Qütblülük (beynəlxalq münasibətlər)

Vikipediya, azad ensiklopediya
Naviqasiyaya keç Axtarışa keç

Beynəlxalq münasibətlərdə qütblülük beynəlxalq sistem daxilində hakimiyyətin bölüşdürülməsinin müxtəlif yollarından hər hansı biridir. O, hər hansı bir zaman çərçivəsində beynəlxalq sistemin xarakterini təsvir edir. Ümumilikdə, üç sistem növü ayırd edilir: birqütblülük, ikiqütblülük və üç və ya daha çox güc mərkəzini bildirən çoxqütblülük.[1] Sistemin növü dövlətlərin biləvasitə regionda və ya qlobal miqyasda güc və təsir bölgüsündən asılıdır.

Alimlər arasında ikiqütblülük və ya birqütblülüyün sabit və sülhsevər nəticələrə səbəb olub-olmaması ilə bağlı fikir ayrılıqları var. Kennet Vals və Con Mirşaymer ikiqütblülüyün nisbətən daha çox sabitlik yaratmağa meylli olduğunu iddia edənlər arasındadır[2][3]. Əksinə, Con Aykenberri və Vilyam Volfors birqütblülüyün sabitləşdirici təsirini müdafiə edənlər arasındadır.[4] Karl Doyç və David Singer kimi bəzi alimlər çoxqütblülüyün ən sabit struktur olduğunu müdafiə edirlər.[5]

Soyuq müharibə dövrü ABŞ və SSRİ kimi dünyanın iki fövqəldövlətin simasında ikiqütblülük dövrü kimi geniş şəkildə başa düşülür. Soyuq müharibənin sonu - 1990-2000-ci illər dünyanın yeganə supergücü kimi ABŞ-ın simasında birqütblülüyə gətirib çıxardı. Alimlər hazırkı beynəlxalq sistemin necə xarakterizə olunacağını isə müzakirə edirlər.[6][7]

Birqütblülük[redaktə | mənbəni redaktə et]

Birqütblülük beynəlxalq anarxiya şəraitində bir dövlətin güc üstünlüyünə malik olması və heç bir rəqib dövlətlə üzləşməməsi şərtidir.[8] Vilyam Volforsa görə, "birqütblü sistem əks tarazlığın mümkün olmadığı sistemdir. Qarşılıqlı tarazlıq mümkün olduqda, sistem birqütblü deyil".[9] Birqütblü dövlət bütün digər dövlətlərin davranışlarına nəzarət edə bilən imperiya və ya hegemon ilə eyni deyil.[10]

Amerikan üstünlüyü[redaktə | mənbəni redaktə et]

Çoxsaylı mütəfəkkirlər, o cümlədən Vilyam Qladston,[11] Mişel Şevalier,[12] Kang Kuvey,[13] Georges Vacher de Lapouge,[14] H.G.Uells[15] və Villiam Tomas Stid XX əsrdən sonra ABŞ-ın üstünlüyünü proqnozlaşdırdılar,

Liberal institusionalist Con Aykenberri bir sıra nüfuzlu əsərlərinə ABŞ-ın Dünya müharibəsinin bitməsindən sonra ABŞ-ın üstünlüyünü qoruyan beynəlxalq nizamı qəsdən qurduğunu iddia edir.[16] Onun fikrincə, güclərin tarazlaşdırılması ilə bağlı realist proqnozlar öz bəhrəsini vermədi, çünki ABŞ İkinci Dünya müharibəsindən sonra strateji təmkinliliklə məşğul oldu və bununla da zəif dövlətləri onun hökmranlıqdan daha çox əməkdaşlıqda maraqlı olduğuna inandırdı. ABŞ-ın strateji təmkinliliyi zəif ölkələrə müharibədən sonrakı dünya nizamının formalaşmasında iştirak etməyə imkan verdi ki, bu da Birləşmiş Ştatların ümumi güc üstünlüklərindən istifadə etmək imkanlarını məhdudlaşdırdı. Aykenberry qeyd edir ki, Birləşmiş Ştatlar birtərəfli qaydada maneəsiz güc proqnozu ilə məşğul ola bilsə də, o, davamlı institusional nizam yaratmaqla öz üstünlüyünü zenitdən uzun müddət sonra "bağlamaq" əvəzinə, zəif ölkələrə söz verdi, böyük güc qeyri-müəyyənliyini azaldıb və təhlükəsizlik dilemmasızəiflədi. Aykenberry izah edir ki, ABŞ hegemonluğunun liberal əsası - şəffaf demokratik siyasi sistem - digər ölkələrin müharibədən sonrakı nizamı qəbul etməsini asanlaşdırıb. “Amerika hegemonluğu istəksiz, açıq və yüksək dərəcədə institusionallaşmışdır – və ya bir sözlə, liberaldır” və “böyük miqyaslı müharibə və ya qlobal iqtisadi böhrandan qısa bir müddət sonra, Amerika hegemon quruluşu hegemon rəqiblərə qarşı immunitetlidir”.[17]

Bipolyarlıq[redaktə | mənbəni redaktə et]

İkiqütblülük iki dövlətin üstünlük təşkil etdiyi güc bölgüsüdür. İkiqütblülükdə hər bir qütbün ətrafında tez-tez təsir dairələri və ittifaq sistemləri inkişaf etmişdir. Məsələn, 1947-1991-ci illərin Soyuq Müharibəsində əksər Qərb və kapitalist dövlətləri ABŞ-ın, əksər kommunist dövlətləri isə SSRİ- nin təsiri altına düşəcəkdi. Wohlforth və Brooks'a görə, Soyuq Müharibə dövründə "dünya danılmaz şəkildə bipolyar idi". [7]

İstinadlar[redaktə | mənbəni redaktə et]

  1. ↑ Jiang, Shiwei. "Is Bipolarity a sound recipe for world order–as compared to other historically known alternatives. In ICD Annual Conference on Cultural Diplomacy in the USA Options on the Table," Soft Power, Intercultural Dialogue & the Future of US Foreign Policy. 2013" (PDF). 2019-04-12 tarixində arxivləşdirilib (PDF). İstifadə tarixi: 2023-11-26.
  2. ↑ Waltz, Kenneth Neal. Theory of International Politics (ingilis). McGraw-Hill. 1979. 170–171. ISBN 978-0-07-554852-2.
  3. ↑ Mearsheimer, John. The Tragedy of Great Power Politics. W.W. Norton. 2001. 44–45.
  4. ↑ Ikenberry, G. John. After Victory: Institutions, Strategic Restraint, and the Rebuilding of Order After Major Wars (ingilis). Princeton University Press. 2001. ISBN 978-0-691-05091-1. 2023-04-04 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2023-11-26.
  5. ↑ Deutsch, Karl W.; Singer, J. David. "Multipolar Power Systems and International Stability". World Politics. 16 (3). 1964: 390–406. doi:10.2307/2009578. ISSN 0043-8871. JSTOR 2009578. 2023-06-30 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2023-11-26.
  6. ↑ "Did the Unipolar Moment Ever End?". Foreign Affairs (ingilis). 2023-05-23. ISSN 0015-7120. 2023-07-18 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2023-11-26.
  7. ↑ 7,0 7,1 Brooks, Stephen G.; Wohlforth, William C. "The Myth of Multipolarity". Foreign Affairs (ingilis) (May/June 2023). 2023-04-18. ISSN 0015-7120. 2023-11-28 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2023-11-26.
  8. ↑ Wohlforth, William C. "The Stability of a Unipolar World". International Security. 24 (1). 1999: 5–41. ISSN 0162-2889. 2021-08-16 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2023-11-26.
  9. ↑ Wohlforth, William C. "The Stability of a Unipolar World". International Security. 24 (1). 1999: 5–41. ISSN 0162-2889. 2021-08-16 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2023-11-26.
  10. ↑ Jervis, Robert. "Unipolarity: A Structural Perspective". World Politics. 61 (1). 2009: 188–231, p. 190. doi:10.1353/wp.0.0031. 2016-03-04 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2023-11-26. unipolarity implies the existence of many juridically equal nation-states, something that an empire denies
  11. ↑ Cited in Hans Kohn, “The US and Western Europe: A New Era of Understanding,” Orbis, 6/1, (1962): p 17.
  12. ↑ Michel Chevalier, ‘La Guerre et la Crise Européenne’, Revue des Deux Mondes, (1 June 1866), p. 784–785, https://fr.wikisource.org/wiki/La_Guerre_et_la_Crise_europ%C3%A9enne Arxivləşdirilib 2023-11-26 at the Wayback Machine
  13. ↑ Kang Youwei, (1885): The One World Philosophy, (tr. Thompson, Lawrence G., London, 1958, pp. 79-85).
  14. ↑ Georges Vacher de Lapouge, L`Aryen: Son Role Social, (Nantes, 1899: chapter "L`Avenir des Aryens," pp. XXXI-XXXII).
  15. ↑ Anticipations, p 107.
  16. ↑ Ikenberry, G. John. After Victory: Institutions, Strategic Restraint, and the Rebuilding of Order After Major Wars (ingilis). Princeton University Press. 2001. ISBN 978-0-691-05091-1. 2023-04-04 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2023-11-26.
  17. ↑ Ikenberry, G. John. After Victory: Institutions, Strategic Restraint, and the Rebuilding of Order After Major Wars (ingilis). Princeton University Press. 2001. ISBN 978-0-691-05091-1. 2023-04-04 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2023-11-26.
Mənbə — "https://az.wikipedia.org/w/index.php?title=Qütblülük_(beynəlxalq_münasibətlər)&oldid=7342032"