Mərc əl-Səffar döyüşü

Mərc əl-Səffar döyüşü
Suriyaya Elxani axınları
Levant bölgəsinə 1299-1300-cü illərdə edilən Elxani hücumları kontekstində Mərc əl-Səffar döyüşü
Tarix	20-22 aprel 1303
Yeri	Ğabağib, müasir Suriyanın Dəməşq bölgəsinin 25 mil cənubunda)
Səbəbi	Suriyaya Elxani hücumları
Nəticəsi	Məmlük ordusunun qələbəsi
Münaqişə tərəfləri
Elxanilər dövləti Gürcüstan çarlığı Kilikiya çarlığı Məmlük dövləti
Komandan(lar)
Qutluqşah <br Mulay Salar Baybars<br Nəsrəddin Məhəmməd<br Əmir Seyfəddin Qıpçaq <brHüsaməddin Laçın

Mərc əl-Səffar və ya Mərc əl-Suffar döyüşü, eyni zamanda Şaqhab döyüşü də adlandırılmaqdadır. 22 aprel 1303-cü ildə Məmlük ordusu ilə Elxani ordusu arasında müasir Suriyanın Kisve adlı məntəqəsi yaxınlığında baş vermişdir. Bu yer Dəməşqin cənubunda yerləşməkdədir. Döyüş həm İslam tarixində, həm də müasir dövrdə digər müsəlmanlara qarşı mübahisəli cihad və özü də döyüşə qatılan İbn Teymiyyənin Ramazan<nowiki>dakı bağlı fətvaları səbəbindən təsirli olmuşdur. Döyüş, Elxanilər üçün fəlakətli məğlubiyyət ilə nəticələndi, beləliklə də Elxanilərin Levanta hücumlarına son qoydu.

Əvvəlki Elxani-Müsəlman qarşıdurması

1218-ci ildə Xarəzmi işğal etdikdən sonra monqolların bir sıra zəfərləri onlara tez bir zamanda İranın böyük bir hissəsinə,, həmçinin İraqda Abbasilər sülaləsinə və Kiçik Asiyanın Rum Səlcuq Sultanlığına nəzarət etmə imkanı təmin etdi. Kilikiya çarlığı və Gürcü çarlığı kimi vassal hakimliklərdən də ordu toplayan Elxani ordusu 1258-ci ildə Abbasilərin paytaxtı olan Bağdadı yağmaladılar. Bunun ardıyca 1260-cı ildə Hələb və Dəməşq də ələ keçirildi. Lakin həmin ilin sonrakı hissəsində monqol ordusu özlərinin ilk böyük məğlubiyyətini aldılar. Əyn Cəllud döyüşündə Məmlük ordusuna məğlub olan Elxanilər Dəməşq və Hələbdən çıxmağa, Fərat çayından şərqə doğru geri çəkilməyə məcbur oldular.

XIV əsrdə hazırlanmış "Tatarların tarixi" əsərinə çəkilmiş miniatür. Elxani oxçuları və Məmlük süvariləri əks etdirilmişdir.

Təxminən 40 il keçdikdən sonra Elxan Qazan 1299-cu ildə yenidən Hələbi ələ keçirdi. Qazan Məmlük ordusunu Vadi əl-Xəznədar döyüşündə məğlub edib Dəməşqi də ələ keçirdi. Qazan xan Qəzza kimi cənub bölgələrinə yürüşlər etdikdən sonra Suriyadan geri çəkildi.

Döyüş

Əvvəl baş verən hadisələr

1300–1301-ci illərdə həyata keçirilən hərbi əməliyyatların nəticəsində Elxanilər mühüm bir nailiyyət əldə edə bilmədilər. Bu da Qazan xanı müvəqqəti də olsa sülh istəməyə məcbur etdi. 1301-ci ilin sonlarında Qazan xanın göndərdiyi elçilər Qahirəyə gəldi. Elçilər heyətinin rəhbərliyindəki qazı sülh üçün gəldiyini bildirsə də, monqolca yazılmış məktubda müxtəlif hədələr və təhdidlər də qeyd edilmişdi. Məmlük hökmdarı Sultan Məhəmməd Qalavun tərəfidən verilən cavab yenə eyni elçilərə verilərək Qazana göndərildi. Məmlük məktubunda da eyni təhdidedici üsluba yer verilmişdi. Qarşılıqlı məktub mübadiləsindən sonra müvəqqəti də olsa sakitlik oldu.

Elçilər mübadiləsindən qısa müddət keçdikdən sonra Qazan xan yenidən hərəkətə keçdi. Bu hərəkətlənmə ümumi olaraq Əyn Cəllud döyüşündən etibarən davam edən prosesin bir hissəsi olsa da, 1303-cü ildə başqa yeniliklər də baş vermişdi. Bu zaman Qazan xan şərqdəki münaqişələrindən qalib olaraq ayrılmış, Qızıl Orda ilə münasibətlərini nisbətən yaxşılaşdırmışdı. Beləliklə də Məmlük dövləti ilə məsələləri rahat şəkildə həll edə bilərdi. Eyni zamanda Məmlük dövlətində də müəyyən problemlər var idi. Rəsmi sultan olan Qalavun yaşının azlığına görə Baybars ilə Saların nəzarəti altında idi. Bütün bunları bildirərək Fatih Yahya Ayaz Qazan xanın bu yenilikləri nəzərə alaraq Məmlüklərlə məsələni həll eməyə qərar verdiyini bildirir. Döyüşün baş verməsindən əvvəl son dəfə 1302-ci ilin avqustunda elçilər göndərilməsi baş verdi. Lakin Məmlük dövlətinin cavab olaraq göndərdiyi elçilər Qazan xan tərəfindən sarayda girov götürülmüş, yalnız o, öldükdən sonra geri dönə bilmişdilər. Qazan xanın sarayına elçilərin göndərilməsindən qısa müddət sonra Elxani qüvvələri Fəratı keçərək Suriyaya daxil oldular. Elxanilər döyüşmək istəklərini gizli saxlayıb, məmlükləri qəfil yaxalamaq istəyirdilər. Buna görə də, Qazan xanın sərkərdəsi Qutluqşah Hələbin Məmlük hakiminə yazdığı məktubda Suriyaya gəliş səbəbini heyvanları üçün otlaq tapma ehtiyacı ilə əlaqələndirmişdi. Amma onun əsil istəyi Məmlük ordusuna artıq məlum idi.

Elxanilərin Suriyaya daxil olması

Qutluqşah ilə birlikdə Qazan xan da ordusu ilə Rahbeyə çatmışdı. Buradakı Məmlük hakimi onu qarşılamağa çıxmış, ona hədiyyələr vermiş, eyni zamanda da Rahbenin kiçik yer olduğunu, hökmdarların böyük şəhərlərə yönəlməli olduğunu, çünki əgər belə bir kiçik yeri tutmaq istəsə onların Elxani ordusuna əngəl ola bilməyəcəklərini bildirdi. Qazan xan hakimin oğlunu və bir məmlükünü girov olaraq götürüb öz yerinə geri döndü. Onunla birlikdə olan ordunu isə Qutluqşahın yanına göndərdi. Qutluqşaha isə Dəməşq üzərinə yürümək əmr edildi. Bu əsnada məmlüklər də hazırlıqlara başlamışdılar. Məmlüklər Baybarsın və Hüsaməddin Laçının da rəhbərliyində yer aldığı böyük bir ordunu Dəməşqə yardıma göndərdilər. Artıq bu zaman Şam vilayətindəki yerli məmlük hakimləri öz orduları ilə birlikdə Elxanilərə qarşı əməliyyatlara başlamışdılar. Elxanilərin Qarqateynə hücumundan sonra yerli ordular Həma bölgəsində toplanmağa başlamışdılar. Urz yaxınlığında baş verən toqquşmadan məmlüklər qalib ayrılmışdılar. Urzdakı toqquşmadan sağ qurtula bilən qüvvələr Qutluqşahın düşərgəsinə getdilər. Qutluqşah Həma bölgəsinə qədər irəlilədi. Elxani döyüşçülərinin verdiyi bilgilərə inanan Qutluqşah Məmlük sultanının döyüşlərə şəxsən qatıldığını əsas döyüşün ortalarına qədər bilməyəcəkdi. Qutluqşahın Həma yolunda olduğu zaman artıq əsas məmlük ordusu da Şam bölgəsinə gəlib çatmışdı. Bu ordu Dəməşqə daxil olduğu zaman şəhərdə vəziyyət yaxşı deyildi. Həma, Hələb kimi şəhərlərdəki əhali Elxanilərdən qorxaraq Dəməşqə toplanmışdı.

Baybars Dəməşqdə gördüyü vəziyyətdən narahat idi və buna görə də, sultana məktub yazaraq dərhal özünün də buraya gəlməsini istədi. Sultan yola çıxmaqda gecikməkdə idi, eyni zamanda bu gecikmə əhali arasındakı inamsızlığı daha da artırırdı. Eyni zamanda Dəməşqdəki ordunun komandanları arasında fikir ayrılıqları da mövcud idi. Bəziləri Elxaniləri qarşılamaq fikrini müdafiə etsə də, bəziləri sultanın gəlişini gözləməyin vacibliyini bildirirdilər. Sonda sultanı gözləmək və bu müddət ərzində Elxani qüvvələrinin başını qataraq geri çəkilmək fikri üstün oldu. Ordu Dəməşqi tərk etməyə başladı. Tərk etmə prosesi əhali arasında böyük qarışıqlığa səbəb oldu. Lakin Hüsaməddin Laçının da proqnozlaşdırdığı kimi Elxanilər Dəməşqin ordu tərəfindən boşaldıldığı xəbərini aldıqdan sonra oraya getmək əvəzinə şəhəri tərk edən ordunu izləmək qərarına gəldilər. Bu zaman Dəməşqdə insanlar arasında hökm sürən qarışıqlığın sakitləşdirilməsin İbn Teymiyyə mühüm rol oynadı. O, insanları qələbəyə inandırmaq və sakitləşdirmək ilə birlikdə, Elxanilərin də müsəlman olmasına görə onlarla savaşmaq və cihad elan edilməsi məsələsinə necə yanaşılması üzrə olan mübahisəni də həll edə bildi. O, Elxanilərin İmam Əli və I Muaviyəyə qarşı savaşan Xaricilər kimi qəbul edilməli olduqlarını bildirdi və onlara qarşı müharibəni hüquqiləşdirdi. Eyni zamanda o, Misirdən gələn sultanın yanına gedərək onu həvəsləndirmək barədə ordu əmirlərindən vəzifə almışdı. Onun yolda olan sultana çatdığı zaman sultanın artıq geri dönmək barədə qərar verdiyini bildirilir, lakin Teymiyyə onu bu fikrindən daşındırdı. Sultanı buna razı saldıqdan sonra isə o, Dəməşqdəki ordunun sıralarına döyüşçü olaraq qatıldı.

Döyüş

Sultan ordusu ilə birlikdə monqollarla döyüşmək üçün Misirdən yola çıxdı və monqollar Həmaya hücum edərkən oraya çatdı. 19 apreldə Elxanlı ordusu onu qarşılamaq üçün Dəməşq həndəvərinə gəldi. Bundan xəbər tutan Məmlük ordusu öz yolunu Mərc əl-Səffar düzənliyinə saldı və iki ordu burada qarşılaşdı. Sultan ilə birlikdə Salar, xəlifə və Məmlük ordusunun bütün hissələri gəlməkdə idilər. 23 martda Qahirədən yola çıxan sultan Dəməşq ordusunun olduğu Mərc əl-Səffar bölgəsinə təxminən Elxani ordusu ilə birlikdə çatdı. Burada ordu təxminən bir gün tam hazır olaraq Elxani ordusunun gəlişini gözlədilər. Döyüş 20 aprel 1303-cü ildə başladı. Məmlük ordusunun döyüş düzülüşünün mərkəzində sultan, xəlifə, Salar, Baybars və bəzi böyük əmirlər ilə birlikdə sultan məmlükləri yerləşdirilmişdi. Sağ cinaha Laçın komandanlıq edirdi. Sağ cinaha isə Əmir Seyfəddin Qıpçaq komandanlıq edirdi. Qutluqşahın ordusu çay yaxınlığında mövqe almışdı. Elxani ordusunu 12 komandan idarə edirdi. İki ordunun arasında çay var idi. Qutluqşah öz ordusunun Məmlük ordusunun düzülüşünə uyğun olaraq təşkil etdiyi üçün özünün olduğu sol cinahdan çayı keçmək mümkün görünmədiyi üçün sağ cinaha qədər getdi. Döyüş Qutluqşahın sol cinahının 10 min nəfərlik qüvvə ilə məmlüklərin sağ cinahına hücum etməsi ilə başladı. Qutluqşah əmirləri ilə müzakirələrdən buradan hücumla məmlüklərin arxasına keçidin daha rahat olacağını düşündülər. Düzülüş zamanı bu cinahda daha az döyüşçü olduğunu görməkləri onların güvənlərini daha da artırdı. Məmlüklərin mərkəz və soldakı qüvvələrinə isə Salar və Bəybars ək-Ceşnakir komandanlıq etməkdə idilər. Onların Elxanlı ordusu ilə toqquşmalarına Bədəvi qeyri-nizami dəstələri də yardım edirdilər. Elxanlı ordusu durmadan Məmlüklərin sağ cinahına təzyiqi artırmaqda idilər və məmlüklərin çoxu döyüşü yaxın bir zamanda tamamilə itirəcəklərini düşünürdülər. Lakin məmlüklərin sol cinahı hələ də möhkəm olaraq qalmaqda idi. Məmlük ordusunun bu cinahına ağır zərbə vuruldu. Musa ibn Məhəmmədin verdiyi məlumata görə Elxani ordusunun hücumundan sonra cinaha komandanlıq edən Laçın xəbərdarlıqlara baxmayaraq şəxsən döyüşə daxil oldu və öldürüldü. Bundan sonra həmin cinah çökməyə başladı və yalnız Baybarsın kömək göndərməsi ilə bu cinah Elxanilərin hücumunu dəf edə bildi. Bu əsnada məmlük ordusunun arxasına sızan üç Elxani komandanı və bölmələri əsas komandan Qutluqşahın mərkəzdə olan Məmlük qüvvələri tərəfindən geriyə atıldığını görüncə onun köməyinə getdilər. Bu əsnada Məmlük ordusunun sağ qanadına yardıma gedən Salar və Baybars yerlərini tərk etdiklərindən Elxanilər buraya axın etməyə başlamışdılar. Əmir Seyfəddin öz qüvvələri ilə mərkəzdəki mövqeləri müdafiə edirdi. Salar və köməkçiləri dağılmış olan sağ qanadın komandanlarının öldüyündən xəbərsiz idilər. Buradan keçən Elxani qüvvələri Məmlük ordusunun dağılan sağ qanadını təqib etməyə başlamışdılar. Bu sırada sultanın xəzinələri də yağmalanmışdı. Hava qaraldığında Məmlük ordusunun sağ cinahının dağıdılmasına görə özünün qələbə qazandığını düşünən Qutluqşah buradakı təpələrdən birinə çıxdı. Qutluqşah yanında əsirlər də var ikən öz köməkçiləri ilə etdiyi söhbətində məmlüklərin bu qədər ordusunun olduğunu bilmədiklərini, döyüşə başlamadan əvvəl qarşı tərəf barədə ətraflı məlumat əldə edilməsinin lazımlığını bildirdi. Nəticədə onlar əsirlərdən məlumat əldə etməyə qərar verdilər. Əsirlərdən biri sultanın da ordu ilə birlikdə olduğunu, hələlik məğlub edilənin sadəcə sağ cinah olduğunu bildirdiyi zaman Qutluqşah buna inana bilmədi. Lakin danışdığı başqa əsirlər də eyni şeyi dedikdən sonra inandı. Sultanın da burada olması Qutluqşahı narahat etməyə başladı. Bu bu sırada onları dağın yamacında görən Məmlük əmirləri onları qorxutmaq və dağılan sağ cinah döyüşçülərini toplamaq üçün döyüş təbilləri çalmağı əmr etdilər. Səsi eşidən Elxani komandirlərindən biri Qutluqşaha bu təbilin yalnlz sultan üçün çalına biləcəyini deyərək sultanın döyüş meydanında olduğunu bildirdi. Digər tərəfdən, hər iki ordu gecəni atəş qırağında həyəcanlı vəziyyətdə keçirirdi. Salar, Baybars, Seyfəddin Qıpçaq və başqa böyük əmirlər sıralar arasında gəzir, sərkərdələri və əsgərləri ehtiyatda olmaları barədə xəbərdar edirdilər. Səhər olduğunda Məmlük ordusu döyüş düzülüşü alaraq gözləməyə başladı. Lakin Elxani ordusunda Qutluqşah və köməkçiləri məsləhətləşdikdən sonra dağdan enməmək barədə qərar qəbul etdilər. Məmlük döyüşçüləri hücuma keçmək istəyəndə də əmirlər buna icazə vermədyib dağın ətrafına düzərək Elxanilər ordusunun yerləşdiyi mövqeləri çevrələdilər. Hər iki tərəf yenidən döyüş düzülüşü aldı. Məmlük ordusundakı sultan məmlükləri və komandanları Elxanilərin komandanı Qutluqşahın qarşısında yer alan dəstəni təşkil edirdilər. Ara-sıra toqquşmalar və oxatmalarla müşahidə edilən mərhələdə hər iki tərəf növbəli döyüşür, əsgərlər və əmirlər bir-birini əvəz edirdi. Döyüş tədricən Məmlüklərin lehinə dönməyə başlamışdı. Dağda olduqları üçün susuz qalan və yeməkləri bitdiyi üçün atlarını kəsib yeməyə məcbur qalan Elxani ordusu hər şeyi gözə alıb dağdan enmək qərarına gəldi. Dağdan enmə zamanı meydana çıxan qarışıqlıq zamanl bəzi əsirlər qaçmağı bacardılar. Qaçanlar Məmlük ordusu rəhbərliyinə Elxani ordusunun ağır vəziyyətini bildirdilər. Bunun üçün toplanan müşavirədə Elxanilərə dağdan enmə üçün keçid yolu buraxılmasına, onların hamısının dağdan enməsindən sonra isə hücuma keçilməsi qərarı qəbul edildi. Bu keçid vasitəsiylə Vadi Arram çayına keçmələrinə şərait yaratdılar. Beləliklə axtardıqları boşluğu tapan Elxanilər dağdan enməyə və çaya çatmağa çalışmağa başladılar. Bir qismi çayı keçə bildiyi halda, bir qismi suyun ortasında qaldı. Elxani ordusu çaydan çox ehtiyac duyduğu suyu həm qəbul edib, həm də atlarına verməyə çalışarkən məmlüklərin ordusu arxadan onlara hücuma keçdi. Günortaya qədər davam edən sonrakı döyüşlər şiddətli oldu. Bu əsnada Məmlük ordusu hücuma keçdi, Elxani ordusu dağılmağa başladı. Ərazi at sürmək üçün o qədər də əlverişli olmadığı üçün hər iki tərəf çətinlik çəkməkdə idi. Lakin qaçan tərəf Elxanilər olduğu üçün onların itkiləri daha ağır idi. Bir neçə saat təqibdən sonra Məmlük ordusu durdu. təqib zamanı ələ keçirilən Elxani ordusu döyüşçüləri öldürüldülər. Ardınca keçirilən müşavirədə bəzi əmirlərin istirahət etmiş atı olan birliklərin yenidən təqibə keçməsi qərarı qəbul edildi. Bəzi ərəb tayfaları da bu qüvvələrə qatıldı. Beləliklə 3 gün davam edən döyüş Məmlük ordusunun qələbəsi ilə nəticələndi.

Nəticə

Orta əsrlər misirli tarixçisi əl-Məğrizi bildirir ki, döyüşdən sonra Qutluqşah Kuşuf adlı yerdə Qazan xana çatmış və ona ordunun məğlub edildiyi xəbərini vermişdir. Məğriziyə görə Qazan xan bu xəbərdən o qədər qəzəblənmişdi ki, burnundan qan açılmışdı. Misirə və Dəməşqə qələbə xəbəri göndərildi, Sultan özü isə Dəməşqə getdi. Sultan Dəməşqdə ikən Məmlük ordusu hələ də Elxani ordusunu izləməyə davam etməkdə idi. Təqib əl-Qarqateynə qədər davam etdi. Sultan Qahirəyə qayıdanda zəncirlənmiş hərbi əsirlərlə Bab ən-Nəsrdən (Qələbə qapısı) içəri girdi. Böyük qələbəni qeyd etmək üçün Misirin hər yerindən müğənnilər və rəqqaslar çağırılırdı. Qalalar bəzədilib, şənliklər günlərlə davam etdi.

Ələ keçirilmiş monqol döyüşçülərdən biri vasitəsiylə Məmlük ordusunun qələbəsini bildirmək üçün Elxani hökmdarı Qazana da məktub göndərildi.

Döyüşdə böyük itki verən Elxanilər Fəratın sahillərinə doğru qaçmağa çalışmaqda idilər. Döyüşçülərin önəmli bir qismi öldürülən Qutluqşah az bir birlik ilə çayı qarşı tərəfə keçə bilmişdi. Məmlük müəlliflərindən biri olan Baybars əl-Mansuri Elxanilərin 3 hissə ilə qaçmağa çalışdığını, iki qrupun 30 min, üçüncü qrupun isə 20 min nəfərdən ibarət olduğunu yazır. Tarixçi bu qüvvələrin çoxunun onları təqib edən Məmlük ordusu tərəfindən öldürüldüyünü də yazmaqdadır. Həmçinin çoxunun ayaqla qaçmağa çalışdığı, ayaqlarına at yəhərlərinin çullarını bağladıqları da bildirilir. Sağ qurtula bilənlər isə əsasən Məmlük döyüşçülərinin görmədikləri şəxslər idilər. Belə ki Məmlük döyüşçüləri gördüklərini ya öldürür, ya da əsir alırdılar. Mənbələrdə döyüşdən sonra hər tərəfdə Elxani döyüşçülərinin cəsədləri qaldığı da bildirilir.

Döyüşdə məmlüklərin ordusunun 18.000–20.000 nəfərdən, Elxani ordusunun isə 20.000–30.000 nəfərdən ibarət olduğu iddia edilir. Həm Mərc əl-Səffar, həm də Şaqhab döyüşü adlandırılan bu döyüş İslam tarixində mühüm hadisə olmaqla birlikdə, müasir İslam dininə də təsirsiz ötüşmədi. Belə ki İbn Teymiyyənin müsəlmanlara qarşı mübahisəli cihad fətvası və Ramazan ayı ilə bağlı qərarlı döyüşün bir digər önəmli tərəfi oldu. Eyni zamanda o, özü də döyüşə qatılmışdı. Döyüşün özü isə Elxani ordusu üçün fəlakətlə bitdi və onların bu bölgəyə yürüşlərinin sonuncusu oldu.

İtkilər

Elxani ordusu

Elxanilərin döyüşdə və sonrasında verdikləri itki ilə bağlı fərqli bilgilər vardır. Məsələn tarixçi İbn Fəzlullah əl-Öməri Elxani ordusunun ancaq 1/3 hissəsinin sağ qurtula bildiyini yazmaqdadır. Bir başqa mənbəyə görə Elxani ordusundakı hər 10 nəfərdən yalnız 1-i evinə çata bilmişdi. Elxani qaynaqları da itkilərini 10 min ölü, 20 min əsir olaraq bildirirlər. Hər bir halda, Elxanilərin böyük itkiylə üzləşdikləri dəqiqdir. Çünki bəzi qaynaqlar gürcü və ermənilər də daxil olmaqla, Elxani ordusu döyüşçülərinin sayını 90 min olaraq göstərirlər. Məmlük qaynağı olduğu üçün şişirtmə etdiyi böyük ehtimal olan əl-Mansuri əsərində bir yerdə 12 tümən olmaqla 90 min, bir başqa yerdə isə 100 min rəqəmlərindən istifadə edir. Əl-Öməri və Safedi Elxani ordusu üçün 50 min rəqəmini verməkdədir, İbn Habib isə 13 tüməndən ibarət olduqlarını, ermənilərin sonradan bu orduya qatıldıqlarını bildirir.

Məmlük ordusu

Məmlük ordusunun da dəqiq sayı haqqında bir məlumat verilməsə də, döyüşdə verdikləri itki barədə bəzi materiallar mövcuddur. Beləliklə, Elxanilərin hücum etdiyi sağ cinahda öldürülən 11 böyük əmir və 1000-ə qədər döyüşçü öldürülmüşdür. Döyüşdən sonra bölgədəki hakimlərdən birinin öldürülən Məmlük döyüşçülərini bir yerə toplayaraq dəfn etdirdiyi, dəfn yerinin üzərində isə qübbə tikdirdiyi də bildirilməkdədir.

Həmçinin bax

• Mahmud Qazan
• Vadi əl-Xəznədar döyüşü
• Monqol imperiyası
• Elxanilər dövləti

Mənbə

• Waterson, James. The Knights of Islam: The Wars of the Mamluks. Greenhill Books. 2007. ISBN 978-1-85367-734-2.
• Boyle, J. A. The Cambridge History of Iran. Volume 5. The Saljuq and Mongol Periods. Cambridge University Press. 1968. ISBN 978-0521069366..
• Mazor, Amir. The Rise and Fall of a Muslim Regiment: The Mansuriyya in the First Mamluk Sultanate, 678/1279-741/1341. Germany: Bonn University Press. 2015. ISBN 978-3-8471-0424-7.
• Kurkjian, Vahan M. A History of Armenia. Indo-European Publishing. 2008. ISBN 9781604440126.
• Kadri, Sadakat. Heaven on Earth: A Journey Through Shari'a Law from the Deserts of Ancient Arabia. Macmillan. 2012. ISBN 978-0-09-952327-7.
• Fatih Yahya AYAZ. MEMLÜK-İLHANLI İLİŞKİLERİNDE BİR DÖNÜM NOKTASI: ŞAKHAB SAVAŞI (702/1303). Sakarya Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi. 2007.
• Peter Partner. God of Battles - holy wars of Christianity and Islam. Princeton University Press. 1998. ISBN 978-0691002354.
• Stubbs, Kim. Facing the Wrath of Khan. Military History. 23 (3). 2006.
• Chambers, James. The Devil's Horsemen: The Mongol Invasion of Europe. New York: Atheneum. 1979. ISBN 978-0-6891-0942-3.
• Grousset, René. The Empire of the Steppes: A History of Central Asia. Rutgers University Press. 1991. ISBN 978-0813513041.
• Timothy May, the Mongol Art of War (2016). The Mongol Art of War. Pen and Sword Military. 2016. ISBN 978-1473892682.
• Burns, Ross. Damascus, a History. Routledge. 2005. ISBN 978-0-415-27105-9.