Münxen üçün mənbəyə bax

{{mənbə azlığı}}
{{YM}}
'''Münxen''' ({{Dil-de|München}}) — [[Bavariya]] ([[alman dili|almanca]]: Bayern) Federal Torpağının paytaxtıdır. [[Almaniya]]nın [[Berlin]] və [[Hamburq]]dan sonra üçüncü ən böyük şəhəridir. Əhalisi 1,3 milyondur. İzar çayı sahillərində, Alp dağlarının şimal yamaclarında yerləşir. Münxendə 1972-ci il Olimpiya Oyunları keçirilib. Münxen sözü qədim alman dilindəki ''Münichen'' sözündən yaranıb, mənası "rahiblərin yaşadığı yer" deməkdir. Belə ki, Münxen şəhərinin əsası Benedikt Orderinə aid olan rahiblər tərəfindən qoyulub, bu səbəbdən şəhərin gerbində rahib şəkli təsvir olunub. 2010-cu ildə Monokl dərgisi tərəfindən dərc olunmuş siyahıya əsasən Münxen dünyada yaşayış üçün ən münasib şəhər seçilib.

== Tarixi ==
Münxen şəhərinin adına yazılı mənbələrdə ilk dəfə 1158-ci ildə rast gəlinir. Həmin tarixdə [[Saksoniya]] və [[Bavariya]] hersoqu Benedikt Orderinə aid rahiblərin bu ərazilərdə məskunlaşmasını rahatlaşdırmaq üçün körpü tikdirir. 1175-ci ildə Münxen şəhər statusunu alır və burada müdafiə qurğuları tikilməyə başlayır. Hersoq 1180-ci ildə [[Vittelsbax sülaləsi]]nə şəhəri idarə etməyi həvalə edir. Vittelsbax sülaləsi Münxen şəhərinin idarəçiliyini 1180-ci ildən 1918-ci ilə qədər öz əlində saxlayır. Münxen şəhəri xüsusilə [[İntibah dövrü]]ndə xeyli inkişaf edir. 1506-cı ildə Münxen Bavariya əyalətinin paytaxtı elan olunur. 1609-cu ildə Münxendə [[Reformasiya hərəkatı]] əleyhinə [[Almaniya Katolik Liqası]] təşkil olunur. 1618–1648-ci illər ərzində baş vermiş [[30 İllik müharibə]] zamanı Münxen şəhəri 1632-ci ildə [[İsveç]] ordusu tərəfindən işğal olunur. 1634 və 1635-ci illərdə şəhərdə baş vermiş [[Bubon taunu]] nəticəsində əhalinin təxminən üçdə biri məhv olur. 1806-cı ildə Münxen şəhəri yeni yaranmış [[Bavariya krallığı]]nın paytaxtına çevrilir. Şəhərin öz parlamenti təsis olunur. 20 ildən sonra [[Lüdviq Maksimilian Universiteti]] bura köçürülür. Şəhərdə olan gözəl tikililərin bir çoxu bu dövrdə, ilk 3 Bavariya kralının hakimiyyəti dövründə tikilmişdir.

[[Fayl:Wardamage2.jpg|thumb|right|300px|Münxendə müharibə və sülh dövründə olan tikililərin vəziyyəti]]
1914-cü ildə [[Birinci dünya müharibəsi]]nin başlanması nəticəsində Münxendə həyat şəraiti çətinləşməyə başlayır. Müttəfiqlərin Almaniyaya qarşı tətbiq etdiyi embarqo nəticəsində şəhərdə qida və yanacaq qıtlığı yaranmağa başlayır. 1916-cı ildə [[Fransa]] ordusunun hava reydləri zamanı şəhərə 3 bomba atılır. Müharibənin başa çatmasından sonra Münxen siyasi hərc-mərcliyin mərkəzində olur. 1918-ci ilin noyabrında, inqilabın başlanmasından bir neçə gün əvvəl Bavariya kralı [[III Lüdviq]] şəhərdən qaçır. Bavariyada respublika hökuməti qurulsa da, az sonra həmin hökumət [[kommunist]]lər tərəfindən devrilir. 1919-cu ilin Fevral ayında [[Bavariya Sovet Respublikası]] təşkil olunur. Bir neçə il Münxendə yaşamış [[Vladimir Lenin]] Bavariyada kommunist dövlətinin qurulduğunu eşidən kimi bura təbrik teleqramı yollayır, lakin Sovet hökumətinin ömrü az olur, mərkəz tərəfindən göndərilmiş könüllü hərbi qüvvələr (''Freikorps'') mayın 3-də kommunist hökumətini devirir. Münxendə yenidən respublika hakimiyyəti qurulsa da, burada bir çox siyasi ekstremist qüvvələr güclənməyə başlayırlar.

1923-cü ildə [[Adolf Hitler]] və onun tərəfdarları Müngendə [[Pivə qiyamı]] adlanan üsyanla hökuməti devirməyə cəhd etdilər. Onların bu cəhdi uğusuz alındı, Hitler həbs olunaraq 5 illik cəza aldı, onun partiyası isə bir müddət siyasi arenadan tamamilə kənara çəkildi. [[İkinci dünya müharibəsi]] dövründə Münxen şəhəri çox böyük ziyan gördü. Şəhər müharibənin davam etdiyi 6 il ərzində 71 dəfə hava hücumuna məruz qalaraq bombalandı. Müharibədən sonra [[ABŞ Ordusu]] tərəfindən işğal olunan Münxen digər alman şəhərləri kimi yenidən tikilməyə başlandı. Münxendə gedən yenidənqurma prosesinin səciyyəvi xüsusiyyəti onun daha dəqiq aparılmasında idi. Şəhərin müharibədən əvvəlki görkəminin saxlanılmasına böyük əhəmiyyət verilirdi. 1957-ci ildə Münxenin əhalisi 1 milyon nəfəri ötdü. [[1972 Yay Olimpiya Oyunları]]nın Münxendə keçirilməsi şəhərin beynəlxalq nüfuzunu daha da qaldırır. Hal-hazırda Münxen şəhəri dünyada ən yüksək həyat səviyyəsinə malik olan şəhərlərindəndir; bu göstəriciyə görə Münxen dünyada 8-ci yeri tutur. Şəhərdə ətraf mühit digər iri alman şəhərlərinə nisbətən daha təmizdir, həmçinin burada cinayətkarlıq da orta Almaniya göstəricisindən aşağı olduğundan Münxen kifayət qədər təhlükəsiz və sakit yer hesab olunur.

== İqtisadiyyatı ==
Münxen Almaniyada ən güclü iqtisadiyyata malik olan şəhərdir. Almaniyadakı milyonçu şəhərlər arasında ən aşağı işsizlik səviyyəsi də Münxen şəhərindədir. 2008-ci ilin aprel ayına olan statistikaya görə buradakı işsizlik səviyyəsi 5,6%-dir.<ref>[http://www.pub.arbeitsamt.de/hst/services/statistik/000000/html/start/karten/aloq_kreis_226.html Münxendə İşsizlik Göstəriciləri] {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20080220064557/http://www.pub.arbeitsamt.de/hst/services/statistik/000000/html/start/karten/aloq_kreis_226.html |date=2008-02-20 }} {{de}}</ref> Münxen həm də Cənubi Almaniyanın iqtisadi mərkəzi hesab olunur. Münxen [[qlobal şəhər]] statusuna malikdir, burada bir çox böyük şirkətlərinin mərkəzi qərargahı yerləşir. Bu şirkətlərə [[Siemens]] (elektronika), [[BMV]] (avtomobil istehsalı), [[MAN]] (maşınqayırma), [[Allianz]] (maliyyə) və digər iri korporasiyaları nümunə göstərmək olar. Münxendə 2007-ci ildə adambaşına düşən ÜDM ildə 26.648 [[avro]] olmuşdur. Bu göstəriciyə görə Münxen Almaniyada əhalisi 500.000 nəfərdən çox olan şəhərlər arasında birinci yeri tutur. 2006-cı il statistikasına görə Münxendə ixtisaslı kadrların orta əməkhaqqısı saatda 18,62 avro idi (23 ABŞ dolları). Münxen [[biotexnologiya]], [[proqram təminatı]] və [[xidmət sektoru]] şirkətlərinin Almaniyadakı əsas mərkəzidir. "Mercer" təşkilatının ənənəvi illik şəhərlərdə yaşam qiymətləri cədvəlinə görə Münxen bahalıq səviyyəsinə görə dünyada 59-cu yeri tutur. Bu göstəriciyə görə Münxen Almaniyada [[Frankfurt-Mayn]]dan sonra ikinci ən bahalı şəhər hesab olunur.<ref>{{Cite web |title="Mercer"in siyahısı |url=http://www.azadliq.org/content/backgrounderfullpage/2087954.html |access-date=2011-06-05 |archive-date=2016-03-04 |archive-url=https://web.archive.org/web/20160304194211/http://www.azadliq.org/content/backgrounderfullpage/2087954.html |url-status=live }}</ref>

== Əhalisi ==
[[Fayl:Bmw-hochhaus 1.jpg|thumb|300px|right|Münxendə BMV mərkəzi qərargahı və muzeyinin binası]]
1700-cü ildə Münxenin əhalisi 24.000 nəfər olmuşdur. Həmin tarixdən etibarən şəhərin əhalisi sürətlə artaraq 1852-ci ildə 100.000 nəfəri, 1883-cü ildə isə 250.000 nəfəri ötmüşdür. 1901-ci ildə əhalisinin sayı yarım milyon nəfərə çatan Münxen, Berlin və Hamburqdan sonra Almaniya İmperiyasının 3-cü ən böyük şəhərinə çevrilmişdir, lakin İkinci dünya müharibəsi şəhərə böyük ziyan vurur. Münxenin tam yarısı, qədim şəhərin isə 90%-i hava bordbardmanları zamanı dağıdılır. Hava reydlərində 6.000 Münxen sakini həyatını itirir, çoxlu sayda insan evsiz qalır. Şəhərin əhalisi 1939-cu ilin may ayında 829.000 nəfər idisə, 1945-ci ilin may ayında bu göstərici 550.000 olur. Münxenin əhalisinin sayı müharibədən əvvəlki səviyyəsinə 1950-ci ildə çatdı, 1957-ci il dekabrın 15-də isə şəhərin 1 milyonuncu sakini dünyaya gəldi. Münxen dünyada əhalisi 1.000.000-a çatan 70-ci şəhər oldu. 2011-ci ilin əvvəlinə olan göstəricilərə görə şəhərin əhalisinin sayı 1.314.947 nəfər olub. Münxen əhalisinin 23%-i və ya 300.000 nəfəri xarici immiqrantlardan ibarətdir. Onların arasında 43.309 nəfərlə [[türklər]] üstünlük təşkil edir. Bundan başqa [[xorvatlar]] (24.866), [[serblər]] (24.439), [[yunanlar]] (22.486), [[italyanlar]] (20.847) da şəhərdə böyük diasporaya malikdirlər. Münxendəki xaricilərin 37%-i [[Avropa Birliyi]] ölkələrindən gələnlərdir. Şəhər əhalisinin 47% [[ateist]], 37% [[katolik]], 14% [[katolik]], az bir qismi isə [[müsəlman]] və [[yəhudi]] icmasına məxsus insanlardır. Avropada bir çox yerlərdə olduğu kimi Münxendə də ateist və müsəlmanların sayı son illərdə daha böyük sürətlə artmaqdadır.
{|class="wikitable"
| style="text-align:center;" colspan="2" | Vətəndaşlığına görə Rezidentlər''' <small>(31.12.2017)</small><ref>{{cite web |title=Die ausländische Bevölkerung nach der Staatsangehörigkeit 2017 |url=https://www.muenchen.de/rathaus/dam/jcr:89a2dcdb-76bb-427d-8930-61a956092c08/jt180115_korr.pdf |accessdate=19 June 2018 |archive-date=19 June 2018 |archive-url=https://web.archive.org/web/20180619214002/https://www.muenchen.de/rathaus/dam/jcr:89a2dcdb-76bb-427d-8930-61a956092c08/jt180115_korr.pdf |url-status=live }}</ref>
|-
! Ölkə|| Əhali
|-
|{{TUR}}||37,998
|-
|{{HRV}}||36,655
|-
|{{ITA}}||27,060
|-
|{{GRC}}||26,360
|-
|{{AUT}}||20,990
|-
|{{POL}}||19,456
|-
|{{BIH}}||18,987
|-
|{{ROM}}||17,415
|-
|{{SRB}}||13,758
|-
|{{IRQ}}||12,124
|-
|{{BUL}}||12,035
|-
|{{KOS}}||11,114
|-
|{{FRA}}||9,983
|-
|{{HUN}}||8,621
|-
|{{ESP}}||8,614
|-
|{{RUS}}||8,603
|-
|{{CHN}}||7,624
|-
|{{IND}}||7,440
|-
|{{AFG}}||7,234
|}

== Təhsil ==
Münxen elm və təhsil üzrə Almaniyada aparıcı yeri tutur. Burada [[Nobel mükafatı]] alanlar siyahısında 1901-ci ildə [[Vilhelm Rentgen]] və 2005-ci ildə [[Teodor Henş]] daxil olmaqla çoxlu elm adamı fəaliyyət göstəriblər. Münxendəki aparıcı universitetlər aşağıdakılardır.

* [[Lüdviq Maksimilian adına Münxen Universiteti]]
* [[Münxen Texniki Universiteti]]
* [[Münxen Tətbiqi Elmlər Universiteti]]
* [[Münxen İncəsənət Akademiyası]]

== Tanınmış Şəxslər ==
* [[Markus Babbel]] – 1972-ci il doğum tarixli, dünyaca məşhur futbol ulduzu
* [[Frans Bekenbauer]] – 1945-ci il doğum tarixli, dünyaca məşhur futbol ulduzu və [[Bayern Münxen FK|Bayern Münxen]] futbol klubunun fəxri prezidenti
* [[Filip Lam]] – 1983-cü il doğum tarixli, dünyaca məşhur futbol ulduzu
* [[Klaus Mann]] – Almaniyalı yazıçı
* [[Lou Bega]] – müğənni
* [[Rixard Ştraus]] – XIX–XX əsrlərdə yaşamış tanınmış alman bəstəkarı
* [[Eduard Buxner]] – kimyaçı, [[Nobel mükafatı]] laureatı
* [[Ernst Otto Fişer]] – kimyaçı, [[Nobel mükafatı]] laureatı
* [[Arno Allan Penzias]] – fizik, [[Nobel mükafatı]] laureatı

== Qardaşlaşmış şəhərlər ==
* {{bayraq|Böyük Britaniya}} [[Edinburq]] ([[Böyük Britaniya]]) 1954-cü ildən.
* {{bayraq|İtaliya}} [[Verona]] ([[İtaliya]]) 1960-cı il martın 17-dən.
* {{bayraq|Fransa}} [[Bordo]] ([[Fransa]]) 1964-cü il mayın 30-dan.
* {{bayraq|Yaponiya}} [[Sapporo]] ([[Yaponiya]]) 1972-ci il avqustun 28-dən.
* {{bayraq|ABŞ}} [[Sinsinnati]] ([[Amerika Birləşmiş Ştatları|ABŞ]]) 1989-cu il sentyabrın 18-dən.
* {{bayraq|Ukrayna}} [[Kiyev]] ([[Ukrayna]]) 1989-cu il oktyabrın 6-dan.
* {{bayraq|Zimbabve}} [[Harare]] ([[Zimbabve]]) 1996-cı ildən <small>(rəsmi olaraq 1999-cu ildən 2002-ci ilin aprelinə qədər Zimbabvedə insan hüquqlarının pozulması ilə əlaqədar dayandırılmışdır)</small>
* {{bayraq|Rusiya}} [[Tümen]] ([[Rusiya]]) 2002-ci il iyunun 8-dən.

== Şəkillər ==
<center><gallery> 
Fayl:Bavaria 2.jpg|<center>Tereza çəmənliyində [[Bavariya heykəli]]<center>
Fayl:Theatiner Kirche Muenchen.jpg|<center>Odeonsplatsda [[Teatinerkirxe]]<center>
Fayl:Frauenkirche München as seen from St. Peter.jpg|<center>[[Frauenkirxe (Münxen)|Müqəddəs Məryəm kilsəsi]]<center>
Fayl:Theatinerkirche.jpg|<center>[[Teatinerkirxe|Müqəddəs Kaetan kilsəsi]]<center>
Fayl:Königsplatz Munich Germany.jpg|<center>[[Kyöniqsplats]]<center>
Fayl:Blutenburg2.jpg|<center>[[Blütenburq qəsri]]<center>
Fayl:2383_-_München_-_Nationaltheater_am_Max-Joseph-Platz.JPG|<center>[[Milli teatr (Münxen)|Milli teatr]]<center> 
Fayl:Friedensengel München.jpg|<center>Sülh mələyi heykəli<center> 
Fayl:Münchner Justizpalast-3.jpg|<center>Ədalət sarayı<center>
Fayl:Hofbrauhaus.JPG|<center>[[Hofbroyhaus]]<center>
Fayl:|<center>[[BMW muzeyi]]<center>
Fayl:Olympiastadion Muenchen.jpg|<center>[[Olimpiya stadionu (Münxen)|Olimpiya stadionu]]<center>
Fayl:Allianz Arena Pahu.jpg|<center>[[Alliants Arena]]<center>  
</gallery></center>

== İstinadlar ==
{{İstinad siyahısı}}
{{Xarici keçidlər}}

== Xarici keçidlər ==
{{Vikianbar kateqoriyası|München}}
* [http://www.muenchen.de/ Rəsmi saytı] {{de}}
* [http://www.travelphoto.org.ua/2010/08/munchen-photo-shoping-beer.html Səyahətlər haqqında bloq. Münxen]
{{Almaniya şəhərləri}}
{{Almaniya-qaralama}}

[[Kateqoriya:Münxen]]
[[Kateqoriya:Almaniya şəhərləri]]
[[Kateqoriya:Almaniya torpaqlarının paytaxtları]]