Liviya–Türkiyə münasibətləri
| Türkiyə–Liviya münasibətlər | |||||
|---|---|---|---|---|---|
 | |||||
|
|||||
| Türkiyədəki Liviyanin səfirliyi | |||||
| Ünvan | Ankara, Cinnah Caddesi, 60 | ||||
| Liviyadaki Türkiyənin səfirliyi | |||||
| Səfir | Kenan Yılmaz | ||||
| Ünvan | Shara Zaviya Dahmani, P.O.Box: 947, Trablus-Libya | ||||
| Digər | |||||
| Dövriyyə | 1,865 mlrd doll. (2018) | ||||
 Vikianbarda əlaqəli mediafayllar | |||||
Türkiyə–Liviya münasibətləri — Türkiyə Respublikası ilə Liviya arasındakı mövcud ikitərəfli əlaqələr.
Tarixi
[redaktə | mənbəni redaktə et]XVI əsrin ortalarında Osmanlı İmperiyası Liviyanın sahil bölgələrini fəth etdi və bu ölkənin cəmiyyətinə böyük təsir göstərdi. Osmanlı Tripolitaniyası qeyri-sabitliyi ilə seçilməsinə baxmayaraq yüksək dərəcədə bir muxtariyyətə sahib idi.
18-ci əsrdə Əhməd Karamanlı, Liviyanı Osmanlı İmperiyasının nəzarəti altında idarə edən Karamanlı sülaləsini qurdu. Liviya onun hakimiyyəti altında Osmanlı İmperiyasının ən çiçəklənən bölgələrindən birinə çevrildi[1], lakin itayətsizliyi Osmanlılar arasında düşmənçilik yaratdı[2].. Ancaq varisləri Əhməd qədər uğurlu olmadılar və sülalə XVIII əsrin sonunda təsirini itirməyə başladı və Amerika Birləşmiş Ştatları tərəfindən başladılan Bərbər müharibələri, Karamanlı sülaləsinin tamamilə çökməsinə səbəb oldu.[3]
İtaliya-Osmanlı müharibəsi (1911-1912) bitdikdən sonra Liviya İtaliyanın nəzarətinə keçdi. 1947-ci ildə Türkiyə ilə Liviya əlaqələrini bərpa edir. 1951-ci ildə Liviya Krallığı qurulur və Türkiyə ilə isti münasibətləri davam etdirir.
1969-cu ildə Liviyada kral Məhəmməd İdris əl-Sənusi müalicə üçün Ankarada olduğu zaman qansız bir hərbi çevriliş baş verir. Məhəmməd İdris əl-Sənusi hərbi çevrilişi qınayır, lakin hakimiyyəti bərpa etmək üçün təsir gücündən məhrum olur[4]. Liviya Kralı 1983-cü ilə qədər sürgündə yaşamış və Qahirədə vəfat etmişdir[5].
Sənusilər sülaləsinin süqutundan sonra Liviya–Türkiyə münasibətləri hərbi əməkdaşlığa söykənirdi. Türklərin Kipr Sülh Hərəkatını başlatması zamanı Müəmmər Qəddafi, ABŞ-nin Türkiyəyə silah embarqosu tətbiq etməsinə baxmayaraq, Türk ordusunun Amerika təyyarələri üçün ehtiyat hissələri tədarük etməsinə icazə verir[6]. Lakin Müəmmər Qəddafi Ankara ilə münasibətləri ciddi şəkildə pozan müstəqil Kürdüstanın qurulmasını dəstəkləyir[7]. 2011-ci ildə bu həqiqəti sürgündəki Kürd Milli Konqresinin sədri Cavad Mella təsdiqləyir[8].
Müəmmər Qəddafinin Kürdlərin müstəqillik istəklərini dəstəkləməsi səbəbindən 2011-ci ildə Türkiyə bu ölkədə vətəndaş müharibəsi başladıqdan sonra Liviya ilə əlaqələrini dərhal kəsən ilk ölkələrdən biri oldu. Qəddafinin hakimiyyəti tərk etməsini və sürgündə yaşamasını istədi[9]. Müəmmar Qəddafi vəzifəni tərk etməkdən imtina etdi. 2011-ci ilin iyul ayından etibarən Türkiyə müxalif Liviya Milli Qurtuluş Ordusu və Liviya Keçid Milli Şurasına yardım göstərməyə başladı[10]. Müəmmər Qəddafinin devrilməsindən və ölümündən sonra Türkiyə, Qətərlə yanaşı, feldmarşal Xəlifə Həftarrın nəzarətində olan qüvvələrin qarşı çıxdığı Liviyada İslamçı hökumətin təbliğində mühüm rol oynadı.
Türkiyənin vitse-prezidenti Fuat Oktay dolayı yolla davam edən iğtişaşlarda və sülh prosesinin əngəllənməsində Xəlifə Həftarı günahlandırdı[11]. 2018-ci ilin noyabrında Liviyada sülh üçün konfransı tərk etdi. Xəlifə Həftar Türkiyə Prezidenti Rəcəb Tayyib Ərdoğanla qarşı-qarşıya gəlməyə davam etdi. Tobruk Tripoliyə silah tədarük edən Türkiyə gəmilərini qaçırılırd
2019-cu ilin aprel ayında Tripoliyə edilən hücumdan sonra Türkiyə dərin narahatlığını bildirdi və Xəlifə Həftarın Liviyadakı vəziyyəti gərginləşdirmək üçün etdiyi hərəkətləri qınadı[12]. 2019-cu ilin noyabr ayında Türkiyə, beynəlxalq səviyyədə tanınan Liviya hökuməti ilə Aralıq dənizindəki dəniz sərhədlərinə dair bir təhlükəsizlik və hərbi əməkdaşlıq müqaviləsinə əlavə olaraq bir müqavilə imzaladığını açıqladı. Bu razılaşma Misir və Yunanistan hökumətləri tərəfindən qanunsuz elan edildi və coğrafi absurdluq ilə xarakterizə olundu. Səbəb isə Türkiyə ilə Liviya arasında yerləşən Yunan adalarını, xüsusən Krit adasınını görməməzlikdən gəldiyi vurğulanırdı. Bənzər bir açıqlama Liviya Parlamenti və Haftar tərəfindən edildi.
2019-cu ildə BMT İordaniya, Türkiyə və Birləşmiş Ərəb Əmirliklərinin Liviyaya silah embarqosunu sistematik şəkildə pozduğunu bildirdi[13]. Silah tədarükünün mütəmadi olaraq baş verdiyi və bu ölkələrin sursatlarının mənşəyini gizlətmək üçün çox səy göstərmədiklərini əlavə etdi. Bundan əlavə Liviya Milli Ordusu, Türk səlahiyyətlilərini illərdir Liviyadakı terror qruplaşmalarını dəstəkləməkdə günahlandıraraq, Türkiyənin dəstəyinin maddi-texniki dəstəyindən muzdluların daşınması üçün hərbi təyyarələrin, eləcə də silah daşıyan gəmilərin istifadəsi ilə birbaşa müdaxiləyə çevrildiyini əlavə etdi. Ancaq bu ittihamlar Həftar tərəfdarı qüvvələrin döyüşdə strateji şəhər olan Qaryan üzərində nəzarəti itirməsindən sonra edildi. Məğlubiyyətə cavab olaraq Birləşmiş Ərəb Əmirlikləri və Misir tərəfindən dəstəklənən Həftar, Türkiyəyə qarşı təhdidlərlə cavab verdi. Bütün Türk gəmilərinə və şirkətlərinə hücum edəcəyini, bu ölkəyə uçuşların qadağan ediləcəyini və Liviyadakı Türk vətəndaşlarının tutulacağına söz verdi. Qaryanın itirilməsindən sonra Xəlifə Həftarın bu ittihamları həm Milli Birlik Hökuməti, həm də şəhər rəhbərliyi tərəfindən təkzib edildi[14].
2 yanvar 2020-ci il tarixində Türkiyə Böyük Millət Məclisi, Xəlifə Həftara sadiq qüvvələrin bütün cəbhə boyu hücuma keçməsindən sonra BMT tərəfindən tanınmış hökumətə dəstək olmaq üçün Liviyada qoşun yerləşdirilməsinə dair qanun layihəsini təsdiqlədi. Layihə səs çoxluğu ilə qəbul edildi. Lakin hərbi kampaniyanın dəqiq təfərrüatları açıqlanmadı[15]. 6 yanvar 2020-ci ildə Türkiyə qoşunları Liviyada yerləşməyə başladı. 8 yanvar 2020-ci ildə İstanbulda aparılan danışıqlardan sonra Türkiyə Prezidenti Rəcəb Tayyib Ərdoğan və Rusiya Prezidenti Vladimir Putin Liviyadakı bütün münaqişə tərəflərini 12 yanvar 2020-ci ildən atəşkəs elan etməyə çağırdı[16].
Diplomatik nümayəndəliklər
[redaktə | mənbəni redaktə et]İqtisadi əlaqələr
[redaktə | mənbəni redaktə et]| İl | Türkiyənin ixraci | Liviyanin ixraci | Həcmi |
|---|---|---|---|
| 2014 | 2 060 | 249 | 2 309 |
| 2015 | 1 420 | 196 | 1 616 |
| 2016 | 906 | 161 | 1 067 |
| 2017 | 880 | 248 | 1 128 |
| 2018 | 1 498 | 367 | 1 865 |
Türkiyənin ixraci: mebel, parçalar, xalçalar, zərgərlik malları
Liviyanin ixraci: neft məhsullari, qizil, alüminium
İstinadlar
[redaktə | mənbəni redaktə et]- ↑ Oyeniyi, Bukola A. "The History of Libya". ABC-CLIO. 2019-03-31. 2020-06-05 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2021-07-04 – Google Books vasitəsilə.
- ↑ "Libya - Karamanlis". countrystudies.us. 2011-09-18 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2021-07-04.
- ↑ John, Ronald Bruce St. "Libya and the United States, Two Centuries of Strife". Google Books. University of Pennsylvania Press. 2013-03-26. 2020-06-27 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2021-07-04.
- ↑ "1969: Bloodless coup in Libya". news.bbc.co.uk. 1969-09-01. 2011-07-20 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2021-07-04.
- ↑ Ap. "King Idris, Ousted in '69 by Qaddafi, Dies in Cairo". NYTimes.com. 1983-05-26. 2014-03-12 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2021-07-04.
- ↑ "Analysis: Turkey Has Been in Libya Since Gaddafi's Fall". see.news. 2019-12-01. 2020-02-02 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2021-07-04.
- ↑ Kinzer, Stephen. "Tirade by Qaddafi Stuns Turkey's Premier". NYTimes.com. 1996-10-09. 2015-05-26 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2021-07-04.
- ↑ "Jawad Mella says Muammar Gaddafi is the only world leader who truly supports the Kurds". ekurd.net. 2011-07-04 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2021-07-04.
- ↑ "Turkey says offered Gaddafi "guarantee" to quit Libya". www.reuters.com. 2011-06-10. 2019-04-11 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2021-07-04.
- ↑ "Turkey recognises Libyan rebels". France 24. 2011-07-03. 2011-07-10 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2021-07-04.
- ↑ "Turkey's Vice President Oktay storms out of Libya conference in Italy - Turkey News". Hürriyet Daily News. 2018-11-13 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2021-07-04.
- ↑ "Turkey raises concern over tension in Libya". yenisafak.com. Yeni Şafak. 2019-04-08 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2021-07-04.
- ↑ "Libya arms embargo being systematically violated by UN states". The Guardian. 2019-12-09. 2020-06-25 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2019-12-09.
- ↑ "Haftar vows attacks on Turkish assets in Libya". france24. 2019-06-29. 2020-03-29 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2019-06-29.
- ↑ "search". 2020-01-02 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2021-07-04.
- ↑ "Turkey, Russia call for ceasefire in Libya on Jan 12". Reuters (ingilis). 2020-01-08. 2020-04-10 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2020-01-08.
- ↑ "Ankara'daki Libya Büyükelçiliği | Türkiye". 2019-12-24 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2021-07-04.
- ↑ "T.C. Dışişleri Bakanlığı Turkish Embassy In Tripoli". 2020-01-05 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2021-07-04.
