Orqan (musiqi aləti)

Vikipediya, azad ensiklopediya
Jump to navigation Jump to search
Kilsədə orqan.

Orqan (q.yun. ὄργανον orqanon — alət sözündən)ref>Organon, Henry George Liddell, Robert Scott, A Greek-English Lexicon, at Perseus project</ref> — klavişli-nəfəsli musiqi aləti. Musiqi alətləri içində ən iri həcmlisidir. Öz həcmi, diapazon böyüklüyü, imkanları və tembr rəngarəngliyinə görə musiqi alətlərinin şahı sayılır. Nəfəsli orqan da adlandırılır ki, bu termin vasitəsilə elektron orqanlardan fərqlənir. Orqançı - orqan musiqi alətində ifa edən insandır. Onun tarixi bir neçə minillik təşkil edir. Quqo Riman hesab edirdi ki, orqanın əcdadı qədim vavilon volınkasıdır (19 əsr b.e.ə.). "Həmin alətdə dəri boru vasitəsilə havayla dolurdu, əks tərəfində tütəklər yerləşirdi. Orqanın başqa bir əcdadı Panın fleytası, çin Şeni və başqa oxşaq alətlər ola bilər. Deyilir ki, ilk orqanı (sulu orqan, qidravlos) Misir Aleksandriyasında b.e.ə. 296 - 228 illərdə yaşayan Ktesibiy yaratmışdı. Ona oxşar alətin şəkli Neron zamanının dəmir pulunun üzərində var idi. Böyük həcmli orqanlar IV əsrdə, bir az təkmilləşdirilmiş orqanlar - VII və VIII əsrlərdə yaranmışdır. Deyilir ki, Roma papası Vitalian orqanın katolik silsəyə daxil edilməsini təşkil etdi. VIII əsrdə Vizantiya öz orqanları ilə məşhur idi.

Orqan quraşdırma incəsənəti İtaliyada geniş yayılmışdı, IX əsrdə isə orqanlar İtaliyadan Fransaya aparılırdı. Sonralar bu mədəniyyət Almaniyada inkişaf etdi. Qərb Avropanın hər yerində orqanın yayılması XIV əsrə aid olunur.

Orta əsrlərin orqanlarında manual klaviatura böyük dillərdən ibarət idi, onların eni 5-7 sm arasında idi. Orqan ifaçıları onları barmaqlarla yox, yumruqlarla ifa edirdi, dillərin arasındakı məsafə 1,5 sm çatırdı. XV əsrdə dillərin ölçüsü balacanıb, boruların sayının artması baş verdi.

Orta əsrin orqanlarının ən qədim və bütövlükdə bizim vaxta gəlib çatan nümunəsi olaraq İsveçdəki Qotland adasının Norrland yerindəki orqanı hesab etmək olar. Amma həmin orqanın boruları bizim dövrə gəlib çıxmayıb. Həmin aləti 1370 - 1400 -ci illərə aid edirlər, ancaq bir neçə mütəxəssis bu alətin həmin tarixə aid olduğunu şübhə altına salır. Hal-hazırda həmin orqan Stokholmun Milli tarixi muzeyində yerləşir.

XIX əsrdə fransız orqan ustası Aristid Şablon:Kavaye-Kollun sahəsində orqan çox böyük zirvələrə qalxdı. Həmin usta öz qabağina məqsəd qoymuşdu. O orqanın səslənməsini elə nəhəng və dolğun elemek istəyirdi ki, hətta orqan öz səslənməsi ilə simfonik orkestrin səslənməsiylə yarışa bilsin. Beləliklə, əvvəllər tarixdə görünməyən, həm həcmi, həm səslənməsi ilə nəhəng olar orqanlar həyata gəldi. Bu cür orqanları hərdən simfonik orqanlar adlandırırlar.

Söz açılışı[redaktə | mənbəni redaktə et]

Bəzi müasir musiqiçilər orqanı ərğənunla eyniləşdirirlər. Halbuki, orqan sıxılmış hava ilə işləyir, ərğənun isə Nizami Gəncəvinin dövründə simli alət idi [1].

Avropa alimləri "orqan" (alət, vasitə) sözünü yunan dilindəki "erqo" (iş) sözüylə əlaqələndirir [2]. Amma maraqlıdır ki, Türk dillərində "arğa" kökü bir neçə anlama gəlir:

  • "kömək, vasitə" ← arxa
  • "güc, çeviklik, məharət"
  • "örkən, arkan, kəmənd, tel" [3][4]

Rus dilində ağız qopuzuna "varqan" deyirlər.

Tarixçə[redaktə | mənbəni redaktə et]

Karl Vilhelm Yuli Huqo-nun fikrincə orqanın yaranması Babil volın alətidir. İlk orqan isə Hidravlos adlanan hidravlik musiqi alətidir. Həmçinin Orta əsr dövründə bir neçə növ orqan ortaya çıxmışdır:

  • Kilsə elektroorqanı - maksimal şəkildə kilsə musiqisinə adaptasiya edilmiş və bir çox kilsələrdə və kapellalarda yerləşdirilmişdir;
  • Konsert, həmçinin rok və cazz musiqisinə adaptasiya edilmiş orqanlar;
  • Ev şəraitində musiqi vermə üçün hazırlanmış orqan instrumentləri;
  • Peşəkar studiyalarda istifadə edilən proqramlaşdırılmış orqanlar.[5]

Növlər[redaktə | mənbəni redaktə et]

Orqan müxtəlif növləri və versiyasını digər cihazları, fəaliyyət prinsipləri, habelə xüsusi fərqləndirici xüsusiyyətləri fərqlənir:

Azərbaycan musiqisində orqan[redaktə | mənbəni redaktə et]

.[6] 1964-cü ildə Azərbaycanda orqanın yenidən bərpa edilməsindən sonra bəstəkarlarımız bu alət üçün əsərlər yazmağa başladılar. Ilk əsərlər sırasında Nazim Əliverdibəyovun, Zakir Bağırovun, Nəriman Məmmədovun əsərlərini, Qara Qarayevin kino musiqisini misal göstərmək olar. Sonralar orta və gənc nəsil bəstəkarları da orqan musiqisinə müraciət etmişlər. Hazırda Azərbaycan bəstəkarlarının orqan üçün yazılmış çoxlu sayda əsərləri var. Azərbaycan Dövlət Konservatoriyasında xüsusi orqan ifaçılığı kafedrası yaradılmışdır. Hazırda bu kafedranın rəhbəri respublikanın əməkdar incəsənət xadimi, professor Tahirə xanım Yaqubovadır.1993-cü ildə professor Tahirə Yaqubovanın təşəbbüsü ilə Bülbül adına ixtisaslaşdırılmış musigi məktəbində və Bakı Musiqi Akademiyası bazasında studiyada həm xüsusi, həm də fakultativ fənn kimi müstəqil orqan və klavesin sinfi açılır. 1995-ci ildə organ və klavesin təlim kursu xüsusi status alır və müstəqil kafedra kimi fəaliyyət göstərməyə başlayır. Azərbaycanda orqan mədəniyyətinin formalaşması Zəhra Cəfərovanın adı ilə əlaqələndirilir [7].

Orqan üçün bəstələr[redaktə | mənbəni redaktə et]

Şəkillər[redaktə | mənbəni redaktə et]

Şendə ifa edən musiqiçi (1780-ci il)
İlk Orqan «Hidravlos»
İlk orqan təsfirli afişa («Kallioplar»), 1874-ci il

İstinadlar[redaktə | mənbəni redaktə et]

  1. ↑ "Bayram Apoyev. Nizami Gəncəvinin irsindən pedaqoji prosesdə istifadə işinin sistemi. Bakı – Mütərcim – 2012" (PDF). 2022-06-16 tarixində arxivləşdirilib (PDF). İstifadə tarixi: 2013-05-30.
  2. ↑ "Douglas Harper. Online Etymology Dictionary - Organ". 2017-07-03 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2013-05-30.
  3. ↑ "Этимологический словарь тюркских языков. Общетюркские и межтюркские основы на гласные. Издательство: Москва, "Наука", 760 страниц; 1974 г. Bax: səh. 171-172.". 2013-09-20 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2013-05-30.
  4. ↑ "Maks Vasmer. Rus dilinin etimoloji sözlüyü - Arkan (rus dilində, onlayn)". 2021-09-21 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2013-05-30.
  5. ↑ Orpha Caroline Ochse. The History of the Organ in the United States. Indiana University Press, 1988. ISBN 978-0-25-320495-0
  6. ↑ "Sədaqət Əliqızı - Orqan musiqisinə həsr olunmuş plenumun müzakirəsi". 2021-09-24 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2013-04-25.
  7. ↑ Zəkiyyə Qasımova - Orqan kafedrası Arxivləşdirilib 2021-09-24 at the Wayback Machine. "Musiqi dünyası" jurnalı
  8. ↑ "Открытие на стыке культур (интервью Арифа Мирзоева для "Независимой" газеты)". 2021-11-29 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2013-06-15.
  9. ↑ "Рамиз Миришли. Мугам и композиторское творчество. "Harmony" международный музыкальный культурологический журнал". 2019-01-30 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2013-05-04.
  10. ↑ "Azərbaycan bəstəkarları və musiqişünasları - Elnarə Dadaşova". 2022-03-26 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2013-11-09.

Mənbə[redaktə | mənbəni redaktə et]

  • Риман Г. Катехизис истории музыки. Ч. 1. М.: 1896
  • Roland Eberlein. Die Geschichte der Orgel. Köln: Siebenquart, 2011. ISBN 978-3-941-22401-8
  • Bérnard Sonnaillon. L’orgue. Instrument et musiciens. Paris: Office du Livre, Editions Vilo, 1984. ISBN 2-719-10211-3
  • William Leslie Sumner. The Organ. Its Evolution, Principles of Construction and Use. New York: St. Martin’s Press, 1981
  • Peter Williams. The Organ in Western Culture 750—1250. Cambridge: Cambridge University Press, 1993. ISBN 0-52-161707-3
  • Wolfgang Adelung. Einführung in den Orgelbau. 2., überarb. u. erw. Wiesbaden: Auflage, Breitkopf & Härtel, 1992. ISBN 978-3-765-10279-0
  • Hans Klotz. Das Buch von der Orgel. 13. Auflage. Kassel: Bärenreiter, 2000. ISBN 978-3-761-80826-9
  • Michael Bosch, Klaus Döhring, Wolf Kalipp. Lexikon Orgelbau. Kassel: Bärenreiter, 2007. ISBN 978-3-761-81391-1
  • Alfred Reichling (Hrsg.). Orgel. MGG Prisma. Kassel u. a.: Bärenreiter, 2001. ISBN 978-3-761-81622-6
  • Bernhard Ader. Orgelkunde // Hans Musch (Hrsg.). Musik im Gottesdienst. Band 2. Regensburg: ConBrio, 1994, S. 256ff. ISBN 978-3-930-07922-3
  • Winfred Ellerhorst. Handbuch der Orgelkunde. Einsiedeln: 1936; Buren: Frits Knuf, 1986 (3. Repr.). ISBN 9060275195

Xarici keçidlər[redaktə | mənbəni redaktə et]

Musical notes.svg  Musiqi ilə əlaqədar bu məqalə qaralama halındadır. Məqaləni redaktə edərək Vikipediyanı zənginləşdirin.
Mənbə — "https://az.wikipedia.org/w/index.php?title=Orqan_(musiqi_aləti)&oldid=6674612"