Delta (çay)

Deltanın sxemi.

Delta — çayların mənsəblərində gətirilmə çöküntülərindən əmələ gəlmiş geniş düzənliklərdi. Çayın yatağı deltada bir çox qollara ayrılır.

Ümumi məlumat

Delataların meydana gəlməsində çay və dəniz suyunun hərəkətləri(qabarmalar), sahillərin forması, quru və dəniz dibinin hündürlük fərqi əsas rol oynayır. İlk mərhələdə sualtı deltalar əmələ gəlir (Hind, Şimali Dvina çaylarında). Sonra, çəküntülərin qalınlığı artdıqca körfəzin işçərilərinə yerləşmiş deltanın özü (Qanq və Brahmaputranın deltası) və dənizə irəliləmiş deltalar meydana gəlir ( Lenanın, Volqanın, Missisipi və digər bir çox çayların deltaları) Deltaların əmələgəlməsində və böyüməsində dəniz fəal iştirak edir. Axınlar və sahilə çarpan ləpələr mənsəbqabağı tirələri dəniz qumu ilə örtür, deltaların böyüməsinə səbəb olur. Bəzən deltalar (məsələn, Kamçatka çaylarının deltaları) dəniz axınlarının gətirdiyi çöküntülərdən ibarətdir, çayın rolu belə halda ancaq passiv olur. Nəhayət, bəzi çaylar (məsələn, Neva) saxta deltalı olur. Nevanın suyu olduqca təmizdir; gətirilmə çay çöküntüləri çox nazik lay — sualtı delta və deltaqabığı say əmələ gətirir. Sankt-Peterburqun salındığı adalar çay çöküntülərindən əmələ gəlməmişdir, onlar materikin Neva tərəfindən parçalanmış qədim ovalıq hissələridir. Bu, psevdodeltadır.

Deltalar arasıkəsilmədən böyüyür. Missisipinin deltası ildə 4-dən 100 m-dək, Sırdəryanınkı 97-dən 108 m-dək, Amudəryanınkı 2000 m-dək artır. Bəzi çayların deltaları (Dunay, Po) çox zəif artır. Deltaların böyük sürətlə artmasından allüvial düzənliklər əmələ gəlir. Dünyada ən böyük deltalardan biri Xuanxe çayının mənsəbində yaranmışdır. Hal hazırda bu delta Şandun yaramadası adlanılır. Onun sahəsi 445 min km²-dir. Benqal körfəzinə tökülən Qanq və Braxmaputrana çaylarının mənsəbindədə böyük sahə tutan delta var.

Adın etimologiyası

Delta termini əslində sami mənşəlidir və sonradan yunan əlifbasının dördüncü hərfinə verilən addır. Yazılış forması (Δ) üçbucaq şəklində olan bu hərfin adından Herodot Nilin mənsəbini təsvir edilərkən istifadə edilmiş. Nilin yuduğu sahə formasına görə "delta" hərfini xatırladır. Sonradan bu ad bütün məsnsəblərə aid olundu, baxmayaraq ki, delta həmişə yunan hərfinə oxşamır.

Delta tipləri

Asılı gətirmələrin toplanma formasına görə deltalar bir necə qrupa bölünür:

1. Yelpikvari (Nil çayı)
2. Saçağaoxşar (Missisipi çayı)
3. Dimdiyəoxşar (Tibr çayı)
4. Qövsvarı (Lena çayı)

Dünyanın ən böyük deltaları

Çaylar	Deltasının sahəsi, km² ilə
Xuanxe	445 000
Qanq	82 700
Mekonq çayı	70 000
Niqer	70 000
Yukon–Kuskokvim Deltası	70 000
Lena	45 000
Missisipi	36 000
Volqa	27 200
Nil	24 000
Orinoko	24 000

Mars planetində deltalar

Avropa Kosmik Agentliyinə məxsus olan Mars Express Avtomatik planetlərarası stansiyanın göndərdiyi fotolara əsasən məlum olmuşdur ki, vaxtilə Mars planetində su hövzələri mövcud olmuşdu. Vaxtilə mövcud olmuş göl sahilində ki, deltanın izləri bunu sübut edir. Uzunluğu 60 km, sahəsi 115 km² olan bu delta müasir Ebersvald kraterinin yaxınlığında yerləşir və təxminən 3.7 milyard il öncə formalaşmış.

Şəkillər

• perrow="3"
• 
  Nil çayının deltası
• 
  Qanq və Braxmaputra çaylarının deltası
• 
  Missisipi deltasının inkişafı
• 
  Lena çayının deltası
• 
  Marsın səthində meydana gəlmiş delta.
• 
  Niger çayının deltası

Həmçinin bax

• Dəhnə (coğrafiya)
• Manqrov

İstifadə olunmuş ədəbiyyat

1. L.P.Şubayev. Ümumi Yerşünaslıq. "Maarif" Bakı. 1986.
2. Geologiya. Ensiklopediya. "Şərq-Qərb" 2008.
3. Coğrafiya ensiklopediyası. I kitab. Bakı.2012.
4. Uşaqlar üçün ensiklopediya. Coğrafiya."Şərq-Qərb" 2012.