Linqvistik ekspertiza
Linqvistik ekspertiza — tətbiqi dilçiliyin bir sahəsi olub, hüquqi dilçiliyin, dil və hüquq qanunlarını, dili, cinayət araşdırmasını, məhkəmə və məhkəmə prosesinin məhkəmə kontekstində linqvistik biliklərin, o cümlədən metodların və anlayışların tətbiqidir.[1]
Məhkəmə kontekstində işləyən dilçilər üçün əsasən üç tətbiq sahəsini bilmək vacibdir:[2]
- yazılı qanunun dilini başa düşmək;
- məhkəmə və məhkəmə proseslərində dil istifadəsinin başa düşülməsi və linqvistik sübutların təmin edilməsi;
- Məhkəmə dilçiliyinin intizamı homojen olmadığından bu sahənin müxtəlif sahələri üzrə bir sıra ekspert və tədqiqatçıların cəlb edilməsi.
Riayət edilməsi zəruri olan Qanunlar
[redaktə | vikimətni redaktə et]Məhkəmə-linqvistik ekspertizalarının təyin edilməsi zamanı Azərbaycan Respublikasının Mülki Prosessual Məcəlləsinin 97.1-ci maddəsinin[[1]] və "Dövlət məhkəmə ekspertizası fəaliyyəti haqqında" Azərbaycan Respublikası Qanununun [[2]] tələblərinə riayət edilməsinin zəruriliyinə diqqət yetirmələri tövsiyə edilir[[3]][3].
Hüquqi mətnlərin dili
[redaktə | vikimətni redaktə et]Hüquqi mətnlərdə istifadə olunan dil və lüğət mürəkkəb xarakterə malikdir. Ona görə də yazılı qanunlar sadə insanlar arasında ünsiyyət problemləri yaradir.[4] Məhkəmə dilçiləri bu məsələlərin necə yarandığını anlamaq üçün müvafiq mətnləri tədqiq edir, lazım olduğu halda məzmunun izahatlarını və ya tərcümələrini təqdim edirlər.[5] Hüquqi mətnlərin dilinin bir sahəsi də ABŞ-də Miranda xəbərdarlığını əhatə edir. Bu xəbərdarlıqlar təqsirləndirilən şəxsə susmaq hüququnun olduğunu bildirir, çünki polis nəzarətində olduqları andan dedikləri hər şey məhkəmə qarşısında onlara qarşı istifadə edilə bilər və istifadə də olunur. Bu hüquqlardan xəbərdar olmaq üçün ingilis dilində müəyyən səviyyəyə malik olmaq lazımdır.[6]
Hüquqi proseslərin dili
[redaktə | vikimətni redaktə et]Hüquqi proseslərin dili çarpaz dindirmə, sübutların təqdim edilməsi, hakimin göstərişi, polis xəbərdarlıqları, məhkəmədə polis ifadələri, müsahibə üsulları, məhkəmədə sorğu-sual və cavab prosesi və digər sahələrdə — polis müsahibələrində olduğu kimi dili araşdırır.
Polis əməkdaşları mülki şəxslərdən müəyyən cavablar almaq üçün xüsusi dildən istifadə edirlər. Polis məmurunun sosial statusu "əmr" kimi ifadəetmə tərzinə görə insanlar öz hüquqlarının nə olduğunu bilmirlər. Zabitlər insanlardan konkret cavablar almaq üçün günahı qurbanın üzərinə atır və qeyri-müəyyən ifadələrlə suallar verir və linqvistik taktikalardan istifadə edirlər.[6] Hüquqi prosesdə cavabların əldə edilməsi üçün tərcüməçidən də istifadə olunur. Tərcüməçi məhkəmənin ədalətli olmasında mühüm rol oynayır. Tərcüməçi hüququ mahiyyətcə ədalətli məhkəmə araşdırması hüququndan irəli gələn prosessual hüquqdur: cinayət törətməkdə təqsirləndirilən hər kəsin müəyyən minimum prosessual təminatlar hüququ vardır və bunlara tərcüməçinin pulsuz yardımı hüququ daxildir.[7]
Digər məsələlərlə yanaşı, bu sahə çarpaz dindirmə, sübutların təqdim edilməsi, hakimin göstərişi, polis xəbərdarlıqları, məhkəmədə polis ifadələri, andlılar heyətinə yekun vurma, müsahibə üsulları, məhkəmədə sorğu-sual prosesi və digər sahələrdə istifadə, xüsusən də polis müsahibələri kimi dili araşdırır. Polis əməkdaşları mülki şəxslərdən müəyyən cavablar almaq üçün xüsusi dildən istifadə edirlər. Polis məmurunun sosial statusu və tez-tez "istəkləri" "əmr" kimi ifadə etmə tərzinə görə insanlar polis tərəfindən sorğu-sual edildikdə onların hüquqlarının nə olduğu ilə bağlı çaşqınlıq yarana bilər. Zabitlər insanlardan konkret cavablar almaq üçün günahı qurbanın üzərinə atmaq və qeyri-müəyyən ifadələrlə suallar vermək də daxil olmaqla linqvistik taktikalardan istifadə edirlər. Bundan əlavə, şahid və ya şübhəli müsahibələrdə dil quruluşu bunlardan verilən ifadələrə təsir göstərə bilər. Derek Bentley-in işində təbii hesabdan daha çox suallar vasitəsilə hekayənin ortaya çıxarılması qanunsuz təqib və ölüm hökmü ilə nəticələndi. Bəyanatın təhlili göstərdi ki, bu ifadə Bentlinin öz sözləri deyil və polis əməkdaşları tərəfindən hazırlanıb.[8] Zərərçəkmiş vəkil hüquqlarını müdafiə edərkən, tələbin birmənalı qarşılana bilməyəcəyini bildirən göstərişlər var. Əslində, sorğu məmurun aydın hesab etdiyi tərzdə ifadə edilməzsə, zərərçəkmiş onun vəkil sorğusunu ümumiyyətlə qəbul edə bilməz. İmtahan zamanı hekayənin məhkəmə zalına təqdim edilməsində dil mühüm rol oynayır. Cavabdehin qeyri-müəyyənliyi qəbuledilməz hesab edilə bilər. Vəkilin məhkəmə zalında hekayə qurmaq üçün istifadə etdiyi dil şahiddən konkret cavablar və münsiflər heyətindən xüsusi emosiyalar doğurur. Məsələn, vəkilin düşmən şahidi dindirdiyi halda, şahidin ziddiyyətli sübutlar təqdim etməməsi üçün tez-tez şahidin cavabını məhdudlaşdırmaq üçün dildən istifadə edəcəklər. Bu halda, bəli/xeyr sualları hədəf alınacaq və wh-forma sualları kimi təfərrüat üçün yer olan suallardan qaçınılacaq. Vəkilin ifadəsi tərəfindən qurulan hekayəni potensial olaraq gücləndirə bilən mehriban şahiddən müsahibə aldığı bir vəziyyətdə, bunun əksi baş verə bilər ki, burada işin təfərrüatına imkan vermək üçün suallar verilir.[9]
Vəkil məhkəmə zalının məhkəmə prosesinin dilinin qurulması ilə məşğul olur və konkret şahidlər vəkilin suallarına müxtəlif yollarla cavab verə bilər və yeni dil taktikasından rəylər çıxara bilər. Məsələn, şahidlər əvvəlki ictimai təcrübələrinə, gender fərqlərinə, sosial-iqtisadi fərqlərə və ya təhsil səviyyəsindəki fərqlərə əsaslanaraq, birbaşa və ya dolayı nitqdən istifadə edə bilərlər. Xüsusi dialektlərdən, jarqonlardan və ya cümlə quruluşlarından istifadə şahidin daha çox və ya daha az doğru olmasına kömək edə bilər.[7]
Hüquqi prosesdə cavabların əldə edilməsi üçün dil istifadə oluna bildiyi üçün, tərcüməçi hüququ məhkəmənin ədalətli olmasında mühüm rol oynayır. "Tərcüməçi hüququ mahiyyətcə ədalətli məhkəmə araşdırması hüququndan irəli gələn prosessual hüquqdur: cinayət törətməkdə təqsirləndirilən hər kəsin müəyyən minimum prosessual təminatlar hüququ vardır və bunlara tərcüməçinin pulsuz yardımı hüququ daxildir".[10]
İstinadlar
[redaktə | vikimətni redaktə et]- ↑ "What is forensic speech science?". University of York. Archived from the original on 12 July 2024. İstifadə tarixi: 15 July 2024.
- ↑ "Centre for Forensic Linguistics". Aston University. 27 September 2010 tarixində orijinalından arxivləşdirilib.
- ↑ "Arxivlənmiş surət". 2024-05-24 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2024-07-26.
- ↑ Coulthard, Malcolm. "Forensic Linguistics: the application of language description in legal contexts". Langage et société. 132 (2). 2010: 15–33. doi:10.3917/ls.132.0015. ISSN 0181-4095.
- ↑ Umiyati, Mirsa. "A Literature Review of Forensic Linguistics". International Journal of Forensic Linguistics. 1 (1). 2020: 23–29. 2024-07-15 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2024-07-15.
- ↑ 1 2 Pavlenko, Aneta. ""I'm Very Not About the Law Part": Nonnative Speakers of English and the Miranda Warnings". TESOL Quarterly. 42 (1). March 2008: 1–30. doi:10.1002/j.1545-7249.2008.tb00205.x. ISSN 0039-8322.
- ↑ 1 2 Olsson, John; Luchjenbroers, June. Forensic Linguistics. Bloomsbury. 2013. ISBN 9781472569578.
- ↑ Solan, Lawrence M.; Tiersma, Peter M. Speaking of Crime: The Language of Criminal Justice. University of Chicago Press. 2005.
- ↑ Coulthard, Malcolm. Language and the Legal Process. London: Palgrave Macmillan. 2002. səh. 19-34.
- ↑ Ali, Siddig Ahmed. "The Role of Forensic Translation in Courtroom Contexts". Arab World English Journal. November 2013: 176.