Məhəmməd xan Təkəli

Məhəmməd xan Şərəfəddin oğlu Təkəli
Doğum tarixi	XV-XVI əsr
Vəfat tarixi	1557-ci il
Fəaliyyəti	Bağdad və Herat hakimi, Xorasan əmir əl-ümərası, Məhəmməd Mirzənin lələsi

Məhəmməd xan Şərəfəddin oğlu Təkəli - Təkəli tayfasına mənsub Səfəvi sərkərdəsi, Bağdad hakimi. Məhəmməd xan Təkəli ilk əvvəl Çuxa Sultanın köməkçisi idi. Əxi Sultanın öldürülməsindən sonra isə Qəzvin hakimi olmuşdur.

İsgəndər bəy Münşinin verdiyi məlumata görə, Cam döyüşü baş verən zaman Məhəmməd xan Təkəli “sultan” titulu daşıyırdı. O döyüşdə uğurla iştirak etmiş, Səfəvi qoşununun mərkəzində qərar tutmuşdu. Döyüş səfəvilərin qalibiyyəti ilə nəticələnir. 1529-cu ildə Şah Təhmasib Bağdadı yenidən fəth edib şəhərə daxil olduqdan sonra Məhəmməd sultana Təkəliyə “ xan” titulu verir. Məhəmməd xan Təkəli Bağdadın yeni hakimi təyin edilir. 1535-ci ildə Osmanlı qoşunları şəhərə hücum etdikdə təkəlilərin xəyanəti nəticəsində Məhəmməd xan şəhəri tərk edib, Budaq Qəzvini ilə birlikdə 8 ay yol qət edib Şah Təhmasibin qoşununa qoşulur. 1536-cı ildə Herat hakimi təyin edilən Məhəmməd xan ömrünün sonuna qədər bu vəzifəni icra etmişdir.

Məhəmməd xan Şərəfəddinoğlu 21 il Məhəmməd Mirzənin lələsi olmuş, 30 il Herat hakimliyi etmişdir. 1557-ci ilin oktyabr ayında vəfat etdikdən sonra Şah Təhmasibin əmri ilə oğlu Qazax xan Məhəmməd Mirzəyə lələ və Xorasan əmir əl-ümərası təyin edildi.

Həyatı

Anonim müəllif tərəfindən qələmə alınan Tarix-i Qızılbaşan adlı əsərdə Məhəmməd xan Şərəfəddin oğlu haqqında məlumatlara rast gəlmək mümkündür. Müəllif yazır:

“Onların böyük əmirlərindən biri Məhəmməd xan Şərəfəddinoğludur. Əvvəlcə Çuhə Sultanın mülazimi idi, Əxi Sultanın qətlindən sonra Qəzvin hakimi oldu və Zülfüqar Türkmanın öldürülməsindən sonra İraqi-Ərəb valisi oldu. Sufiyan Xəlifə Rumlu öldürüldükdən sonra şahzadə Sultan Məhəmməd Xudabəndənin lələsi oldu və otuz ilə yaxın Heratda hakimlik etdi və o şəhərdə dünyadan köçdü.”

İsgəndər bəy Münşi Tarix-i aləmarayi Abbasi əsərində yazır ki, qızılbaşların məğlubiyyəti ilə nəticələnən və hicri 935-ci ildə (24 sentyabr 1528-ci il) baş verən birinci Cam döyüşündə Məhəmməd Şərəfəddin oğlu Təkəli hələ sultan titiulu daşıyırdı. O Şah Təhmasibin rəhbərlik etdiyi ordunun mərkəzində idi. Döyüşdə Səfəvi ordusu çətin vəziyyətə düşən zaman Məhəmməd sultan süvariləri ilə Çuxa Sultanın köməyinə yetişir. Buna baxmayaraq qızılbaşların sağ qolu özbək qoşunları tərəfindən dağıdılır. Ertəsi gün isə qızılbaşlar özbəklərə qalib gəlirlər.

Bu qalibiyyətdən sonra Şah Təhmasib qərargahına geri qayıdır. Səfəvi ordusunun qaçan hissələrini yağmalayan Canı bəy Sultan Səfəvi qərargahını özbək qərargahı zənn edib onlara yaxın bir yerdə çadır qurdurur. Bundan xəbər tutan Şah Təhmasib Məhəmməd xan Şərəfəddin oğlunu onun üzərinə göndərir. O 2 nəfəri yaralayır. Canı bəyi öldürmək istəsə də, qızılbaşlar ona mane olurlar. Nəticədə Canı bəy qaçaraq Mavəraünnəhrə gedir.

Bağdad hakimi

Hicri tarixi ilə 3 Şəvval 935 / 10 iyun 1529-cu ildə Zülfiqar bəy Mosullu öldürülüb başı kəsilərək Şah Təhmasibin ordusuna göndərildikdə Bağdad yenidən fəth edilmiş və Şah Təhmasib şəhərə daxil olmuşdu. Şah bağdadlıların öldürülməsinin və mallarının talan edilməsinin qarşısını almışdı. I Təhmasibin əmri ilə Təkəli tayfasından olan Məhəmməd sultan Şərəfəddin oğluna “Xan” ləqəbi verildi və Bağdadın idarəsi ona tapşırıldı.

Çuxa Sultanın ölümündən sonra təkəli əmirləri vəkil vəzifəsinə onun böyük oğlu Şah Qubadın namizədliyini irəli sürdülər. Təkəli əmirlərinin öz hökmranlığını qoruyub saxlamaq üşün etdikləri bu cəhd təkəli feodallarının zülmünə çox dözmüş digər qızılbaş tayfaları – ustaclı, rumlu, zülqədər və əfşar əmirləri tərəfindən narazılıqla qarşılandı. Həmədandan bir qədər aralıda tərəflər arasında toqquşma baş verdi. Hicri 937-ci ildlə (1530-1531) I Şah Təhmasibin əmri ilə təkəli tayfası tamamilə məhv edilmək təhlükəsi qarşısında qaldı. Tayfadan bir çoxları qırıldı, sağ qalanlar isə onların öz tayfalarından olan Məhəmməd xan Şərəfəddin oğlunun idarə etdiyi Bağdada qaçdılar. Onlar Bağdad hakimi Məhəmməd xana sığınmaq istəyirdilər. Lakin Məhəmməd xan I Təhmasibə öz sədaqətini göstərmk üçün onları Bağdada buraxmadı. Budaq Qəzviniyə isə tapşırdı ki, onlarla məşğul olsun. Budaq Qəzvini təkəlilərin sayının 1800 nəfər olduğunu bildirir. O, təkəlilərə və atlarına yemək apardı. Məhəmməd xan isə Təkəli tayfasının əmirlərindən olan Quduz sultan Təkəlini və bir neçə təkəli əmirlərini öldürdüb başlarını Şah Təhmasibə göndərdi.

Osmanlılara qarşı

Hicri 941-ci ildə (1534-1535-ci ildə) Sultan Süleyman Sultaniyəyə doğru yürüşə başladı. 14 oktyabr 1534-cü ildə Osmanlı ordusu Sultaniyəyə çatdı. Hava şəraiti səbəbindən Həmədan yolu ilə Bağdada doğru hərəkət etdilər. Bunu eşidən Şah Təhmasib köməkçiləri Rəcəb Abdal və Həmzə Bəyoğlunu tələsik Bağdad hakimi Məhəmməd xan Şərəfəddin oğlunun yanına göndərdi. Şah Təhmasib əmr etdi ki, vilayətdəki bütün ərzaqları məhv edib Huveyzə yolu ilə şahlıq ordusuna qoşulsun. Sultan Süleyman Bağdada yürüş etməzdən əvvəl Üləmanı Azərbaycan hakimi təyin edib, Təbrizə göndərmişdi. Məhəmməd xan Şərəfəddin oğlu Şah Təhmasibin əmri ilə Bağdadı tərk etsə də, problemin həlli kimi Üləmanı aradan qaldırmağı görürdü. Şah Təhmasib onun təklifi ilə osmanlıları təqib etməkdən əl çəkib Təbrizə doğru hərəkətə başladı. I Süleyman Qəsri-Şirindən sonra Mosula gələrək qışı burada keçirib, yazda Bağdadı ələ keçirməyi hədəfliyirdi. İbrahim Paşa Mosuldan elçilər göndərib Məhəmməd xan Şərəfəddin oğlundan Bağdadı təslim etməsini istədi. Məhəmməd xan isə bu istəyi qəbul etmədi. O məşvərət aparmaq üçün Təkəli tayfasının nüfuzlu şəxslərini bir yerə topladı. Onlar təklif etdilər ki, Qazi xanın osmanlılara sığınması bəhanəsi ilə şəhəri osmanlılara təslim etsin. Məhəmməd xan isə onların təklifi ilə razılaşmadı. Beləliklə təkəlilər və təxmini 700 ailə Bağdadı tərk edərək osmanlılara sığındılar. Təkəlilər Osmanlı sultaına Bağdad qazisi vasitəsilə təmsilçi göndərdilər. Onlar 16 noyabr 1534-cü ildə Mosulda Sultan Süleymanın hüzuruna çıxaraq Bağdadı təslim edəcəklərini bildirdilər. Beləliklə Osmanlı qoşunu Bağdada doğru hərəkətə başladı. Bu hadisələr nəticəsində çarəsiz qalan Məhəmməd xan məcbur olub Bağdadı tərk edərək bir çox çətinliklərlə Bursa şəhərinə gəlib çıxdı. Lakin burada Bursa valisinin onları yaxalayacağından ehtiyat edərək Budaq Qəzvini və bir neçə köməkçisi ilə birlikdə Bursadan Cizrəyə doğru yola düşdü. Cizrə valisi onları mehribanlıqla qarşıladı. Məhəmməd xan buradan yola çıxıb 2 ay sonra Dizfula çatdı. O və köməkçiləri 8 ay daha yol gedərək Şah Təhmasibin Sultaniyədəki ordusuna qoşuldu. Şahın əmri ilə Əlqas Mirzə və Bəhram Mirzə bir neçə Qızılbaş əmri ilə birlikdə Sultaniyənin 2 fərsəx uzaqlığındakı ərazidə onları hörmətlə qarşıladı.

Herat hakimi təyin edilməsi

Rumlu xəlifəsi Sufiyan öldükdən sonra Məhəmməd xan şahzadə Məhəmməd Xüdabəndənin lələsi təyin olundu. Əhsən ət-Təvarixdə yazır ki, Sufiyan xəlifənin Heratdakı zülmlərindən xəbər tutan şah onu vəzifəsindən azad edib 1536-cı ildə öz lələsi Məhəmməd xan Şərəfəddinoğlunu onun yerinə Herat valisi təyin etdi. Başqa bir məlumata əsasən isə Şah Təhmasib Sam Mirzə və Ağzıvar xanın üsyan edərək Heratdan çıxmasından sonra az yaşlı oğlu Məhəmməd Mirzəni Herat hakimi, əvvəllər Bağdad valisi olan Məhəmməd xanı isə Xorasan əmir əl-ümərası və onun lələsi vəzifəsinə gətirdi. Onlar şah Herata çatmamış buraya gəldilər. Şah Təhmasib özü də Nisa, Əbivərd və Mərvi aldıqdan sonra 19 mart 1537-ci ildə Herata gəldi. Məhəmməd xan ömrünün sonuna qədər bu vəzifəni icra edib.

İsgəndər bər Münşi, Qazi Əhməd Qumi kimi bir sıra müəlliflər xəbər verir ki, 1539-cu ildə Übeyd xan öldü. Səfəvi cəsusları onun ölüm xəbərini bu zaman Məhmməd Mirzənin lələsi və Xorasan əmir əl-ümərası olan Məhəmməd xana çatdırdılar. Məhəmməd xan xəbəri gətirən şəxsə çoxlu xələt və hədiyyələr bağışladı.

Hümayun şahın gəlişi

Hicri 950-ci ildə (1543-1544-cü il) Əhməd sultan Şamlı bir xəbərçi vasitəsilə Məhəmməd Mirzənin lələsi Məhəmməd xan Şərəfəddin oğluna məktub göndərir. Məktubda yazır ki, Hümayun və ixtiyarındakılar 50 nəfərdən azdılar və silahsızdılar. Onlar Şah Təhmasiblə görüşmək istəyirlər. Məhəmməd xan məktuba cavab olaraq Hümayun şaha məsləhət gördü ki, Herat yolu vasitəsilə Səfəvi sarayına getsin. Şah Təhmasib Məhəmməd xan Şərəfəddin oğluna əmr verdi ki, şahı yaxşı qarşılayıb qonaq etsin. Hətta Hümayunun gəliş xəbərinə sevinib müjdə olaraq Səbzivar vilayətini Məhəmməd xana tiyul olaraq verdi. Məhəmməd xana tapşırdı ki, Hümayun və yanındakıları qarşılamaq üçün Heratın nüfuzlu şəxslərindən 500 nəfər toplasın. 3 gün sonra Məhəmməd xanın oğlanları və qohumları Hümayun şahı qarşılamaq üçün toplandı. Şah Təhmasibin əmri ilə 1500 boşqabdan az olmayan yemək süfrəsi hazırlandı. Şah əmr etmişdi ki, Hümayunun xidmətçiləri ilə belə yaxşı rəftar edilsin. Hümayun onu qarşılamaq üçün öz məiyyəti ilə şəhər hüdudlarından xeyli kənara çıxmış Xorasan bəylərbəyi Məhəmməd xan Şərəfəddin oğlu tərəfindən də böyük ehtiramla qarşılandı. Şahın əmri ilə Hümayunu əyləndirmək üçün Heratın bütün musiqiçiləri və xanəndələri səfərbər edildi.

Hümayun şah Məhəmməd xanın dəvəti ilə Sistandan Herata doğru hərəkət etdi. Sultan Əhməd Şamlı da bu yürüşdə onun müşaiət edirdi. Şah Ərk qalası və Fərah yolu ilə Herat istiqamətində irəlilədi. Herata çatdıqda Məhəmməd xan ilk əvvəl Əli sultan Qorçubaşı və bir neçə Qızılbaş əyanını Heratın 4 fərsəxliyində onu qarşılamaq üçün göndərdi. Daha sonra isə özü, Qızılbaş əmirləri və Heratın nüfuzluları o cümlədən Xorasan sədri Mir Murtuza ilə birlikdə Hümayun şahı qarşıladı. Bu görüşün tarixi qaynaqlarda Zilqədə 950-ci il (yanvar-fevral 1544 )və ya 26 Zilqədə 950-ci il (20 fevral 1544) olaraq göstərilir. Məhəmməd xanın əmri ilə Malan körpüsündən Hümayun şahın qalacağı evə qədər yolun hər iki tərəfində musiqiçilər və idmançılar düzülmüş əyləncəli nümayişlər sərgiləyirdilər. Hümayun şah Zaqan bağına yaxınlaşdıqda Şah Təhmasibin 12 yaşlı oğlu Məhəmməd Mirzə onu qarşıladı. Hümayun şah atdan enərək onun qucaqlaşdı. Hümayun şahın qalması üçün Sultan Hüseyn Bayqara qızının möhtəşəm sarayı hazırlanmışdı. 2 gün sonra Məhəmməd Mirzə və Məhəmməd xan Zaqan bağında Hümayun şah üçün əyləncəli mərasim təşkil etdi. Mərasimdə Xorasan və İraqın məşhur xanəndəsi Hafiz Sabirqak çıxış etdi. Hümayun bir neçə gün Heratda qaldıqdan sonra şahın yanına – İraq tərəfə hərəkət etdi.

1548-1549-cu illərdə

Bəlx hakimi Pir Məhəmməd xan tərəfindən Gərcistan hakimi seçilmiş Bayram Oğlan hicri 955-ci ildə (1548-1549) ordu toplayıb Herat üzərinə hücuma keçdi. Bundan xəbər tutan Məhəmməd xan süvariləri ilə birlikdə onların qarşısına çıxdı. İki tərəf Ağ Günbəd yaylasında qarşı qarşıya gəldi. Bayram Oğlan məğlub olub Əşbar qalasına sığındı. Məhəmməd xan qalanın ətrafına mühasirəyə alsa da, qalanı almağın mümkünsüz olduğunu başa düşüb Herata qayıtdı.

1548-ci ilin payızında Ağ Günbəd döyüşündə də iştirak etmiş Qazax Sultan atasındanicazə alıb Bəhəzər üzərinə yürüdü. Bu zaman xəbər aldılar ki, Haq Nəzər Oğlan rəhbərliyindəki Özbək birliyi də Bəhəzərə doğru hərəkət edir. Bu xəbəri eşidəndə onlar Məhəmməd xan Şərəfəddin oğluna müraciət edib kömək istədilər. Pol Xatun ətrafında qarşı-qarşıya gələn Qazax xan və Özbəklər döyüşə başladılar. Məhəmməd xanın dəstəyi ilə Qazax xan qalib gəldi. Haq Nəzər Oğlan döyüş meydanını qaçaraq tərk etdi.

Hicri 957-ci ildə Daşkənd hakimi Buraq xan Səmərqənd hakimi Əbdüllətif xan və bir qrup Özbək əmirləri toplanaraq Xorasana hücum etmək üçün Herat istiqamətində hərəkətə başladı. Bundan xəbər tutan Məhəmməd xan Şərəfəddinoğlu Herat qalasını müdafiə etmək məqsədilə şəhər kənarına barrikadalar qurdurdu. Özü isə Məhəmməd Mirzə ilə qalada qalıb hücum üçün hazırlığa başladı. Eyni ilin may ayında Buraq xan Heratı mühasirəyə aldı. Şah Məhəmməd sultan barrikadalara hücum edərək Sincab Sultan rəhbərliyindəki qızılbaşları geri oturtdu. Sonda Buraq xan Heratı tərk etməli oldu. Bu zaman Məhəmməd xan Qazax sultana Gərcistan hakimi Bayram Oğlanı məğlub etmək vəzifəsini tapşırdı. Bayram Oğlan və ailəsi Qazax Sultandan aman dilədi. Qazax Sultan onlara qalanı tərk etməyə icazə versə də, qaladan çıxan kimi Bayram Oğlan və ailəsini öldürüb Gərcistanı ələ keçirdi.

İsmayıl Mirzə ilə baş verən hadisə

Şah Təhmasib 1555-ci ildə Herat hakimi Məhəmməd Mirzəni Qəzvinə çağırıb İsmayıl Mirzəni onun yerinə göndərdi. O Məhəmməd Mirzənin lələsi Məhəmməd xanı isə İsmayıl Mirzənin lələsi təyin etdi. İsmayıl Mirzə Əli sultan Təkəli ilə yola çıxıb 3 aprel 1556-cı ildə Herata gəlib çatdı. Məhəmməd Mirzə də Əli sultan ilə birlikdə 12 iyun 1556-cı ildə Heratı tərk edib, Qəzvinə yola düşdü. Lakin Əli sultan Sovucbulaq yaxınlığında qorçular tərəfindən öldürüldü. Onun ölüm səbəbi ilə bağlı mənbələrdə müxtəlif məlumatlar qarşımıza çıxır. Şərəf xan Bidlisi yazır ki, İsmayıl Mirzə Herata gedərkən Səbzivarda Şah Təhmasib tərəfindən Məhəmməd xana göndərilən məktubu açıb oxuyur. Məktubda Şah Təhmasib Məhəmməd xana tapşırmışdı ki, İsmayıl Mirzəni diqqətindən ayırmasın. Həmçinin məktubda yazılmışdı ki, İsmayıl Mirzə hər işdə yalnız əmirin razılığı və təqdir etməsi ilə fəaliyyət göstərməli, tamamilə onun himayəsi altında olmalıdır. İsmayıl Mirzə məktubu oxuduqdan sonra Məhəmməd xana qarşı kin bəsləməyə onunla pis rəftar etməyə başladı. Məhəmməd xanın şahın məktubunu ona vermək tələblərinə Əli sultan soyuqqanlıqla cavab verdi ki, o, I Təhmasibin şifahi əmrini ona çatdırmalıdır. Həmin əmrə görə isə əmir və onun oğlanları hər işdə şahzadəyə tabe olmalıdırlar. Əli sultan həmçinin Məhəmməd xanın oğlanları, Tatar sultan, Əli bəyi həmçinin Qızılbaş əmirlərini ona qarşı təhrik edirdi. Vəziyyətin çətinləşdiyini görən Məhəmməd xan Şah Təhmasibə məktub göndərib İsmayıl Mirzəni geri çağırmasını əvəzinə Məhəmməd Mirzəni yenidən Herata yollamasını xahiş etdi. Şah Təhmasib də məktubu Məhəmməd xana vermədiyi və təkəliləri təhrik etdiyi üçün Əli sultanın öldürülməsini əmr etmişdi.

Ölümü

Məhəmməd xan Şərəfəddinoğlu 30 il Herat hakimliyi etdikdən sonra 1557-ci ilin oktyabr ayında vəfat etdi. Şah Təhmasibin əmri ilə oğlu Qazax xan Məhəmməd Mirzəyə lələ və Xorasan əmir əl-ümərası təyin edildi.

Ailəsi

Məhəmməd xan Şərəfəddin oğlunun Qazax xan, Tatar sultan, Əli bəy adında oğlanları var idi.

Mənbə

• Zabil Həsrət oğlu Bayramlı. AZƏRBAYCAN SƏFƏVİ DÖVLƏTİNİN QURULUŞU VƏ İDARƏ OLUNMASINDA TÜRK QIZILBAŞ ƏYANLARININ ROLU. Bakı: «AVROPA» nəşriyyatı. 2015. səh. 348.
• Oqtay Əfəndiyev. Azərbaycan Səfəvilər dövləti. Bakı: Şərq-Qərb. 2007. səh. 344. ISBN 978-9952-34-101-0.
• Babək Cavanşir. İRAN’DAKİ TÜRK BOYLARI ve BOY MENSUBU KİŞİLER (SAFEVÎ DÖNEMİ – I. ŞAH TAHMASB HÂKİMİYETİNİN SONUNA KADAR / 1576). İstanbul: T.C. Mimar Sinan Güzel Sanatlar Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Tarih Anabilim Dalı Ortaçağ Tarihi Programı. 2007. səh. 896.
• Nizami Süleymanov. Azərbaycan Səfəvilər dövləti 1501-1736-cı illər. Bakı: “İqtisad Universiteti” Nəşriyyatı. 2018. səh. 214.
• Şərəf xan Bitlisi. Şərəfnamə. İstanbul: Osmanbey Matbaası. 1971.
• M.Ə.Məhəmmədi. TARİX-İ QEZELBAŞAN. Bakı: Azərbaycan nəşriyyatı. 1993. səh. 48.
• Həsən bəy Rumlu. Əhsənüt-təvarix. Kastamonu: Uzanlar. Namiq Musalı, Oqtay Əfəndiyev. 2017. 661. ISBN 978-605-030-641-5.
• İsgəndər bəy Münşi Türkman. Tarix-i Aləmara-yi Abbasi (Abbasın dünyanı bəzəyən tarixi) (PDF). I. Bakı: Təhsil. AMEA A.A.Bakıxanov adına Tarix İnstitutu. 2009. səh. 792.