Fəaliyyət yoluyla təbliğat

Vikipediya, azad ensiklopediya
Naviqasiyaya keç Axtarışa keç

Fəaliyyət Yoluyla Təbliğat və ya Fəaliyyətin Təbliği (ingiliscə "propaganda by the deed", fransızca " propagande par le fait") başqalarına nümunə olmaq və inqilab üçün katalizator olmaq məqsədi daşıyan konkret siyasi birbaşa fəaliyyətdir. Anarxizmin bağrından çıxmış və daha sonra başqa radikallar tərəfindən mənimsənmişdir.

Bu, ilk növbədə, 19-cu əsrin sonu və 20-ci əsrin əvvəllərində üsyankar anarxizm tərəfdarları tərəfindən törədilən zorakılıq aktları, o cümlədən hakim sinfə yönəlmiş bombalamalar və sui-qəsdlərlə əlaqələndirilir, həm də zorakı olmayan tətbiqlərə malikdir.[1] Bu əməllər dövlətin hər şeyə qadir olmadığını nümayiş etdirməklə və məzlumlara ümid verməklə xalqda "üsyan ruhunu" alovlandırmaq, həmçinin dövlətin reaksiyasında daha da repressivləşdikcə anarxist hərəkatlara dəstəyi genişləndirmək məqsədi daşıyırdı. 1881-ci ildə London Beynəlxalq Anarxist Konqresi bu taktikanı təsdiqlədi.

Görkəmli fəaliyyətlər[redaktə | mənbəni redaktə et]

Two men are sitting at a desk while a third man enters the office carrying a gun
Aleksandr Berkmanın sənayeçi Henri Kley Frikə sui-qəsd cəhdi, 1892-ci ildə Harper's Weekly üçün V. P. Snayder tərəfindən təsvir edilib.
Le Petit Journal qəzetinin üz qabığında anarxist Santiaqo Salvador tərəfindən Barselona Liseunun partladılması, 7 noyabr 1893
Anarxist Avquste Vaillant tərəfindən 1893-cü ilin dekabrında Fransa Milli Assambleyasının Deputatlar Palatasına atılan bombanın rəssam tərəfindən təsviri
  • 4 aprel 1866-cı il – Dmitri Karakozov Sankt-Peterburqdakı Yay bağının qapısında Rusiya çarı II Aleksanda uğursuz sui-qəsdə cəhd edir. Çar Yay bağını tərk edərkən, Dmitri silahından atəşaçmaq üçün irəli atılır. Lakin bu cəhdin qarşısı kəndli əsilli papaqçı şagirdi Osip Komissarov tərəfindən alınır və o, atəş açmağa az qalmış Karakozovun dirsəyini sıxır.
  • 11 may 1878-ci il — Maks Hodel Almaniyada Kayzer I Vilhelmə sui-qəsd cəhdi edir . Onun monarxı güllələmək üçün etdiyi iki cəhd də uğursuzluğa düçar olur və o, avqustun 15-də tutulur və başı kəsilərək edam edilir.
  • 4 avqust 1878-ci il – Sergey Stepnyak-Kravçinski İvan Kovalskinin edam edilməsinə cavab olaraq çarın gizli polisinin rəhbəri general Nikolay Mezentsovu bıçaqlayaraq öldürür. 
  • 17 noyabr 1878-ci il — Covanni Passannante xəncərlə İtaliya kralı I Umbertoya sui-qəsd etməyə cəhd edir. Bu, monarxa qarşı ilk qətlə cəhddir və Savoy Evinin tarixində ilkdir. Passannante ölüm cəzasına məhkum edilir, lakin cəzası ömürlük həbslə əvəzlənir. Həbsdə olarkən dəli olur və sığınacağa aparılır.
  • 1879-cu ilin fevralı – Qriqori Qoldenberq Rusiya İmperiyasının Xarkov qubernatoru knyaz Dmitri Kropotkini güllələyib.
  • 20 aprel 1879-cu il – Aleksandr Solovyev Rusiya çarı II Aleksandrı öldürməyə cəhd edir. Monarx əlindəki silahı görür və qaçır, lakin Solovyev hələ də beş atəş açır, hamısı da qaçır. Mayın 28-də tutuldu və asıldı.
  • 17 fevral 1880-ci il – Stepan Xalturin Rusiya çarı II Aleksandra sui-qəsd cəhdində Qış sarayının bir hissəsini uğurla partladıb. Çar sağ-salamat xilas olsa da, səkkiz əsgər həlak olur, 45 əsgər isə yaralanır. Tarixçi Benedikt Anderson 1862-ci ildə dinamitin ixtirasına toxunaraq qeyd edir ki, "Nobelin ixtirası indi siyasi baxımdan gəldi". Xalturin 1882-ci ildə bir polis məmurunun öldürülməsindən sonra Aleksandrın oğlu və varisi III Aleksandrın əmri ilə asılır.
  • 1 mart (Yulian təqvimi) 1881 – Rusiya çarı II Aleksandr Narodnaya Volya tərəfindən bombanın partlaması nəticəsində həlak olub.
  • 23 iyul 1892-ci il – Aleksandr Berkman, 7 işçinin ölümü ilə nəticələnən Homestead Strike-ı dağıtmaq üçün Pinkerton detektivlərini işə götürməsinə cavab olaraq amerikalı sənayeçi Henri kley friki öldürməyə çalışır. Ağır yaralansa da, Frik sağ qalır və Berkman həbs edilir və nəticədə 22 il həbs cəzasına məhkum edilir.
İspan baş nazir Antonio Kánovas del Kastillonun Mişel Anqiolillo tərəfindən vurulması, Avgust 1897.
  • 7 noyabr 1893-cü il – İspan anarxisti Santiaqo Salvador , Guillaume Tell operasının ikinci pərdəsi zamanı Barselonadakı Liceu Teatrının orkestr çuxuruna iki Orsini bombası atdı və nəticədə iyirmi nəfər həlak oldu və çox sayda insan yaralandı.
  • 9 dekabr 1893-cü il – Auguste Vaillant Fransa Milli Assambleyasına mismar bombası atdı, heç kimi öldürmədi və bir nəfəri yaraladı. Daha sonra o, ölümə məhkum edilir və 4 fevral 1894-cü ildə "Burjua cəmiyyətinə ölüm və yaşasın anarxiya!" şüarı ilə gilyotinlə edam edilir. (A Mort la Société Burjuaise and Live l'anarchie!). Məhkəməsi zamanı Vaillant bəyan edir ki, o, heç kimi öldürmək niyyətində deyildi, ancaq dörd partlayışa görə edam edilən Ravaçolun edamına cavab olaraq bir neçə deputatı yaralamaq niyyətində idi.
  • 12 fevral 1894-cü il – Émile Henry, Auguste Vaillant-ın qisasını almaq niyyətində, Kafe Terminusda (Parisdəki Gare Saint-Lazare qatar stansiyasının yaxınlığındakı kafe) bomba işə salır, bir nəfəri öldürür, iyirmi nəfəri yaralayır. Məhkəməsi zamanı nə üçün bu qədər günahsız insana zərər vermək istədiyini soruşduqda o, "Günahsız burjua yoxdur" deyir. Bu əməl, əməlin təbliğatının yalnız konkret qüdrətli şəxsləri hədəf alması qaydasının nadir istisnalarından biridir. Henri mayın 21-də mühakimə olunur və gilyotinlə edam edilir[2]
  • 15 fevral 1894-cü il – Martial Bourdin tərəfindən daşınan kimyəvi partlayıcı Qrinviç Parkdakı Qrinviç Kral Rəsədxanasının qarşısında vaxtından əvvəl partladı və onu öldürdü.
  • 24 iyun 1894-cü il – İtaliyalı anarxist Sante Geronimo Caserio, Auguste Vaillant və Émile Henry-nin qisasını almaq üçün Fransa prezidenti Sadi Carnot- u bıçaqlayaraq öldürür. Caserio avqustun 15-də gilyotinlə edam edilir[2]
  • 7 iyun 1896-cı il — Barselonada Korpus Kristi kortejinə anarxistlərin hücumu, 12 nəfərin ölümü.
  • 3 noyabr 1896-cı il – Yunanıstanın Patras şəhərində anarxist ayaqqabıçı Dimitris Matsalis bankir Dionysios Fragkopoulos və tacir Andreas Kollasa bıçaqla hücum edir. Fraqkopulos yerindəcə öldürülür; Kollas ağır yaralanıb.
  • 22 aprel 1897-ci il – Pietro Acciarito İtaliya kralı Umbertonu bıçaqlamağa çalışır. O, ömürlük həbs cəzasına məhkum edilir.
  • 8 avqust 1897-ci il — Mişel Anjiolillo , Montjuic qalasındakı iddia edilən inqilabçıların həbsi və işgəncələrinə görə qisas almaq üçün termal hamam kurortunda İspaniyanın Baş naziri Antonio Canovas del Castillo- nu güllələyib. Angiolillo avqustun 20-də garotte tərəfindən edam edilir
Cenevrədə italyan anarxist Luici Luçeni tərəfindən Avstriya İmperatoru Elizabetin bıçaqlanmasının rəssam tərəfindən təsviri, 10 sentyabr 1898.
Leon Szolqozun MakKinliyi 6 sentyabr 1901ci ildə Nyu Yorkda öldürməsinini təsviri.
17 fevral 1905-ci ildə Rusiyanın Böyük Hersoq Sergey Aleksandroviçin öldürülməsi
İspaniyalı XIII Alfonso və Battenberq şahzadəsi Viktoriya Eugenie-nin katalon anarxisti Mateu Morral tərəfindən öldürülməsinə cəhd, 31 may 1906.
1913-cü ildə Yunanıstan kralı I George- un müasir litoqrafiyada təsvir edildiyi kimi Aleksandros Şinas tərəfindən öldürülməsi.
  • 1919-cu ilin aprel-iyun — 1919 Amerika Birləşmiş Ştatlarında anarxist bombalamaları :
    • 28 aprel – Vaşinqton ştatının Seattle şəhərinin meri Ole Hanson, Qallenist poçt bombası alır (zərərsizləşdirilmiş)
    • 29 aprel – ABŞ senatoru Thomas W. Hardwick üçün nəzərdə tutulmuş Galleanist poçt bombası partlayır, xidmətçini yandırır və onun əllərini partlayır.
    • 2 iyun – Galleanist Carlo Valdinoci, bombası (ABŞ Baş prokuroru A. Mitchell Palmerin Vaşinqtondakı evi üçün nəzərdə tutulub) vaxtından əvvəl partlayanda öldürüldü.
    • 3 iyun — Nyu-York şəhərinin gecə gözətçisi William Boehner, hakimin evinə qoyulmuş bir Galleanist bomba tərəfindən öldürüldü.
  • 16 sentyabr 1920-ci il – Manhetten Maliyyə Bölgəsində Wall Street partlayışı 38 nəfərin ölümünə və 400 nəfərin yaralanmasına səbəb olub. Qalleanistlərin , xüsusən də qrupun əsas bomba istehsalçısı Mario Budanın məsuliyyət daşıdığına inanılır, baxmayaraq ki, cinayət rəsmi olaraq açılmamış qalır.
  • 8 mart 1921-ci il – Madridin Puerta de Alkala şəhərində motosiklet sürən üç anarxist İspaniyanın baş naziri Eduardo Dato İradieri güllələyib.
  • 14 iyul 1922-ci il — Qustav Buvet Fransa prezidenti Aleksandr Milleranı öldürməyə cəhd edir.
  • 25 may 1926-cı il – Şolom Şvartsbard Parisdə mühacirətdə olan Ukrayna Xalq Respublikasının hökumət başçısı Saymon Petlyuranı qətlə yetirir. Səkkiz günlük məhkəmə prosesindən sonra Şvartsbardın haqlı olduğuna əmin olan münsiflər heyəti tərəfindən ona bəraət verilir: onun müdafiəsinin əsası ondan ibarət idi ki, o, Petluranın qüvvələri tərəfindən qırğın qurbanlarının intiqamını alırdı.
  • 31 oktyabr 1926-cı il – Anteo Zamboni (11 aprel 1911 – 31 oktyabr 1926) Bolonyada Benito Mussolinini Romada Martı qeyd edən parad zamanı ona atəş açaraq öldürməyə cəhd edən 15 yaşlı anarxist idi. Zəmboni Mussolinini qaçırdı, dərhal yaxınlıqdakı squadristi (faşist dəstələri) tərəfindən hücuma məruz qaldı və linç edildi.[3]
  • 1926–1928 – Argentinada İtaliyalı anarxist Severino Di Giovanni tərəfindən Sacco və Vanzettiyə dəstək verən beynəlxalq kampaniya çərçivəsində və faşist İtaliyanın Argentinadakı maraqlarına qarşı təşkil edilən bir neçə partlayış. 23 may 1928-ci ildə ABŞ səfirliyi, Nyu York City Bank və Bank of Boston- un Buenos-Ayres ofisləri və İtaliya konsulluğu bombalandı.
  • 27 sentyabr 1932-ci il – Qallianistlərin qoyduğu dinamit dolu paket bombası hakim Vebster Teyerin Massaçusets ştatının Vorsester şəhərindəki evini dağıdıb, həyat yoldaşını və ev işçisini yaralayıb.[4][5] Hakim Teyer Qalleanist Sakko və Vanzettinin məhkəmələrinə sədrlik etmişdi.[6]
  • 1968-ci ilin mayı — Parisdə iğtişaşlar. Nyu-Yorkda yerləşən "Qara Maska" qrupu Divara Qarşı Ana Oxuculara çevrilir və bu əməlin bədii təbliğatını aparır.
  • 8 oktyabr 1969-cu il – ABŞ qrupu Weatherman-ın ilk tədbiri Çikaqoda, İllinoys ştatında 1886-cı ildə Haymarket üsyanında polis itkilərinə həsr olunmuş heykəli partlatmaqdır. Sonra dörd gün ərzində Çikaqoda " Qəzəb günləri" iğtişaşları baş verir. 287 Weatherman üzvü həbs edildi və onlardan biri öldürüldü.
  • 6 dekabr 1969-cu il — Çikaqo, 3600 North Halsted Street ünvanındakı bir məntəqədə park edilmiş bir neçə Çikaqo polis maşını bombalandı. Weather Underground Təşkilatı (WUO) daha sonra Prairie Fire kitabında bildirdi ki, onlar partlayışı İllinoys Qara Pantera Partiyasının liderləri Fred Hampton və Mark Klarkın iki gün əvvəl polis məmurları tərəfindən güllələnməsinə etiraz olaraq törədiblər.
  • 1970–1972 – İngilis Qəzəbli Briqada qrupu ən azı 25 partlayış həyata keçirir (polis nömrələri). Demək olar ki, bütün maddi ziyan olsa da, bir adam yüngül şəkildə yaralandı.
  • 12 sentyabr 1970-ci il – WUO, LSD alimi Dr. Timothy Leary -yə Kaliforniya Kişi Koloniyası həbsxanasından çıxmağa və qaçmağa kömək edir.
  • 8 oktyabr 1970-ci il – Jonathan Jackson, William Christmas və James McClain-in ölümünə cavab olaraq Marin County (Kaliforniya, ABŞ) Ədliyyəsinin bombalanması.
  • 10 oktyabr 1970-ci il — Nyu-York həbsxanasındakı iğtişaşlara dəstək ifadə etmək üçün Queens Məhkəməsi bombalandı.
  • 14 oktyabr 1970-ci il — Harvard Beynəlxalq Münasibətlər Mərkəzi Vyetnamdakı müharibəyə etiraz etmək üçün bombalandı.
  • 28 sentyabr 1973-cü il – 11 sentyabr 1973-cü il Çili çevrilişində İTT-nin roluna cavab olaraq Nyu-York və Roma, İtaliyadakı İTT qərargahı bombalandı.
  • 6 noyabr 1973-cü il – ABŞ-nin Symbionese Liberation Army (SLA) qrupu Kaliforniyanın Oklend ştatında məktəblərin nəzarətçisi Dr. Markus Fosteri öldürdü və onun müavini Robert Blackburnu ağır yaraladı.
  • 20 dekabr 1973-cü il – İspaniyanın baş naziri Luis Karrero Blanko Madriddə avtomobili Bask separatçı qruplaşması ETA tərəfindən yerləşdirilən bombanın üzərinə sürərkən öldürülüb .
  • 11 sentyabr 1974-cü il – Düz bir il əvvəl Anakondanın Pinoçetin çevrilişində iştirakına görə qisas almaq üçün Anakonda Korporasiyasının (Rokfeller Korporasiyasının bir hissəsi) bombalanması.
  • 1975-ci ilin dekabrı – Yunan İnqilab Təşkilatının 17 Noyabrda Afinadakı Mərkəzi Kəşfiyyat İdarəsinin rəisi Richard Welch- in öldürülməsindən məsul olduğu iddia edilir. Proto Thema, Sheepskin jurnalının jurnalisti Kleanthis Grivasın 2005-ci ilin dekabrında yazdığı məqaləyə görə, əslində qətlin arxasında Qladionun Yunanıstandakı şöbəsi dayanırdı. ABŞ Dövlət Departamenti 2006-cı ilin yanvarında Qrivasın ittihamlarını rədd etdi.
  • 28 yanvar 1975-ci il — Vyetnamdakı gərginliyə cavab olaraq ABŞ Dövlət Departamentinin metro ilə bombalanması.[7][8]
  • 21 aprel 1975-ci il – SLA-nın qalan üzvləri Kaliforniyanın Carmichael şəhərindəki Crocker National Bankı soyur və bu prosesdə bank müştərisi Myrna Opsahl-ı öldürürlər.
  • 1975-ci ilin sentyabrı — Kennekottun iki il əvvəl Çili çevrilişində iştirakına görə qisas almaq üçün Kennecott Korporasiyasının bombalanması.
  • 1 may 1979-cu il – Fransanın Action Directe qrupu işəgötürənlər federasiyasının qərargahına pulemyotlu hücum həyata keçirir.
  • 30 may 1982-ci il – Kanadanın Birbaşa Fəaliyyət qrupu (aka "Squamish Five") elektrik ötürücü layihədə böyük bir bomba işə saldı. Dörd transformator təmirə yararsız hala düşsə də, xəsarət alan olmayıb.
  • 1984 – Hollandiyanın RaRa (Radikal Anti- İrqçilik Fəaliyyəti) təşkilatının Van Heutsz abidəsinə qarşı bombalı hücumları (Van Heutsz Aceh müharibəsi zamanı Hollandiya komandiri idi).
  • 1985–1987 – Hollandiya RaRa şirkəti Cənubi Afrikada fəaliyyət göstərən Makro topdansatış mağazasına edilən bir neçə bomba hücumuna görə məsuliyyət daşıyır.
  • 1985 – Fəaliyyət Direktoru dövlətin silah alverindən məsul olan René Audranı öldürür.
  • 1986 – Georges Besse , Renault şirkətinin baş direktoru, lakin Eurodif nüvə konsorsiumunun rəhbəri (İranın 10 faiz paya malik olduğu) əvvəllər Action Directe tərəfindən öldürüldüyü iddia edilir (baxmayaraq ki, bu tezis xüsusilə araşdırmaçı jurnalist Dominique Lorentz tərəfindən sorğulanacaq).
  • 28 iyun 1988-ci il – ABŞ-nin Yunanıstandakı hərbi dəniz və müdafiə attaşesi Uilyam Nordinin öldürülməsi İnqilab Təşkilatı tərəfindən 17 noyabrda təsdiqlənib.
  • 26 sentyabr 1989-cu il – Mühafizəkar Yeni Demokratiya Partiyasının parlament lideri Pavlos Bakoyannisin Yunan İnqilabçı Təşkilatı tərəfindən öldürülməsi 17 noyabr.
  • 13 noyabr 1991-ci il – Hollandiya RaRa ədliyyə dövlət katibi Aad Kostonun evini partladıb.
  • 30 iyun 1993-cü il – Hollandiya RaRa Hollandiyanın Sosial İşlər və Məşğulluq Nazirliyinə bombalı hücumlara görə məsuliyyət daşıyır.
  • 30 noyabr 1999-cu il – Qara bloklar ÜTT əleyhinə nümayişlər zamanı GAP, Starbucks, Old Navy və Seattle şəhərinin mərkəzində pərakəndə satış yerləri olan digər çoxmillətlilərin vitrinlərini məhv edir.
  • 8 iyun 2000-ci il – Yunanıstanda Britaniya hərbi attaşesi Stiven Sondersin öldürülməsi. 17N üzvləri həbs edilib. 2005-ci ilin dekabrında Proto Thema-nın jurnalisti Kleanthis Grivas iddia edir ki, 1975-ci ildə MKİ stansiya rəisi Richard Welch- in öldürülməsi ilə yanaşı, 17N-in ilk zorakı hərəkəti ilə yanaşı , Qladionun Yunanıstandakı şöbəsi Sheepskin əslində qətlə yetirilib. ABŞ Dövlət Departamenti 2006-cı ilin yanvarında Qrivasın ittihamlarını rədd etdi.
  • 2019-cu il – Villem Von Spronsn ICE həbsxanasına hücum zamanı propan çənini yandırmağa çalışır və polis tərəfindən öldürülür.

İstinadlar[redaktə | mənbəni redaktə et]

  1. ↑ Anarchist historian George Woodcock, when dealing with the evolution of anarcho-pacifism in the early 20th century, reports that "the modern pacifist anarchists, …have tended to concentrate their attention largely on the creation of libertarian communities – particularly farming communities – within present society, as a kind of peaceful version of the propaganda by deed." George Woodcock. Anarchism: A History of Libertarian Ideas and Movements (1962), page 20.
  2. ↑ 2,0 2,1 Sitat səhvi: Yanlış <ref> teqi; Abidor adlı istinad üçün mətn göstərilməyib
  3. ↑ Delzell, p. 325; Roberts, p. 54; Rizi, p. 113
  4. ↑ New York Times: "Bomb Menaces Life of Sacco Case Judge," September 27, 1932 Arxivləşdirilib fevral 16, 2021, at the Wayback Machine, accessed Dec. 20, 2009
  5. ↑ Cannistraro, Philip V., and Meyer, Gerald, eds., The Lost World of Italian-American Radicalism: Politics, Labor, and Culture, Westport, CT: Praeger Publishers, ISBN 0-275-97891-5 (2003) p. 168
  6. ↑ Avrich, Paul, Sacco and Vanzetti: The Anarchist Background, Princeton University Press (1991), pp. 58–60
  7. ↑ Joseph T. McCann, Terrorism on American Soil: A Concise History of Plots and Perpetrators from the Famous to the Forgotten (Sentient, 2006), p. 120.
  8. ↑ Dan Berger, Outlaws of America: The Weather Underground and the Politics of Solidarity (A.K. Press, 2006), pp. 346–47.
Mənbə — "https://az.wikipedia.org/w/index.php?title=Fəaliyyət_yoluyla_təbliğat&oldid=7426960"