Elektra kompleksi

Elektra Aqamemnonun qəbrinin üstündə, Frederix Leyton, 1869-cu il

Elektra kompleksi — psixoanalizə məxsus anlayışdır.Edip kompleksinin analoqu olmaqla, qızların öz valideynlərinə münasibətində yaranan kompleksdir.

Psixoanaliz nəzəriyyəsinə əsasən, Elektra kompleksinin məzmunu qız övladının şüuraltı formada atasına olan meyilliyi, həmçinin anasına olan düşmən və rəqib münasibətidir. Elektra kompleksi inkişafın falistik mərhələsində yaranır. Kompleksın adı atasını öldürdüyünə görə anasından intiqam almış çar Miken Aqamemnonun qızı Elektranın adından götürülmüşdür. Bu termin ilk dəfə 1913-cü ildə Karl Qustav Yunqun "Psixoanaliz nəzəriyyənin şərh edilməsi təcrübəsi" əsərində təklif edilmişdir. Freyd "Elektra kompleksi" terminini "Edip kompleksi" ilə eyniləşdirirdi və təklif edirdi ki, Edip kompleksi hər iki cinsə şamil edilsin. Freyd "Elektra kompleksi" faydasız termin adlandırmışdır. Ehtimal edilir ki, bunun səbəbi Freyd və Yunq arasında möcvud olmuş şəxsi ədavətlə bağlıdır. Bir çox psixoanalitiklər bu termini köhnəlmiş hesab edirlər və "Edip kompleksi"nin qadın versiyasından istifadə etməyə üstünlük verirlər.

Qızlarda müşahidə edilən Edip kompleksi

Freydin fikrincə inkişafın ilkin mərhələsində qız övladı hər iki valideyninə eyni dərəcədə bağlı olur. Buna baxmayaraq, qız sonradan penisinin (kişi cinsiyyət orqanı) olmadığını aşkar edir. Bu kəşf qadının seksual inkişafında həlledici rola malikdir. İlkin mərhələdə "penisə olan nifrət" qızda atasına meyillik yaradır və o, atasından hamilə qalmağı arzulayır. Eyni zamanda qız övladı özünün "natamamlığında" anasını günahkar hesab edir və anasına olan düşmən münasibəti daha da kəskinləşir. Freydin fikrincə, qızlarda axtalanma qorxusu olmadığına görə, ataları ilə cinsi əlaqədə olmaq arzularını həyata keçirə bilmədiklərinə görə daha az əzab çəkirlər və Edip kompleskinin qəti şəkildə aradan qaldırılmasına daha az ehtiyac duyurlar. Nəticədə qızlar qeyri-müəyyən uzun müddətə Edip kompleksində qala bilirlər və qadının Supereqosu inkişafdan geri qalır. Eyni zamanda qadınlara penisə sahib olma istəyi daim təmin edilməmiş olaraq qalır və onları özlərini "natamam" hiss etməyə məhkum edir.

 Freydin qadının seksual inkişafı ilə bağlı fikirləri bir çox psixoanalitiklər tərəfindən etirazla qarşılanmışdır.

Tənqid

Bu terminin məşhur olmasına baxmayaraq, əksər psixoloq və psixiatrlar tərəfindən qəbul və istifadə edilməmişdir.

Həmçinin oxu

Edip kompleksi ,uşağın anasına qarşı cinsi marağı və atasına qarşı düşmənlik duyğularının olmasına deyilir. Ziqmund Freyd irəli sürdüyü və bütün nevroz nəzəriyyəsini üzərinə oturtduğu ən əhəmiyyətli nəzəriyyədir.

"Antik yunan teatr yazıçılarından olan Sophokles atasını öldürərək anasıyla evlənən Edip adlı bir gənc qəhrəmananının hekayəsindən bəhs edir. Thebai kralı ,Kral Laios ,Pelopsun oğuluna təcavüz etdiyi üçün lənətlənmişdir. Doğulacaq oğulu kral Laiosu öldürəcək. Laios ,doğan uşağı öldürmək üzrə ayaqlarını iplərlə bağlayaraq meşəyə göndərir(oedipus: ayaqları qabarıq olan deməkdir). Qurda quşa yem olmasını istəyir. Ancaq Edipi meşəyə aparan köməkçi ona xəyanət edərək uşağı bir çobana verir.Oda kiçik uşağı də uşaqları olmayan Corinth kralı Polybusa təslim edir.Edip kralın uşağı kimi xoşbəxt bir uşaqlıq və gənclik keçirir. Ancaq bir gün övladlıq olduğunu düşündürən bir vəziyyətlə qarşılaşır. Vəziyyəti anlamaq üzrə Delphoi kahininə gedəndə kahin ona ,onu gözləyən acı taleyini bildirir.Kahin bildirirki Edip atasını öldürəcək və anasıyla evlənərək zina məhsulu bir nəsil yaradacaq. Delphoi deyil çıxarkən qarşılaşdığı bir yaşlı adam və ona yoldaşlıq edən müşayiətçilərlə yol prioriteti üzündən mübahisə edər. Çıxan döyüşdə yaşlı adamı və müşayiətçilərini öldürər. Ölən adam atası kral Laios olduğunu bilməz. Yoluna davam edəndə qarşısına hər kəsə bir tapmaca soruşan və tapmacanı bilməyəni öldürən Sfenks çıxar. Sfenksə görə Thebaililər bir yerdə toplaşaraq bir həll yolu axtarırlar. Kralları Laios öldüyü üçün onları Sfenksten qurtaracaq adamı kral elan edəcəklərinə söz verirlər.Sfenksin sualı belədir: əvvəl dörd sonra iki və ən sonunda üç ayaqla gedən ancaq ayaqları çoxalarkən gücsüzləşən varlıq nədir. Edip bu varlığın insan olduğunu deyir və cavabı düz çıxır.Belə ki əvvəl iməkləyən ,sonra yeriyən və ən sonunda çəlik istifadə edən insan iməkləmə çağındada yəni qocalanda ən gücsüz dövrünü yaşayır. Sualı bilən Sfenks intihar edir. Thebailililer Edipi kral seçirlər. Edip anası kraliça Lokaste ilə anası olduğunu bilmədən evlənir . Anasından iki qızı və iki oğlu olur .Xoşbəxt keçən günləri vəba epidemiyası yayılır. Bu fəlakətdən qurutulmaq üçün Delphoi dəkı kahindən məsləhət alırlar. Kahinin cavabı bu fəlakətin çatmasının ancaq bir yolu olduğunu deyir : içlərində yaşayan lənətli insanı tapıb ölkələrindən qovmalıdırlar.Kor kahin Teireisias lənətli insanın kral Laiosu öldürən Edipin özü olduğunu və anası ilə evləndiyini, zina məhsulu uşaqları olduğunu deyir.Edip isə o əsnada bir elçidən atası sandığı Polybosun əslində övladlığı olduğunu öyrənir. Anası Lokastedən isə keçmişdə atası tərəfindən qurda quşa yem olmaq üçün meşəyə atılan kiçik bir uşaqları olduğunu eşidir.Edip artıq öldürdüyü yaşlı adamın atası olduğundan əmin olur.bir sözlə Kəhanət gerçək olur.Edip krallığı hər kəs tərəfindən tərk edilir. Sonunda Edip gözlərini oyur, Lokaste isə özünü asır." Bu son dərəcə qəmli oyun, aydındır ki Freuda insanoğlunun sahib olduğunu düşündüyü universal ölçəkdəki "ensest arzusuna" və öz cinsindən olan valideynlərə olan "rəqabət və düşmənlik" şəklindəki romantik qarşı çıxışına dair meyllərin ipucunu vermişdir.

Ədəbiyyat

• Jill Scott. Electra After Freud: Myth and Culture.
• Hendrika C. Halberstadt-Freud. Electra Vs Oedipus: The Drama of the Mother-daughter Relationship.

Xarici keçidlər

• Психологический словарь.
• Комплекс Электры Arxivləşdirilib 2014-05-19 at the Wayback Machine // Лейбин В. Словарь-справочник по психоанализу, 2010 г.
• Профессор психологии Стрельченко о комплексе Электры.