Gürcüstan etirazları (1956)

Gürcüstan etirazları საპროტესტო გამოსვლები თბილისში
Rustaveli prospektindəki keçmiş rabitə idarəsinin binasında hadisə qurbanlarının xatirəsinə qoyulmuş lövhə.
Tarix	4 mart-10 mart, 1956
Yeri	Tbilisi, Gürcüstan SSR
Səbəbi	İosif Stalin irsinin və gürcü milli kimliyinin müdafiəsi
Münaqişə tərəfləri
SSRİ Gürcüstan SSR Stalin tərəfdarı nümayişçilər Müstəqillik tərəfdarları
Komandan(lar)
Nikita Xruşşov Vasili Mcavanadze İvan Fedunski Konkret rəhbər mövcud olmayıb
İtkilər
naməlum 22 ölü 44 yaralı 200 nəfər həbs edilib
Ümumi itkilər
22

1956-cı il Gürcüstanda etirazları (gürc. საპროტესტო გამოსვლები თბილისში) - 1956-cı ilin 4 - 10 mart tarixləri aralığında Gürcüstan Sovet Sosialist Respublikasının paytaxtı Tbilisi şəhərində baş vermiş sonradan iğtişaşlara çevirilmiş etirazlar. Bir həftə davam etmiş iğtişaşlar nəticəsində 22 nəfər həlak olub, 44 nəfər yaralanıb və 200 nəfər hadisələrin təşkilatçılığında rol oynadığına görə NKVD əməkdaşları tərəfindən həbs edilmişdir. 1956-cı ildə Tbilisi şəhərində baş verənlər 50-60-cı illərdə Sovet Sosialist Respublikaları İttifaqı daxilindəki ən böyük millətçi hərəkatlardan biri hesab olunur.

1956-cı il, fevralın 14-25-də Sovet İttifaqı Kommunist Partiyasının XX qurultayı keçirildi. Ali toplantının sonuncu günü keçirilən qapalı iclasda partiya rəhbəri Nikita Xruşşov Şəxsiyyətə pərəstiş və onun nəticələri haqqında adlı məruzə ilə çıxış etdi. Məruzədə Stalinin ölkəyə rəhbərlik etdiyi zaman baş verən repressiyalara toxunulurdu. Qurultayda qəbul olunan qərara görə, Nikita Xruşşovun məruzəsi mətbuatda dərc olunmayacaq, kommunistlərin tanış olması üçün aşağı partiya təşkilatlarına göndəriləcəkdi.

İosif Stalinin nüfuzunun ən yüksək olduğu yer Gürcüstan Sovet Sosialist Respublikası idi. Burada Nikita Xruşşovun məruzəsi daha çox qıcıq doğurdu. Onun səslənməsindən 10 gün sonra, martın 5-də isə Stalinin ölümünün üçüncü ildönümü idi. Bu tarix baş verən hadisələr üçün katalizator rolu oynadı.

Artıq martın 4-də, axşam saatlarında Tbilisidə Stalinin öz adını daşıyan istirahət və mədəniyyət parkındakı heykəlinin önünə əhali toplaşdı. Onlar Stalinə yönələn tənqidlərə etirazlarını bildirdilər və dağılışdılar. Ertəsi gün həmin heykəlin önünə daha çoxsaylı kütlə toplaşmağa başladı. Onların əsas şüarı "Stalinin tənqidinə yol vermərik!" idi. Get-gedə sayı artan insanlar Tbilisinin əsas nəqliyyat arteriyasına - Rustaveli prospektinə çıxaraq yürüş keçirdilər. İnsanları qəzəbləndirən əsas səbəblərdən biri qəzetlərdə Stalinin ölümünün ildönümü barədə məlumatların, məqalələrin yer almaması idi.

İosif Stalinin Sovet İttifaqı Kommunist Partiyasının XX qurultayında tənqid olunmasına görə başlayan etirazlar bir necə gündən sonra gürcü xalqının milli azadlıq hərəkatına çevrilmiş və etirazlara qatılan kütlənin arasında müstəqil Gürcüstan dövlətinin yaradılması tələbləri də səsləndirilmişdir.

Hadisə

1956-cı ilin fevral ayında Sovet İttifaqı Kommunist Partiyasının XX qurultayında Nikita Xruşşovun Stalin dövrünü və onun səbəb olduğu Stalin repressiyalarını açıq və sərt şəkildə tənqid etdiyi üçün Tbilisi şəhərində geniş etiraz hərəkatı başlamışdır. 6 mart tarixində Gürcüstan Kommunist Partiyasının birinci katibi Vasili Mcavanadze Mərkəzi Komitənin toplantısında Xruşşovun məruzəsini zala toplaşan şəxslərə oxumuşdur. Məlumat daxili istifadə üçün olsa da, Mcavanadze məxfilik qaydasını pozmuş və kommunist partiyasına hər bir üzvü qarşısında məktubu oxumaq barədə qərar vermişdir.

Stalinin tənqidindən əlavə, Xruşşov öz çıxışında istehzalı şəkildə gürcü xalqının böyük oğlu kimi ifadələrə yol vermişdi. Bu da gürcülərin milli qüruruna toxunurdu. 6 və 7 mart tarixlərində Tbilisidə (eləcə də respublikanın başqa yerlərində) etirazlar davam etmişdir. Əsas hadisələr isə növbəti iki gündə baş verdi. Martın 8-də Gürcüstan Sovet Sosialist Respublikası paytaxtının mərkəzi meydanında keçirilən mitinqdə 70-80 min insan iştirak edir.

Onlar martın 9-u matəm günü elan etməyi, kinoteatrlarda Stalinin fəaliyyətini şişirdilmiş şəkildə təqdim edən Berlinin süqutu və Unudulmaz 1919 filmlərinin göstərilməsini, qəzetlərdə müvafiq məqalələrin çap olunmasını tələb edirdilər. Hətta Samtredia şəhərinin Stalinin əsl soyadına görə Cuqaşvili adlandırılması istənilirdi.

1956-cı il etirazları zamanı əsas iğtişaşların baş verdiyi Rustaveli prospekti. Hadisələr nəticəsində həlak olmuş 22 nəfərin əksəriyyəti məhz bu meydanda güllələnmişdir.

Vasili Mcavanadze mitinqçilərin qarşısında çıxış edərək gərginliyi azaltmağa çalışdı. Ancaq o, gürcü dilini həddindən artıq pis bilirdi və dedikləri etirazçılarda yalnız gülüş doğurur. Həmin günlərdə Çin Xalq Respublikasının rəhbərlərindən biri, marşal Çju De Tbilisidən 7 km aralıda olan Krçanisidə idi. Mitinqçilərin bir qismi milislərin müqavimətini qıraraq marşalın yanına yollandılar. Çju De onların qarşısına çıxaraq Yaşasın Marks, Engels, Lenin və Stalinin partiyası söylədi, ertəsi gün Stalinin abidəsini ziyarət edəcəyinə söz verdi və dərhal da Moskvaya qaçdı.

Bu zaman Tbilisinin bəzi yerlərində keçirilən daha azsaylı aksiyalar açıq-aşkar antisovet xarakter almağa başlayır. Buradakı insanlar 1918-1921-ci illərdə mövcud olan müstəqil Gürcüstan Demokratik Respublikasının Dideba adlı himnini oxuyurdular. Hətta Gürcüstanın SSRİ-dən ayrılmasını təklif edən vərəqələr yayılır.

9 mart tarixində aksiyalar yenidən davam edir. Daha da radikallaşan kütlə Nikita Xruşşovun, Nikolay Bulqaninin, Anastas Mikoyanın ölkə rəhbərliyindən uzaqlaşdırılmasını, sözügedən məruzənin ləğv edilməsini və başqa tələblər irəli sürürlər. Azərbaycan Sovet Sosialist Respublikasının keçmiş rəhbəri Mircəfər Bağırovun həbsdən buraxılması da səslənən tələblər arasında idi.

Sovet tarixşünaslığında inqilablar zamanı poçt binasının tutulmasının nədənsə xüsusi hekayəsi vardı. Müvafiq olaraq, antisovet çıxışlar zamanı poçtun mühafizəsinə də xüsusi önəm verilirdi. Bu dəfə də belə idi. Bina daxili qoşunların əsgərləri tərəfindən müdafiə olunurdu və onlara döyüş patronları verilmişdi. Kütlə poçta yaxınlaşan zaman binanın pəncərələrindən atəş açıldı. İnsanlar qaçmağa başladılar. Yerdə onlarla ölü və yaralı qaldı.

Bundan sonra şəhərin mərkəzinə zirehli texnika yeridildi. Daş və dəyənəklə müqavimət göstərməyə çalışan əhaliyə qarşı silah işlənildi. Sonralar texnika elmləri doktoru, professor olacaq, o zaman isə 17 yaşı olan Nurbey Qulianın dediyinə görə, Kür çayının üzərindəki körpüdə etirazçıları hər iki tərəfdən tanklar sıxışdırır, onlar da özlərini xilas etmək üçün çaya atılırdılar. Toqquşmalar səhər saatlarına qədər davam etdi. Ertəsi gün Gürcüstan SSR-nin başqa şəhərlərindən insanlar paytaxta gələrək etirazları bərpa etməyə çalışdılar. Onların arasında Stalinin doğma şəhəri olan Qoridən gələnlər xüsusən çox idilər. Amma hərbçilər bu cəhdlərin qarşısını aldılar.

Nəticə

Rəsmi məlumatlara görə, 1956-cı ildə Gürcüstan etirazları zamanı 22 nəfər öldü, 47 nəfər yaralandı, yüzlərlə insan saxlanıldı, onlardan 200 nəfəri həbs cəzaları aldılar. Lakin qeyri-rəsmi məlumatlarda ölənlərin sayının daha çox olduğu bildirilir, bu zaman 100-dən 800-ə qədər rəqəmlər səsləndirilir. Gürcüstan müstəqillik qazanandan sonra belə bu hadisələr zamanı zərərçəkənlərin sayını tam dəqiqləşdirmək üçün addımlar atılmadı.

1956-cı ilin Tbilisi etirazlarının xeyli özünəməxsus xüsusiyyətləri vardı. Hərəkat sovet imperiyasının yaradıcılarından biri və bu imperiyaya 30 il rəhbərlik edən İosif Stalinin müdafiəsi üçün başlandı. Bununla belə, o, həm də millətçilik çalarlarına malik idi. Aksiyalar zamanı bəzilərinin Dideba oxuması təsadüfi deyildi.

Hadisələr gürcü millətçiliyinin baş qaldırması, antisovet əhval-ruhiyyənin yayılması üçün katalizator rolunu oynadı. Gürcüstanın iki ən məşhur dissidentləri - Merab Kostava və Zviad Qamsaxurdiya da etirazların iştirakçıları idilər və məhz bu zaman ilk dəfə milis qeydiyyatına düşdülər.