[Encyclopaedia Iranica]]'', Online Edition, ([http://www.iranica.com/newsite/articles/ot_grp7/ot_pers_mss_ott_20050106.html LINK] {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20120122005207/http://www.iranica.com/newsite/articles/ot_grp7/ot_pers_mss_ott_20050106.html|date=2012-01-22}})
* [[Encyclopaedia Britannica]], "Seljuq", Online Edition, ([http://www.britannica.com/eb/article-9066688 LINK] {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20071219231803/http://www.britannica.com/eb/article-9066688|date=2007-12-19}})</ref>

== Sülalənin mənşəyi ==
Səlcuq türkləri [[Qınıq boyu]]na mənsubdur. Tarixçi [[Fəzlullah Rəşidəddin]]in ''"Cami ət-təvarix"'' əsərində Oğuz boylarının siyasi və ictimai mövqelərinə aid tərtib edilmiş cədvəldə qınaqlar sonuncu yerdə göstərilmişdir. Sülalənin əsasını qoyan Səlcuqun atası ''"dəmir yaylı"'' ləqəbi daşıyan ''"Dukak"'' olmuşdur. Dukak və oğlu [[Səlcuq bəy|Səlcuq]] oğuzlar arasında tanınmış şəxsiyyətlərdən idi.<ref>Eldəniz Məmmədov.s.32.</ref>

Səlcuq hökmdarı olan Səlcuqun adı tələffüz baxımından münaqişələrə səbəb olmuşdur. J. Marquart adın bu cür deyilişini düzgün hesab etmiş və adın bu cür düzgün olduğunu XIII əsr tarixçisinin əsərini göstərməklə sübut etmişdir. [[Mahmud Kaşğari]] də Səlcuq şəklinin ən düzgün tələffüz hesab edərək, sonrakı türk mənbələrində də bunu açıqlamışdır. Daha sonra bu məsələ ilə maraqlanan L. Rasonyi [[XII əsr]] ərəb yazıçısı əl-Əzimi və farsca ''"Enesi-il-külüb"'' əsərinin müəllifi olan Qədi Burxan Ənəvini mənbə kimi göstərərək adın Səlcüq olmasını tələb etmişdir.<ref name=":1">Kafesoğlu.s.3.</ref>

Səlcuq adının ''"kiçik sel"'' mənasını verdiyini irəli sürən Rasonyiyə görə, Səlcuq [[Orta Asiya]]da Sel-dağ yaxınlığında dünyaya gəlmiş və adını da bu dağdan götürmüşdür. Digər tərəfdən P. Pelliot bu adın, türk dilində ''"mübarizəçi"'' mənasını verdiyini yazır.<ref>Kafesoğlu.s.4.</ref>

== Quruluş dövrü ==
{{Əsas|Səlcuq bəy|Çağrı bəy|Toğrul bəy}}
[[Fayl:Male royal figure, 12-13th century, from Iran.jpg|thumb|right|200px|Səlcuqlu sülaləsinə adını verən Səlcuq bəyin baş fiquru, [[Metropoliten muzeyi]], [[Nyu-York]]]]

Səlcuq bəy atasının ölümündən sonra, ona tabe olan tayfaların hərbi siyasi birliyini yaradıb [[Sırdərya]] sahilindən [[Cənd]] şəhərinə gəldi. Şəhərdə əsasən müsəlmanlar yaşayırdılar. Səlcuqların Cəndə gəlmələri X əsrə ehtimal olunur. Bu hərbi-siyasi ittifaqa daxil olan oğuzlar səlcuqlar adlandılar, lakin oğuz yaqbusu şah Məlik səlcuqları Cənd şəhərindən çıxardı. Səlcuqların böyük bir hissəsi Zərəfşan vadisinə, Nuratin dağlarına çəkildi və bu yerdə məskunlaşdılar.<ref>Eldəniz Məmmədov.s.32–33.</ref> Səlcuq bəy yaqbunun onu öldürəcəyindən qorxaraq qəbiləsi, yaxın adamları ilə [[Yengikənd]] bölgəsindən ayrılaraq, ölkələrin birləşdiyi Cənd şəhərinə gəldi. Səlcuq bəy bu köçün yer darlığı və otlaq kifayətsizliyi olduğunu bildirdi.<ref name=":2">Merçil.s.4.</ref>

Səlcuqların ilk illərində, bu dövrdə ikisi türk olmaqla üç müsəlman dövləti mövcud idi. Bunlardan ilki şərq sərhədlərində Türk dövləti olan [[Qaraxanlılar]] idi. Digər türk dövləti isə indiki [[Əfqanıstan]] torpaqlarını əhatəyə almış [[Qəznəvilər]] idi. Qəznəvilər daha sonra, sərhədlərini genişləndirərək Şimali Hindistanı və [[Xorasan]]ı ələ keçirdi. [[Mavəraünnəhr]] və Xorasanı əhatələyən üçüncü böyük dövlət [[Samanilər]] idi.<ref name=":2"/>

== Tarixi ==

=== Dövlətin yaranması ===
[[Fayl:Divrigi02.jpg|thumb|left|200px|[[Sivas]] şəhərinin Divriği mahalında olan [[Divriği böyük məscidi]] divarları üzərinə işlənmiş Səlcuq İmperiyası gerbi.]] [[XI əsr]]in ortalarında Yaxın və Orta Şərqin tarixində mühüm bir hadisə baş verdi. Həmin dövrdə Böyük Səlcuq imperiyası yarandı. Səlcuqlar [[oğuz türkləri]]nin [[Qınıq boyu]]ndan idilər. Bu tayfanın başçısı Dükak bəyin oğlu Səlcuq bəy idi. Sonradan bütün tayfa onun adı ilə Səlcuq türkləri adlanmağa başlandı. Oğuz Yabqu dövlətində [[sübaşı]] (ordu başçısı) vəzifəsində olan Səlcuq bəy Oğuz Yabqusu ilə aralarında olan narazılığa görə öz tərəfdarları ilə 960-cı ilə Seyhun çayının sahilində olan Cənt şəhərinə getdi. Səlcuq bəy [[İslam]] dinini qəbul etdi və [[Oğuz dövləti]]nə tabe olmaqdan imtina etdi.

Səlcuq bəy bu vaxt [[Mavəraünnəhr|Mavəraənnəhr]]dəki [[Samanilər dövləti]] ilə ittifaqa girərək [[Qaraxanlılar dövləti]]nə qarşı mübarizə aparırdı. Samanilərin süqutundan sonra Səlcuq türkləri Qaraxanilərdən asılı vəziyyətə düşdülər. Sultan [[Mahmud Qəznəvi]] Mavərannəhri işğal etdikdən sonra səlcuqların başçılarından Mikayıl və İsraili həbs edərək səlcuq tayfalarını 1009-cu ildə [[Xorasan]] əyalətinə köçürtdü, lakin buna baxmayaraq Səlcuqun nəvələrindən Toğrul bəy, İbrahim Yınal, Çağrı bəy Davud, Musa Yaqubu Kolyan və başqaları səlcuqları öz bayraqları altında birləşdirərək mübarizəyə başladılar. Səlcuqlar Qəznəvi sultanı [[I Məsud (Qəznəvi hökmdarı)|I Məsud]]dan fəaliyyət göstərmək üçün torpaq istədilər, lakin I Məsud bu xahişi rədd edərək onların üstünə qoşun göndərdi. Səlcuqlar əvvəlcə məğlub edildilər. Sonra səlcuqlar Məsudun [[Hindistan]]a yürüşdə olmasından istifadə edərək Bəlx, Tus, Gürgan və Mərvi tutdular. Məsudun göndərdiyi 30 minlik ordunu məğlub edən səlcuqlar Xorasanın əsas şəhəri olan Nişapuru ələ keçirərək 1038-ci ildə Səlcuq dövlətinin yarandığını elan etdilər. Beləliklə, Yaxın və Orta Şərqdə ən güclü orta əsr feodal dövlətlərindən olan Böyük Səlcuq dövlətinin əsası qoyuldu. Böyük Səlcuq dövlətinin ilk sultanı I Toğrul (1038–1063), ilk paytaxtı isə Nişapur şəhəri oldu.
[[Fayl:Toghrol Tower.jpg|thumb|left|200px|Səlcuq dövlətinin qurucusu [[Toğrul bəy]]in türbəsi, [[Rey]]]]

=== Səlcuq yürüşlərinin başlanması ===
Xorasanın ən mühüm yerinin əldən çıxdığını görən sultan I Məsud 50 min nəfərlik qoşun və 300 döyüş fili ilə Xorasana doğru hərəkət etdi. Toğrul öz qoşununa geri çəkilmək əmri verdi. Sultan I Məsud onları təqib edərək çölə daxil oldu. Saysız-hesabsız vergilərdən cana doymuş əhali səlcuqilərə rəğbət bəsləyirdi. I Məsud əhalidən heç bir yardım almadığından, ərzaq, su və yem qıtlığı ilə üzləşdi. Mərv şəhərindən 10 [[fərsəng]] məsafədə yerləşən Dəndənəkən adlı yerdə 1040-cı il 23 may tarixində (bəzi mənbələrdə avqustun 26-da) səlcuqlarla qəznəvilər arasında qanlı [[Dəndənəkən döyüşü]] baş verdi. Sultan I Toğrulun böyük qardaşı Çağrı bəyin başçılıq etdiyi Səlcuq ordusu qəznəviləri darmadağın etdi. Bununla da səlcuqlar üçün İran və İraqa yol açılmış oldu. Mərv şəhərində keçirilən böyük qurultayda Şərqdə və Qərbdə yeni işğallara başlamaq qərara alındı. Qəznəvilər və Qaraxanlılarla toqquşmaqdansa, [[Ərəb Xilafəti|Xilafət]]in tənəzzülündən sonra siyası dağınıqlıq keçirən [[İran]], [[Cənubi Qafqaz]] və [[Bizans]]a qarşı hücuma keçmək daha məqsədəuyğun sayıldı. 1043-cü ildə dövlətin paytaxtı Tehran yaxınlığındakı Rey şəhərinə köçürüldü. Səlcuq orduları buradan Həmədan, İsfahan, Gilan və Azərbaycana doğru yürüşə başladılar. 1038–1044-cü illərdə bütün Xorasan, 1043-cü ildə [[Xarəzm]], 1042–1051-ci illərdə Qərbi İran səlcuqilərin əlinə keçdi. [[Kiçik Asiya]], [[Suriya]], Ön Qafqaz, bir sözlə, Türküstandan [[Aralıq dənizi]]nə, [[Dərbənd]]dən [[Fars körfəzi]]nə qədər ərazilər ələ keçirildi. Sultan I Toğrul yeni yaratdığı dövləti Bağdad xəlifəsinin mənəvi nüfuzu ilə gücləndirmək məqsədilə 1055-ci ildə [[Bağdad]]ı tutdu. Abbasilər səlcuq türklərindən asılı vəziyyətə düşərək, sultan I Toğrulu bütün "Şərqi və Qərbin hökmdarı" kimi tanımağa məcbur oldular. Sultan I Toğrul Bağdad səfərində olarkən onun qardaşı İbrahim Yınal və əmisi Qutalmış qiyam qaldırdılar. I Toğrul qardaşı oğlu Alp Arslanın köməyi ilə bu qiyamı yatırtdı. Səlcuq dövlətinin yaranmasında, möhkəmlənməsində və yeni ərazilər fəth edilməsində sultan I Toğrulun çox böyük tarixi rolu olmuşdur.
[[Fayl:Kharaghan.jpg|thumb|right|300px|Səlcuqlu memarlığı [[Xərrəqan türbələri]], [[Qəzvin]]]]

== Səlcuq dövlətinin imperiyaya çevrilməsi ==
Sultan I Toğrulun vəfatından sonra hakimiyyətə qardaşı Çağrı bəyin oğlu [[Alp Arslan]] (1063–1072) gəldi. Onun məqsədi [[Anadolu]]ya girmək idi. Əvvəlcə İran və Azərbaycandan keçərək Bizansla müttəfiq olan erməni, gürcü və abxaz hökmdarlarını darmadağın edib [[Tiflis]], [[Ani]], [[Qars]] şəhərlərini ələ keçirdi. Daha sonra Alp Arslan öz sərkərdələri Gümüş Tikin və Afşin bəyi Anadolu üzərinə göndərdi. Onlar Orta Anadoluya kimi irəlilədilər, [[Sivas]], Qeysəriyyə ([[Kayseri]]) və [[Konya]] şəhərlərini ələ keçirdilər. 1070-ci ildə Alp Arslan güclü ordu ilə [[Misir]] üzərinə yürüş etdi. Daha sonra yenidən Anadoluya girən Alp Arslan [[Malazgird]] şəhərini asanlıqla tutdu, [[Urfa]] şəhərini mühasirəyə aldı, amma onu tuta bilmədi. Oradan [[Hələb]] üzərinə yeridi və bu zaman Bizans qoşunlarının Azərbaycan istiqamətində hücum xəbərini eşidərək geri döndü.
[[Fayl:Seljuq Ewer.jpg|thumb|left|200px|Səlcuqlu mədəniyyəti, [[Britaniya muzeyi]]]]
Bizans imperatoru [[Roman IV Diogen]] çox böyük ordu toplamış, bu orduya həmçinin Rumelidəki əslən türk olan uz və peçeneq tayfaları da daxil edilmişdi. Onun məqsədi elə də gizli deyildi. İmperator müsəlman ərazilərini ələ keçirərək xəlifəni taxtdan salıb yerinə katolikos təyin etmək istəyirdi. Sultan öz qoşunlarının bir hissəsini Suriyada qoyaraq kiçik bir ordu ilə geri döndü. Ona vaxt qazanmaq və ordu toplamaq lazım idi. Buna görə də Alp Arslan hörmətli adamlardan ibarət elçilər heyətini Bizans sarayına göndərərək öz barışıq şərtlərini təklif etdi, lakin Diogen onlara soyuq və saymazyana münasibət bəsləyərək etinasız lovğalıqla dedi:

<blockquote>''İsfahanmı, yoxsa Həmədanmı daha yaxşıdır? Mən İsfahanda, atlarım isə Həmədanda qışlayacaqlar.''</blockquote>

Türk elçisi isə cavabında deyir.

<blockquote>''Atların Həmədanda qışlayacağı doğrudur. Sənə gəlincə isə, hələlik məlum deyil.''</blockquote>

Düşmənin hücumunu gözləmək ölümə apara bilərdi. Ona görə Alp Arslan özü hücuma keçməyi qərara aldı. İki ordu Malazgird düzənliyində qarşılaşdı. [[Malazgird döyüşü]] 1071-ci il avqustun 26-da başlandı. Türk süvariləri hər tərəfdən hücuma keçdilər. Ancaq Bizans ordusunu yerindən tərpətmək mümkün olmadı. O zaman türklər döyüşə-döyüşə və pusqular quraraq geri çəkilməyə başladılar. Hava qaralarkən türk tayfaları olan uzlar və peçeneqlər qarşıdakı ordunun soydaşlarından ibarət olduğunu anlayıb səlcuqların tərəfinə keçdilər. Vəziyyəti belə görən imperator geri çəkilməyi əmr etdi. Alp Arslan fürsətdən istifadə edərək düşmənin üzərinə qəti hücuma keçdi. Pusqudakı əsgərlər də bizanslıların üstünə atıldılar. Bizans imperatoru yaralanaraq əsir düşdü, lakin Alp Arslan böyük bir nəciblik göstərərək onu bağışladı və azad etdi. Bu döyüş dünya tarixində böyük bir dönüş nöqtəsi oldu. Bu döyüşün nəticəsi olaraq Bizans hər il səlcuqlara vergi verməli, lazım olduqda hərbi yardım göstərməli, Şərqi Anadolunu bütünlüklə türklərə verməli idi. Malazgird döyüşündən sonra Səlcuq imperiyasının təsir dairəsi şərqda [[Qaşqar]]dan Qərbdə Aralıq dənizinədək, şimalda Qafqazdan tutmuş cənubda [[Yəmən]]ə qədər böyük bir ərazini əhatə edirdi. Abbasi xəlifəsi Alp Arslanı dinin təməli adlandırırdı.
[[Fayl:Shatranj.jpg|thumb|right|300px|Səlcuqlu dövründə oynanılan şahmat növü, [[Metropoliten muzeyi]]]]
1072-ci ildə Alp Arslan Orta Asiya istiqamətində hərbi yürüşə çıxdı. Bu yürüşlərin birində o bir qala komendantı tərəfindən ağır yaralanaraq öldürüldü. Onun oğlu [[I Məlikşah]]ın dövründə (1072–1092) səlcuqların yeni ərazilər ələ keçirməsi prosesi başa çatdı. 4–5 il ərzində Konya və Ankara şəhərləri alındıqdan sonra boğazlara və [[Egey dənizi]]nə qədər yerlər türklərin əlinə keçdi. Suriya da zəbt edildi. Bizansdan Antakya və Urfa şəhərləri, fatimilərdən [[Qüds]] şəhəri alındı. Atası kimi cəsur, uzaqgörən və qətiyyətli bir hökmdar olan I Məlikşahın hakimiyyəti illərində Səlcuq imperiyasının tərkibinə Orta Asiya, Suriya və Ərəbistan yarımadası daxil edildi. I Məlikşahın dövrü Səlcuq imperiyasının çiçəklənməsi dövrü idi. Dövlətin belə qüdrətli olmasında Alp Arslanın və I Məlikşahın vəziri olmuş görkəmli alim və siyasətçi [[Xacə Nizamülmülk]]ün böyük rolu olmuşdur.<ref>''[[Encyclopaedia Britannica]]'', "Nizam al-Mulk", Online Edition, ([http://www.britannica.com/eb/article-9055970 LINK] {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20080104224514/http://www.britannica.com/eb/article-9055970 |date=2008-01-04 }})</ref> I Məlikşahın dövründə paytaxt Reydən İsfahana köçürüldü.
[[Fayl:Ebul Manucehr 3.jpg|thumb|left|300px|Oğuz türklərinin Anadoluda ilk məscidi [[Mənuçöhr camisi]], [[Qars]]]]

== İmperiyanın tənəzzülü ==
[[Orta əsrlər]]in başqa feodal imperiyaları kimi Böyük Səlcuq dövləti də çox yaşamadı. O zaman əmtəə-pul münasibətləri hələ başlıca iqtisadi əlaqə forması olmadığından, [[natural təsərrüfat]] hökm sürdüyündən Böyük Səlcuq imperiyasının əhatə etdiyi ərazilərin və xalqların vahid iqtisadi və siyasi mərkəz ətrafında sıx birləşməsi, qüdrətli mərkəzləşdirilmiş dövlətə çevrilməsi qeyri-mümkün idi. Uğurlu müharibələr zamanı oğuz-səlcuq hərbi-siyasi birliyinə əsaslanan Səlcuq dövləti [[XI əsr]]də işğallar ara verdikdə zəiflədi. Səlcuq sultanları öz əyanlarına bütöv vilayətləri, mahalları [[iqta]] olaraq bağışlayırdılar. Zaman keçdikcə onlar irsi hakimlərə çevrilir, mərkəzi hakimiyyətə tabe olmaq istəmirdilər. Mövcud olan qaydaya görə hər bir şahzadənin özünə xanədan tələb etmək hüququ var idi.
[[Fayl:Shafi Abad (Kerman) - Caravanserai.JPG|thumb|right|300px|Səlcuqlu dövrünə aid karvansara [[Kirman ostanı]], [[İran]]]]
Sultan I Məlikşah və Mizamülmülkün ölümündən sonra Səlcuq imperiyasında mərkəzi hakimiyyətə tabe olmamaq cəhdləri gücləndi. Sultan Mahmud (1092–1094) və Börküyarığın (1094–1104) hakimiyyəti illərində dövlət tədricən tənəzzülə uğradı, ayrı-ayrı əmirlər arasında bölünmə təhlükəsi yarandı. Uzun sürən ara müharibələri və [[ismaili]]lərin qiyamları dövləti zəiflədirdi. Buna görə də [[Xaç yürüşləri|xaçlıların yürüşlərinin]] qarşısını almaq mümkün olmadı. [[Xaçlılar]] Suriyanı keçərək Qüdsü aldılar. Börküyarıqdan sonra hakimiyyətə [[II Məlikşah]] (1104–1105) gəlsə də, hakimiyyəti uzun sürmədi. Sultan [[Məhəmməd Təpər]] (1105–1117) mərkəzi hakimiyyəti möhkəmləndirməyə çalışdı. İsmaililərə qarşı mübarizəyə başladı, [[Mosul]]u almış Anadolu Səlcuq sultanı [[I Qılınc Arslan]]ı məğlub etdi, Suriyadakı xaçlılar üzərinə ordu göndərildi. Məhəmməd Təpər Səlcuq imperiyasının bütün ərazisi üzərində öz suverenliyini bərpa etsə də, sonuncu Səlcuq sultanı Səncər (1118–1157) zamanı dövlətin bütövlüyü yenidən pozuldu. Səncər [[Qəznə]] şəhərini qəznəvilərdən, Mavəraünnəhri qaraxanlılardan alsa da, [[qarakitaylar]]ın Məvarünnəhrə hücumunun qarşısını ala bilmədi.<ref>Biran, Michel, ''The Empire of the Qara Khitai in Eurasian history'', ([[Cambridge University Press]], 2005), 44.</ref> 1141-ci ildə [[Səmərqənd]] yaxınlığında məğlubiyyətə uğradı və bütün Məvarünnəhri itirdi. Bu uğursuzluq daxili qiyamlara səbəb oldu. Vergilərin çoxluğundan narazı olan oğuzlar üsyan etdilər. Səncər onlara qarşı döyüşdə məğlubiyyətə uğradı və əsir düşdü. Üç il əsirlikdə qaldıqdan sonra əsirlikdən qaçdı, lakin çox yaşamadı və 1157-ci ildə vəfat etdi. Sultan Səncərdən sonra Səlcuq imperiyası süquta uğradı. Onun ərazisində Kirman, Konya, Suriya, İraq Səlcuq sultanlıqları, Azərbaycan Atabəyləri, Kiçik Asiyada bir sıra əmirliklər yarandı.
[[Fayl:Alaviyan dome-Hamedan.JPG|thumb|right|180px|Səlcuqlu dövründə tikilmiş [[Ələvilər məscidi]], [[Həmədan]]]]

== Mirası ==
Səlcuq axınları ilə bağlı olaraq oğuz-türk tayfaları bütün Cənubi Qafqazda və Ön Asiyada başlıca etnik və siyasi qüvvəyə çevrildi. Bu amil Yaxın və Orta Şərqin bütün sonrakı taleyində mühüm rol oynadı. Avropa feodallarının Şərq torpaqlarına işğal məqsədilə təşkil etdikləri [[Xaç yürüşləri]] zamanı [[səlibçi]]lərə sarsıdıcı zərbələr endirən səlcuq türkləri Yaxın və Orta Şərqin siyasi xəritəsinin Qərbi Avropanın xeyrinə dəyişməsinə imkan vermədilər. Səlcuq türklərinin Cənubi Qafqazda möhkəmlənməsi Bizansa arxalanaraq Azərbaycanın qərb torpaqlarını ələ keçirməyə çalışan erməni və gürcü feodallarının qəsbkarlıq planlarını puça çıxardı. Türklük və İslam amilləri Cənubi Qafqazda, o cümlədən Azərbaycanda qəti olaraq möhkəmləndi. Səlcuqların həyata keçirdikləri sosial-iqtisadi tədbirlər Şərq ölkələrində, eləcə də dünya miqyasında inkişaf etmiş feodalizmə keçid üçün şərait yaratdı. Dövlətdə daxili iqtisadi əlaqələr zəif olsa da, hərbi-siyasi birlik, sultan və dövlət xadimlərinin şəxsi nüfuzu güclü idi. Səlcuqların hakimiyyəti dövründə iqtisadiyyat və sənətkarlıq inkişaf etmiş, şəhərlər böyümüş, feodal rentasında pul sisteminin rolu daha da artmışdır. Səlcuqların hərb sistemi öz üstünlüyü ilə qonşu dövlətlərdən fərqlənirdi. Səlcuq imperiyası dövründə türk xaqları yenidən öz əvvəlki qüdrətini bərpa etmiş, İslam dünyasının və [[İslam mədəniyyəti]]nin inkişafının yeni mərhələsinə yol açmışdır.

== Bayrağı ==
Böyük Səlcuqlu dövlətinin bayrağında [[ikibaşlı qartal]], [[Yay (silah)|yay]] və [[Ox (silah)|ox]] təsvir edilimişdir. "''[[Oyanış Böyük Səlcuqlu]]''" serialında istifadə olunan bayraqda isə yalnız yay və ox təsvir edilmişdir. [[İkibaşlı qartal]] [[Səlcuqlar]]ın həm [[Şərq]]ə, həm də [[Qərb]]ə hakim olduğununun simvoludur. [[Oxçuluq|Ox]] və [[Yay (silah)|yay]] isə [[Oğuz türkləri|türklərin]] savaş ruhunu təmsil etməkdə idi. [[Böyük Səlcuqlu dövləti|Böyük Səlcuqlu]] parçalanmağa başlayandan sonra yaranmış digər kiçik Səlcuqlu dövlətləri öz bayraqlarını səlcuqluların bayrağının əsasında düzəldiblər. Məsələn, [[Rum Səlcuqlu dövləti|Rum Səlcuqlularının]] bayrağı kimi.

== İstinadlar ==
{{İstinad siyahısı|3}}

== Ədəbiyyat ==
* [https://www.academia.edu/4931512/Ekber_N._Necef_Selçuklular_Bakı_2010 Səlcuqlu dövlətləri və atabəyləri tarixi (Oğuzların ortaya çıxmasından – XIV əsrlər)]. Müəllif: Əkbər N. Nəcəf. Elmi redaktor: Tarix elmləri doktoru, prof. İsmayıl Məhəmməd oğlu Məmmədov. Bakı: "Qanun", 2010, 781 səh.

== Həmçinin bax ==
* [[Böyük Səlcuqlu sultanları]]

== Xarici keçidlər ==
{{Xarici keçidlər}}{{Səlcuq sülaləsi}}
{{Türk dövlətləri}}

[[Kateqoriya:Türk dövlətləri]]
[[Kateqoriya:Səlcuqlu imperiyası]]
[[Kateqoriya:Səlcuq sülaləsi]]
[[Kateqoriya:Tarixi türk dövlətləri]]
[[Kateqoriya:1038-ci ildə yarananlar]]
[[Kateqoriya:Anadolu orta əsrlərdə]]