Pullu dəmrov
Pullu dəmrov | |
---|---|
| |
XBT-10 | L |
XBT-10-KM | L40.9, L40 |
XBT-9 | |
OMIM | 177900 |
DiseasesDB | 10895 |
MedlinePlus | 000434 |
eMedicine | emerg/489 |
MeSH | D011565 |
Vikianbarda əlaqəli mediafayllar |
Pullu dəmrov və ya psoriaz dərinin xroniki, autoimmun, qaşıntılı, qızartılı və qabıqlı səpkiləriylə özünü göstərən yoluxucu olmayan xəstəliyidir.[1]
Etiopatogenez
[redaktə | mənbəni redaktə et]Dəri insanda var olan ən böyük orqandır. Bu orqan üç qatdan təşkil olunmuşdur.
1. En üstdə epidermis. 2. Ortada dermis. 3. Ən altda piy qatı.
Pullu dəmrov (PD) xəstələrində patoloji hadisələr epidermis və dermis qatında ortaya çıxır. PD xəstələrində anadan gəlmə var olan genetik pozuntular və ətraf mühütün mənfi təsiri nəticəsində epidermis və dermisdəki patoloji proseslər tətiklənərək PD səpkilərini meydana gətirir.[2] Dermisdə ortaya çıxan mürəkkəb autoimmun iltihabi reaksiya nəticəsində səpkilərin əsasını təşkil edən damarlarda genişlənmə və epidermisdə qalınlaşma meydana gəlir. PD səpkilərinin qalın, qabıqlı olması epidermisin normadan artıq çoxlaması ilə, qırmızı olması isə dermisdəki damarların artması və genişlənməsi ilə əlaqəlidir. Müasir tibb PD xəstəliyinin əmələ gəlməsini tam mükəmməl öyrənə bilməsə də xəstəliyin ortaya çıxmasında bir çox amillər artıq tapılmışdır. Məhz bu amillərə istinad edərək ixtira edilən dərmanlar vasitəsiylə PD xəstəliyini uzun müddətli remisiyaya salmaq mümkündür.[3] Əgər verilən dərmanlardan sonra xəstələrin səpkilərində nəzərə çarapacaq dərəcədə azalma olursa və xəstə bundan məmnun qalabilirsə, demək PD müalicə olunan bir xəstəlikdir. Hal-hazırda bütün dünyada yerli və sistemik PD əleyhinə dərmanlar uğurla istifadə olunur.[4]
Diaqnozu
[redaktə | mənbəni redaktə et]Pullu dəmrov diaqnozunu klinik müayinələr və xəstəlik anamnezi vasitəsiylə qoymaq mümkündür. Fəqət dəri biyopsiyası vasitəsiylə pullu dəmrova daha dəqiq diaqnoz qoymaq mümkündür. Dəri biyopsiyası dəri səpkilərindən bir parça toxumanın histopatoloji analiz üçün cərrahi yolla əldə edilməsidir. Histopatoloji analiz zamanı dəridəki patoloji dəyişikliklər toxuma səviyyəsində təhlil edilir, xarakteri müəyyənləşdirilir və həkimə məlumat verilir. Verilən məlumatlar əsasında xəstəyə həkimi tərəfindən son diaqnoz qoyulur. Dəri biyopsiyasının alınmasında əsas məqsəd ilkin diaqnozun dəqiqləşdirilməsidir. Bəzi dəri xəstəlikləri vardır ki, onları klinik olarak və ya çılpaq gözlə tanımaq mümkün deyildir. Bir çox dəri xəstəlikləri klinik olaraq bir-birinə bənzədiyi məlumdur. Bu səbəblə diaqnozu dəqiqləşdirmək naminə Dermatoveneroloqlar tərəfindən dəri biyopsiyasına tez-tez müraciət olunur.[5] Dəri biyopsiləri tamamilə ağrısız və təhlükəsiz şəraitdə yerli keyitmə üsulu ilə Dermatoveneroloq tərəfindən icra olunur. Bu səbədən xəstələr bilməlidirlər ki, həkimi tərəfindən məsləhət edilən dəri biyopsiləri xəstəliklərinin adını dəqiqləşdirmək üçündür. Diaqnozu dəqiq olan xəstənin, müalicəsi də uğurlu olacağı yəqin edilir.
Müalicə
[redaktə | mənbəni redaktə et]Pullu dəmrovun müalicəsində iki istiqamət vardır:
1. Lokal terapiya: 2. Sistemik terapiya. PD-un lokal terapiyasında istifadə olunan dərmanlar bir baş səpkilərin üzərinə tətbiq olunur. Lokal terapiyaya müxtəlif kremlər, işıq şüaları və lazerlər daxildir. Lokal terapiyada vena daxili və ağız yolu ilə dərmanlar qəbul olunmur. Bu səbəblə, bu terapiya növü sistemik terapiyadan fərqli olaraq daha təhlükəsizdir. Lokal terapiya zəif və orta ağırlıqlı PD-un müalicəsində uğurla istifadə olunur. Lokal terapiya daha ağır PD formalarında ya tək başına, ya da sistemik terapiya ilə bərabər istifadə oluna bilər. Lokal terapiya sistemik terapiyadan daha az təhlükəli olmasında baxmayaraq, ciddi lokal yan təsirləri görülür. Bu səbəblə PD-un lokal terapiyasında istifadə olunan dərmanlar özbaşına, Dermatoveneroloq məsləhəti olmadan istifadə etmək olmaz. Aşağıda PD-un lokal terapiyasında istifadə olunan vasitələr haqqında qısa məlumat əldə edə bilərsiniz.
1. Emolientlər. PD-un lokal terapiyasında (LT) emolientlərə yəni nəmləndiricilərə geniş yer verilir. Nəmləndirici kremlər səpkilərin yumşaması və qaşıntının azalması üçün faydalıdır. Nəmləndirici kremlər sadəcə residiv dönəmlərində deyil eyni zamanda remisya dönəmlərində də istifadə edilməlidir. Nəmləndiricilər vanna qəbulundan və əl-üz yıxamalarından sonra xüsusən tətbiq edilməlidir. PD xəstələri nəmləndiricilərin tətbiqini həyat tərzinə cevirməlidirlər və həyatı boyunca istifadə etməlidirlər. Emolientlərin ciddi yan təsirləri yoxdur.
2. Kortikosteroidlər. PD-un LT-da hormonal preparatlar olaraq tanıdığımız kortikosteroid (KS) kremlərdən də istifadə olunur. KS kremlər səpkilərin əmələ gəlməsinə səbəb olan immun mexanizmləri yatırmaqla terapevtik təsirini göstərir. KS kremləri 2 m² sahəsi olan bütün dəriyə tədbiq olunarsa dəridən sorulma nəticəsində qana keçərək sistemik yan təsirlərə səbəb ola bilər. Uşaq PD xəstələrində bu yan təsir daha ciddidir. KS kremlərinin təsir gücünə görə müxtəlif növləri vardır. Hər birinin dəridə özünəməxsus tətbiq edildiyi anatomik regionlar vardır. Bu səbəblə KS kremlərini tanımadan, Dermatoveneroloq rəyi olmadan özbaşına istifadəsi dəridə strialar yəni atrofik çatların əmələ gəlməsinə səbəb ola bilər. Ona görə, PD xəstələri KS kremlərini mütəxsis məsləhətindən sonra tətbiq etməlidir.
3. Antralin. PD-un LT-da antralindən vəya ditranoldan də istifadə olunur. Antralin 20-ci əsrin əvvəllərindən istifadəsinə başlanılmışdır. Psoriaz əleyhinə təsir mexanizmi tam bilinməsə də səpkilərin aradan qaldırılmasında faydalı olduğu məlumdur. Antralin tez-tez dəridə lokal reaksiyaların əmələ gəlməsinə səbəb olur. Eyni zamanda dəriyə tətbiq olunandan sonra alt paltarı və dərini boyayır. Bundan başqa, antralinin digər LT vasitələrindən fərqli olaraq effektivliyi daha az olduğu məlum olmuşdur. Ona görə antralin PD əleyhinə çox da münasib dərman vasitəsi sayılmır. Antralin şampun və kremlər şəklində istifadə olunur.
4. Qətranağaclardan əldə olunan qatı maddə. Psoriazın müalicəsində daş kömürdən əldə edilən qətrandan istifadə edilir. Daş kömür qətranı qara, qatı və qoxulu bir maddədir. Bu maddədən hazırlanan sabun, şampun, krem və losyonlar PD-un müalicəsində istifadə olunur. Amma, daş kömür qətranın pis qoxusundan dolayı, alt paltarı və dərini boyadığı üçün hər xəstədə tətbiq etmək olmur. Fotosensitizasya və dəridə irritan dermatitə səbəb olduğu üçün həkimlər tərəfindən çox da müraciət edilmir. Bəzi elmi araşdırmalarda daş kömür qətranının dəri xərçəngi əmələ gətirmə potensial olduğu da göstərilmişdir.
5. Ultrabənövşəyi Şüalar. PD-un LT-da ultrabənövşəyi şüalardan (UB) da istifadə olunur. Psoriaz xəstələrinin bir çoxu yay aylarında səpkilərinin azaldığını ifadə edir. Demək günəş şüaları səpkilərin sağaldıcı təsiri vardır. Günəş işığı spektrumuna daxil olan UB şüaların terapevtik təsiri daha böyükdür. PD-un müalicəsində UB şüaları radiasya edən xüsusi cihazlardan istifadə olunur. Bu cihazlar vasitəsiylə PD-un bir çox klinik varyantlarını müalicə etmək mümkündür. UB şüaları ilə aparılan müalicəyə fototerapiya deyilir. Yay aylarında qəbul edilən günəş vannları da fototerapıyadır. Fototerapiya cihazlarında müalicə alabilməyənlər yaz-yay aylarında günəş vannları qəbul etmələri məsləhət edilir.
6. Biologics - Psoriazın müalicəsində yeni dərmanlar. Cimzia (certolizumab pegol), Enbrel (etanercept), Humira (adalimumab), Remicade (infliximab) və Simponi (golimumab) - Tumor necrosis factor-alpha (TNF-alfa) blokatorlardır. Stelara (ustekinumab), Cosentyx (secukinumab) və Taltz (ixekizumab) - interleykin blokatorlardır.[6]
Tətiklənmə
[redaktə | mənbəni redaktə et]1. Stres pullu dəmrovu tətikləyir. Pullu dəmrov (PD) xəstələri təbiətən həssas qəlbli olurlar. Bu xüsusiyyət demək olar ki bütün PD xəstələrinə xasdır. Bu səbəblə PD xəstələri bəsit emosyonal stres faktorundan sonra səpkilərdə artım və PD-un remisiyadan çıxması müşahidə olunur. Ona görə PD xəstələri stresli vəziyyətlərdən uzaq qalmalıdırlar. Zaman zaman psixoterapevtik müalicə almalarında fayda vardır. Stres sonrası səpkilərdə artım müşahidə olunarsa mütəxəsisə müraciət edilməsi məsləhət edilir. Cünki, PD-un şiddətlənməsi xəstələri təkrar stres vəziyyətinə salır ki, bu da xəstəliyin şiddətini daha da yüksəldir.
2. İnfeksiyalar pullu dəmrovu tətikləyir. PD xəstələri keçirdikləri infeksiyalardan sonra səpkilərində artım müşahidə oluna bilər. En sıx yuxarı tənəffüs yollarının istər bakteriyal istərsə də virus mənşəli infeksiylarından sonra PD-da artım müşahidə olunur. Fəqət, istənilən növ infeksiyalar xəstəliyi şiddətləndirə bilər. Bu səbəbədən PD xəstələri qulaq ağrısı, diş ağrısı, boğaz ağrısı, öskürmə, sidiyə çıxarkən yanma hissi, gecə tərləməsi, halsızlıq və qızdırma kimi ümumi infeksiya əlamətləri müşahidə edərlərsə zaman itirmədən və səpkilər artmadan Dermatoveneroloq mütəxəsisinə müraciət etməlidirlər
3. Dərmanlar pullu dəmrovu tətikləyir. PD-u olan soydaşlarımız başqa xəstəliklər səbəbiylə istifadə etdikəri dərmanlara qarşı diqqətli olmalıdırlar. Cünki, bəzi dərmanlar PD səpkilərini artırır və xəstəliyi remisyadan çıxardır. Bu səbəbdən PD xəstələri istifadə etdikləri dərmanlarda sonra səpkilərində artma müşahidə edərlərsə o dərmanı qara siyahıya daxil etməli və bir daha istifadə etməməlidirlər. Həkim məsləhəti ilə istifadə olunan dərman başqa bir qrup dərmanlarla əvəz olunmalıdır. Hipertenziya əleyhinə istifadə olunan dərmanlar, bəzi psixiatrik dərmanlar, antibiyotiklər və steroid olmayan ağrıkəsicilər PD-u şiddətləndirə bilər.
4. Travma pullu dəmrovu tətikləyir. PD-un artmasında başqa bir faktor travmadır. Travma dedikdə əsasən açıq cərrahi, endoskopik, laparaskopik və s kimi müdaxilələr nəzərdə tutulur. Yuxarıda sadalanan müdaxilələrdən sonra PD səpkiləri arta bilər. Dar ayaqqabılar və ağır fiziki işlər əl-ayaq psoriaz xəstəliyini tətikləyə bilər. Dəridə hər hansı bir zədələnmə sonrası travmya yerində PD səpkilərı yaran bilər. Travma sonrası səpkilər bütün dəriyə yayıla biləcəyini də unutmayaq.[7]
İstinadlar
[redaktə | mənbəni redaktə et]- ↑ "Tibb". emedicine.medscape.com. 2023-08-21 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2023.08.21.
- ↑ Branch, NIAMS Science Communications and Outreach. "Psoriasis". National Institute of Arthritis and Musculoskeletal and Skin Diseases (ingilis). 2017-04-12. 2015-07-08 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2023-08-21.
- ↑ "Erythrodermic psoriasis | DermNet". dermnetnz.org. 2023-08-21 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2023-08-21.
- ↑ "6 Psoriasis Breakthroughs | Parade.com". web.archive.org. 2010-09-29. Archived from the original on 2010-09-29. İstifadə tarixi: 2023-08-21.
- ↑ "Psoriaz". 2023-08-21 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2023.08.21.
- ↑ "psoriaz". vetennamine.az. 2023-08-21 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2023.08.21.
- ↑ "Psoriaz tam sağalmasa da, onu müalicə etmək mümkündür". ikisahil.az (az.). İstifadə tarixi: 2023-08-21.