Korsikada italyan irredentizmi

Vikipediya, azad ensiklopediya
Naviqasiyaya keç Axtarışa keç

Korsikada italyan irredentizmi — (italyanca:Irredentismo italiano in Corsica) — XVIII əsrdən təşəkkül tapmağa başlayan İtalyan irredentizminin yayıldığı yerlərdən biri. Korsikadakı italyan irredentistləri buranı İtaliya krallığına birlöəşdirməyə çalışırdılar.

Formalaşması[redaktə | mənbəni redaktə et]

Korsikanın Bonifasio şəhərində yerləşən The "Porta dei Genovesi" qalası. Bu şəhərin bəzi sakinləri hələ də Genuya ləhcəsində danışmaqdadır.

İtalyan irredentizminin görkəmli şəxslərindən biri olan Nikkolo Tommaseo tərəfindən italyan irredentizminin banilərindən biri hesab edilir. Bildirilir ki, Pasqal Paoli korsikalı millətçilər tərəfindən "Vətənin Atası" ("Babbu di a Patria") olaraq adlandırılır. O, 1768-ci ildə bunları demişdi:[1][2]

Biz anadan gəlmə və hissiyyat olaraq korsikalıyıq, lakin hər şeydən əvvəl biz dil, kök, adət-ənənə olaraq özümüzü italyan hiss edirik və italyanların hamısı tarix və Allah qarşısında qardaşdırlar və birdirlər...Korsikalılar kimi biz nə qul, nə də “üsyançı” olmaq istəmirik və italyanlar kimi digər italyan qardaşlarla bərabər davranmaq hüququmuz var...Ya biz azad olacağıq, ya da yox olacağıq...Ya biz qalib olacağıq, ya da (fransızlara qarşı) əldə silah öləcəyik...Allahın adının müqəddəs və haqq olduğu kimi Fransaya qarşı müharibədə haqq və müqəddəsdir və burada bizim dağlarımız İtaliya üçün azadlıq günəşi kimi doğacaqdır.
— Pasquale Paoli

Pasqal Paoli italyan dilinin yaratdığl Korsika Respublikasında rəsmi dil olmasını istəyirdi. 1755-ci ildə qəbul edilmiş ilk Korsika Konstitusiyası italyan dilində yazılmışdı və 1787-ci ildə qəbul edilmiş ABŞ Konstitusiyası üçün model rolunu oynamışdı.[3] Həmçinin, 1765-ci ildə onun tərəfindən yaradılmış və Korsikada ilk olan Korte Universitetində də tədrisin dili italyanca idi.[4]

İtalyan millətçiliyinin və irredentizminin böyük şəxslərindən hesab edilən Nikkolo Tommaseo

1768-cı ilə qədər Korsika Genuya Respublikasının bir hissəsi olmuşdu. Bu tarixdə respublika bu bölgəni Fransaya verdi. Butarixdən bir il sonra Napoleon Bonapart paytaxt şəhəri olan Ayaççoda dünyaya gəldi. Fransanın hakimiyyəti altında italyan dili ilə yaxın əlaqəyə sahib olan kosikanca təzyiqlərə məruz qaldı və fransızca təşviq edildi. Roma İtaliya krallığına birləşdirilən zaman Cüzeppe Haribaldi Korsika italyanlarının da birləşdirilməsini istəyirdi, II Viktor Emanuel bununla razılaşmadı. İtalyan irredentizminin inkişafı boyunca o Korsikaya o qədər də təzyiq edə bilmədi. İtaliyada faşistlərin hakimiyyətə gəlməsindən sonra Korsikanın İtaliyaya birləşdirilməsini tələb edən ilk təşkilatlar qurulmağa başlanıldı. Birinci Dünya müharibəsindən əvvəl professor Françesko Querri Gioaççhino Volpenin "Archivio storico di Corsica"sından təsirlənərək "Corsica antica e moderna"nın əsasını qoydu. 1920-ci illərdə Petru Rokka "Partito autonomista"nı (Muxtariyyət Partiyası) yaratdı və lideri oldu. Ona bu işdə Domeniko Parlotti və Dr. Kroke dəstəkləyirdi.[5]

İkinci Dünya müharibəsindən əvvəl və müharibə ərzində bəzi korsikalı ziyalılar italyanpərəst siyasət izlədi və İtaliyada mədəni fəaliyyətlərini artırdılar. Buraya Marko Angeli, Bertino Poli, Marçetti, Lukkarotti, Qrimaldi və Petru Ciovaççhini daxil idi. Petru daha sonralar ada İtaliya tərəfindən birləşdirilərsə oranın qubernatoru olması düşünülürdü.[6] Bu şəxslər içində ən məşhurları olan Petru Ciovaççhini Pasqal Paolini (Korsika qəhrəmanı) adanın İtaliyaya birləşdirilməsi uğrunda aparılan irredentist mübarizənin əsasını qoymuş şəxs hesab edirdi.[7] Tarixçi R.H. Rayneronun bildirdiyinə görə, Petrunun "Gruppi di Cultura Corsa" təşkilatı 1940-cı ildə 72 min üzvə malik idi.[8] 1942-ci ilin noyabrında VII Ordu korpusu Korsikanı ələ keçirdi. Bu müttəfiqlərin Afrikada əməliyyatlara başlamasına cavab olaraq almanlar tərəfindən təşviq edilmişdi. Lakin ada hələ də Vişi Fransasının hüquqi səlahiyyətləri altında buraxılmışdı. İlk başlarda partizan hərəkatının zəifliyinə və Marşal Filipp Peten ilə problemlərin yaranmaması üçün yerli əhalidən hərbi birləşmələrin yaradılmadı. Bircə 1943-cü ilin martında yalnız bircə işçi taboru yaradılmışdı. Hər bir halda, sonda Fransaya sadiq olanlar və ya faşizm-nasizmə qarşı olan yerli əhalidən partizan hərəkatı meydana çıxdı. Bu hərəkat əsasən Azad Fransa hərəkatının liderləri ilə əlaqə içində idilər və irredentist propaqandaya qarşı çıxırdılar. Bu hərəkatın bir çox üzvü əvvəlcə faşist italyanlar, daha sonra isə almanlar tərəfindən repressiyaya məruz qaldı. Bəzi irredentist korsikalı hərbi zabitlər İtaliya ilə əməkdaşlıq etməkdə idilər. Buraya təqaüdə çıxmış mayor Pantalaççi, onun oğlu Antonio, polkovnik Mondielli, polkovnik Petru Simone Kristofini (həmçinin onun arvadı və ilk korsikalı qadın jurnalist Marta Renuççi) daxil idi. Azad Franda və yerli müqavimət hərəkatının müttəfiqlər tərəfə keçmiş italyan ordusu mənsubları ilə birlikdə Korsikanı ələ keçirməsindən sonra Petru Kristofini 1943-cü ildə edam edildi. Petru Ciovaççhini də ölüm hökmünə məhkum edildi, lakin İtaliyaya qaçıb orada 1955-ci ildəki ölümünə qədər yaşamağı bacardı. Korsikadakı italyan irredentizmi də onun ölümü ilə mahiyyət etibarilə ortadan qalxdı.[9][10]

Korsika Respublikasının (1755–1769) bayrağı.

Pietro Kristofini[redaktə | mənbəni redaktə et]

Polkovnik Pietro Kristofini Korsikanın Kalvi bölgəsi yaxınlığındakı Kalenzanada 1903-cü ilin 26 mayında doğulmuş, 1939-cu ildə kapitan olmuşdur. O, başlanğıcda Marşal Flipp Petenin rejimini dəstəkləməkdə idi. Fransanın müttəfiqlər tərəfindən ələ keçirilməsindən sonra o, "Phalange Africaine" bölməsinə komandanlıq etmişdir. Tunisdə bir gözündən yaralandıqdan sonra o, Korsikaya dönməmişdən əvvəl Romada Benito Mussolini ilə görüşdü. O, Korsikanın İtaliyaya birləşdirilməsinin tərəfdarı idi və irredentist idealları müdafiə edirdi. O, 1943-cü ilin ilk aylarında aktiv şəkildə Korsikadakı italyan ordusu ilə əməkdaşlıq etdi. O, adada Petru Ciavaççhini ilə işləyirdi. Ciavaççhini müharibənin sonunda Berlin-Roma-Tokio oxunun qələbə qazanacağı təqdirdə Korsikanın İtaliyaya birləşdirilməsindən sonra adanın qubernatoru olacaqdı. Ayaççio ordusunun rəhbəri kimi Kristofini italyan ordusuna adadakı müqavimət hərəkatına qarşı əməliyyatlarda yardım etdi. Bu, 1943-cü ilin sentyabrında İtaliyanın atəşkəs imzalamasına qədər davam etdi. Korsika müttəfiqlər tərəfindən ələ keçirildikdən sonra o, məhkəmə qarşısına çıxarıldı və vətənə xəyanətdə ittiham edilərək ölüm hökmünə məhkum edildi. Kristofini həbsdə ikən özünü öldürməyə çalışsa da, bunu bacarmadı və yaralı halda ikən 1943-cü ilin noyabrında edam edildi. Onun arvadı olan Marta Renucci Əlcəzairdə irredentizmi müdafiəetdiyinə və italyan faşistlərlə əməkdaşlıq etdiyinə görə 15 il həbsə məhkum edilsə də. daha az müddət həbsdə qaldı.[11][12]

Dil[redaktə | mənbəni redaktə et]

Paskal Paoli.

Məhəlli səviyyədə italyan dilinin bir ləhcəsi hesab edilən korsikanca danışılsa da, ictimaiyyət arasında və ədəbiyyatda XIX əsrin birinci yarısına qədər italyanca istifadə edilirdi. Qısa müddət mövcud olmuş Korsika Respublikasının konstitusiyasının yazıldığı dil italyanca idi və Paskal Paoli italyan dilini adanın yeganə rəsmi dili elan etmişdi. XIX əsrin sonuna qədər italyan dili adanın ən mühüm dili oldu. Hətta 1794-cü ildə yenə Paoli tərəfindən yaradılmış Anqlo-Korsika krallığının dili yenə də italyanca idi. XIX əsrin ikinci yarısında fransızca italyan dilinin yerini tutdu. Bu isdə III Napoleon xüsusilə fərqlənirdi. Bundan sonra korsikanca korsikalı ziyalılar tərəfindən istifadə edildi.[13][14]

Korsikancanın müasir versiyası olan dil İtaliyanın Piza şəhərində danışılan Toskana ləhcəsi ilə əlaqəli idi. Genuyadan əvvəl Piza şəhəri Korsikaya sahib olmuşdu. Adanın şimalında daha bir dialekt vardır ki, orta əsrlər genuyalılarının dialektinə bənzəməkdədir. Korsikanın dağlıq iç bölgələrində bir çox kəndlilər orta əsrlər Piza ləhcəsi olan korsikancanı bilməkdədirlər.[15] Korsikancanın italyancaya çox bənzəməsinin səbəbi onların hər ikisinin Toskana mənşəli olmasındadır. Bu bənzərliyi misallarla belə göstərmək olar:[16]

Sò natu in Corsica è v'aghju passatu i megli anni di a mio ghjuventù (korsikanca);

Sono nato in Corsica e vi ho passato i migliori anni della mia gioventù (italyanca); Je suis né en Corse et j'y ai passé les meilleurs années de ma jeunesse (farnsızca);

Mən Korsikada doğulmuşam və mən gəncliyimin ən yaxşı illərini orada keçirmişəm.

İtaliyadan yayımlanan televiziya verilişlərinə görə hal-hazırda korsikalıların 12 faizi italyanca danışa bilməkdə, təxminən 35 faizləri də italyancanı başa düşməkdədirlər.[17]

İrredentist və italyan millətçisi Marko Anyeli di Sartena ilk kitabı olan "Terra còrsa"nı 1924-cü ildə korsikanca yazmış, həmçinin bu dildə "Malincunie" adlanan şeirlər ərsəyə gətirmişdir. O, həm də Korsikalı Hərəkət Partiyasının qəzeti olan "Gioventù"nu yaratmış və orada yazılar yazmışdır.[18]

Həmçinin bax[redaktə | mənbəni redaktə et]

İstinadlar[redaktə | mənbəni redaktə et]

  1. ↑ Renouf, 2016. səh. 4
  2. ↑ Tommaseo, 1846
  3. ↑ Ruppert, 2016
  4. ↑ The Editors of Encyclopaedia Britannica. "Pasquale Paoli". www.britannica.com. 1998. 2017-09-16 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 22 yanvar 2023.
  5. ↑ "Rivendi cazione fascista" (PDF). www.cg06.fr. İstifadə tarixi: 22 yanvar 2023.[ölü keçid]
  6. ↑ Giuseppe Mastroserio. "Petru Giovacchini – un patriota esule in patria". www.saturniatellus.com. 3 sentyabr 2007. 26 dekabr 2018 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 22 yanvar 2023.
  7. ↑ Mastroserio, 2004. səh. 114
  8. ↑ Rainero, 1990. səh. 29
  9. ↑ "Storia tragica dell'irredentismo italiano in Corsica". coc.ilcannocchiale.it. 2011. 2021-06-02 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 22 yanvar 2023.
  10. ↑ Vita e Tragedia dell'Irredentismo Corso, Rivista Storia Verità
  11. ↑ "La Phalange africaine". www.histoquiz-contemporain.com. 2011. 2021-12-20 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 22 yanvar 2023.
  12. ↑ "FRENCH VOLUNTEERS IN THE WEHRMACHT IN WWII". 2013. www.feldgrau.com. 2023-01-21 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 22 yanvar 2023.
  13. ↑ "The Kingdom Anglo-Corsican". www.pasqualepaoli.com. 19 fevral 2001. 2 iyun 2016 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 22 yanvar 2023.
  14. ↑ Saint-Blancac, 1993. səh. 24
  15. ↑ Giovanni Armillotta. "I VINCOLI ULTRAMILLENARI FRA PISA E LA CORSICA". foreignaffairs.tripod.com. 16 may 2004. 7 aprel 2022 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 22 yanvar 2023.
  16. ↑ "Corsican language". frenchrivieraguide.com. 2023-07-25 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 22 yanvar 2023.
  17. ↑ Saint-Blancac, 2000. səh. 126
  18. ↑ La rinascita dell’irredentismo. "Giovanni Armillotta". www.giovanniarmillotta.it. 2016-03-03 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 22 yanvar 2023.

Mənbə[redaktə | mənbəni redaktə et]

Mənbə — "https://az.wikipedia.org/w/index.php?title=Korsikada_italyan_irredentizmi&oldid=7132965"