Qromıko Komissiyası

Vikipediya, azad ensiklopediya
Naviqasiyaya keç Axtarışa keç

Qromıko Komissiyası və ya rəsmi şəkildə Krım tatarlarından olan SSRİ vətəndaşlarının müraciətlərində qaldırılan məsələlərə baxılması üzrə Dövlət Komissiyası (rusca:Государственная комиссия по рассмотрению вопросов, которые ставятся в обращениях граждан СССР из числа крымских татар) — Krım tatarlarının 1944-cü ildə deportasiya edildikləri vətənləri geri dönmə hüquqlarının araşdırılması üçün SSRİ tərəfindən yaradılmış dövlət komissiyası. 1987-ci ilin iyulunda yaradılan və Andrey Qromıkonun rəhbərlik etdiyi qurum 1988-ci ilin iyununda Krım tatar vətəndaş hüquqları müdafiəçilərinin geri qayıtmaq hüququndan Krım MSSR-in bərpasına qədər bütün əsas tələblərini rədd edən bir nəticə çıxardı.

Əhmədxan Sultan yüksək medallarla təltif edilmiş Krım tatarı hərbi təyyarəçi idi. O, iki dəfə Sovet İttifaqı Qəhrəmanı adına layiq görülmüşdü. O, 1956-cı ildən sonra Krım tatarlarının öz vətənlərinə dönmələrini tələb edən ilk insanlardan biri idi. [1][2]

Qromiko Komissiyası[redaktə | mənbəni redaktə et]

De-stalinizasiya prosesinin aparılmasına baxmayaraq, Krım tatarlarına yanaşma 1980-ci illərin sonuna qədər dəyişmədi. Yenidənqurma dövründə Krım tatarları yenidən Moskvadan tələblər etməyə, siyasi rəhbərləri ziyarət etməyə başladılar.[3][a] Bundan əlavə, onlar ümid edirdilər ki, azaldılmış senzura şəraitində media məsələnin həll olunduğu barədə ənənəvi xətti davam etdirmək əvəzinə, milli məsələnin mediada işıqlandırılmasında öz fikirlərini dinləməyə və əlavə etməyə hazır olacaq.[4][b] 1987-ci ilin 20 iyununda ilk Krım tatarlarının nümayəndəliyi Moskvaya gəldi. Onlar üxtəlif qəzetlərin, jurnalların və televiziya kanallarını, müxtəlif yazıçılar birliklərini ziyarət edib, deportasiya edilmələri barədə danışdılar. Bu dairələrdən onların toplu imzalanmış məktublarını, petisiyalarını dərc etmək xahiş edilsə də, istəkləri rədd edildi.[5][6] Kremlin yaxınlığında Krım tatarlarının etiraz aksiyası təşkil edildi. 26 iyunda Krım tatarları siyasətçi Pyotr Demiçev ilə görüşdülər və Pyotr onlara bu məsələ barədə Qorbaçova məlumat verəcəyini bildirdi. İyulun əvvəlində onlarla Krım tatarı Qızıl Meydanda əllərində geri qayıtmaq hüququ tələb edən lövhələrlə piket keçirməyə başladılar. Etirazların həcmi sürətlə böyüdü: İyulun 23-də Sov.İKP Mərkəzi Komitəsinin binası qarşısında keçirilən piketə 100-ə yaxın etirazçı toplaşdı, ancaq iki gün sonra onların sayı 500-ə çatdı.[7][6][8]

Komissiyanın yaradılması[redaktə | mənbəni redaktə et]

9 iyul 1987-ci ildə hökumət Krım tatarlarının taleyi barədə qərar qəbul etmək üçün xüsusi komissiya yaradılacağını bildirdi.[9] Bir gün əvvəl, Krım tatarlarının bir neçə nümayəndəsi SSRİ Xalq Yazıçısı Yevgeni Yevtuşenko ilə görüş keçirdi. Yevgeni Yevtuşenko Sovet rəhbərlərini Sovet liderləni onlarla görüşməyə, ən azından onları dinləməyə sövq etdi.[10][6] Əvvəlcə onlara Qorbaçovla yox, Pyotr Demiçevlə görüş verilmişdi; Demiçev onların petisiyasına rəğbət bəsləmədi, lakin onların mesajını Qorbaçova çatdırdı.[11]

Məsələ siyasi büroda müzakirəyə çıxarıldı və məsələ ilə bağlı hər hansı əsaslı qərarlar qəbul etmək istəməyən Qorbaçov məsələni komissiyaya həvalə etmək qərarına gəldi. Sonradan nadir hallarda daxili məsələlər ilə məşğul olan Qromikonu Krım tatarları ilə görüşməkdə hədsiz istəksizliyinə və etnik qrupa qarşı düşmən münasibətinə baxmayaraq,[12] Qorbaçov komissiyaya rəhbər seçdi. Qorbaçovla söhbətində o, Krım tatarlarına tamamilə məhəl qoymamaq və son onilliklərdə olduğu kimi onları sürgün yerlərində saxlamaq istəyini ifadə etmişdi. Buna baxmayaraq, Qromiko komissiyanın rəhbəri təyin edildi və o, bu məsələni digər sovet siyasətçiləri ilə könülsüz şəkild müzakirə etdi.[12]

Komissiyanın rəhbərliyinə bir neçə yüksək vəzifəli Sovet dövlət xadimləri daxil edilmişdi. Bunların sırasında Viktor Çebrikov, Vitali Vorotnikov, Vladimir Şerbitski, İnomcon Usmonxocayev, Pyotr Demiçev, Aleksandr Yakovlev, Anatoli Lukyanov, Georgi Razumovski daxil idi. Lakin komissiyada heç bir Krım tatarı daxil edilməmişdi.[13]

Fəaliyyəti[redaktə | mənbəni redaktə et]

Mixail Qorbaçovla görüş xahiş etdikdən sonra 21 Krım tatar nümayəndəsi 27 iyul 1987-ci ildə Kremldə Qromıko ilə 2 saat 27 dəqiqə ərzində çox səmərəsiz görüş keçirdi.[14][c] Qromiko, görüşdə Krım tatarlarından daha sakit olmağı tələb etdi, həmçinin son dərəcə alçaldıcı davrandı.[15] Onları təhqir etmək üçün “icad edilmiş” etnik qrup adlandırmışdı. Nümayəndələr Qromikonun üslubunu Krım tatarlarına nifrətinin[16][17] nəticəsi olaraq qiymətləndirmiş və davranışlarının ləqəbi olan "Mr. Yox"a uyğun gəldiyini qeyd etmişdilər.[14][16]

Növbəti gün TASS-da çıxan xəbər əsas qəzetlərdə çıxmağa başladı. Bu xəbərin mahiyyəti Krım tatarlarının həvəsdən düşməsinə səbəb oldu. Nəinki gənc Krım tatarı aktivistlərin, hətta yaşlı kommunistlərin belə çox məyus etdi, çünki komissiyanın onların tələblərini ciddi şəkildə nəzərdən keçirmək istəmədiyi aydın oldu.[18][19]

Bu vaxt ərzində Krımdakı yerli hakimiyyət orqanları Krım tatarlarının geri dönmə ideyasına şiddətlə qarşı çıxmaqda idilər. Onlar buna görə, daha çox Krım tatarının birbaşa yarımadada məskunlaşmaq üçün gələcəyini təxmin edərək pasport rejimini daha da gücləndirdilər.[20] Nikolay Rıjkov həm Krımda, həm də Krasnodarda yeni sakinlərin qeydiyyata alınmasını qadağan edən əmr verdi.[21][d] Hökumət Krım tatarlarının Krım MSSR-ə qaytarılması və bərpası istəyini ifrat mövqe kimi səciyyələndirirdi və bu mövqelərin konkret olmadığını iddia edirdi.[22]

Krım tatarlarının təşkilatı olan Mərkəzi Təşəbbüs Qrupu (MTQ) da fəaliyyətə başlamışdı. Qromikonun daha çox etiraz nümayişlərin yaxşı qarşılanmayacağı ilə bağlı xəbərdarlığına baxmayaraq, Mustafa Cəmilovun rəhbərlik etdiyi Mərkəzi Təşəbbüs Qrupu Moskvada qalmağa və İzmailovski parkında davamlı mitinqlər etməyə davam edirdi. Buradakı etirazlara Cəmilov fraksiyasından Səbriyyə Seyidova, Səfinar Cəmilova, rəşad Cəmilov və Fuad Ablyamitov daxil idi.[23] Ənənəvi olaraq Krım tatarlarının milli hərəkatçıları əsasən Sovet dissidentləri tərəfindən kommunist olaraq dəyərləndirilirdilər.[24][e] Lakin yuxarıda adları qeyd edilən MTQ üzvləri fərqli idilər. Onlar Qərbdən dəstək almağa çalışmaqla birlikdə, Krım Tatarlarının Milli Diviziyasından daha mülayim idilər.[25] Mərkəzi Təşəbbüs Qrupu qeyri-mütənasib olaraq mühacirətdə doğulmuş və əvvəllər heç vaxt milli hərəkatın bir hissəsi olmamış gənc nəsildən ibarət idi və Sovet hakimiyyəti Krım tatarlarının hüquqlarına mənalı şəkildə toxuna bilmədiyi üçün güclərini artırdı.[26][23][27][f][28][29]

Komissiyanın nəticəsi[redaktə | mənbəni redaktə et]

Krım MSSR-in bərpası və Krım tatarlarının Krıma qaytarılması planları ilə bağlı müxtəlif təkliflər göndərilsə də, Krım tatarlarının Krıma qayıtmağı dəstəklədiyini göstərən sorğu məlumatlarına əlavə olaraq, Krım tatar icmasının tələbləri rədd edildi. Qromıkonun 1988-ci ilin iyununda verdiyi yekun bəyanatda Krımın indiki demoqrafik durumuna görə Krım MSSR-in bərpası üçün “heç bir əsasın” olmadığı bildirilir[30][31] və Krıma gələn Krım tatarlarının yalnız kiçik bir hissəsinin mütəşəkkil işə götürmə sxemi ilə Krımda işləməsi təklif edilirdi. Hesabatda guya Krım tatarlarının kütləvi şəkildə geri dönmək istəyində olmamaqları iddia edilirdi, əvəzində isə onların sürgündə olduqları yerlərdə mədəni ehtiyyaclarını qarşılamaq üçün əlavə olaraq kiçik miqyaslı tədbirlər görməyi təklif edirdi.[32][33] Həmçinin, komisisyanın yekun qərarı Krım tatarlarının fərqli etnik qrup kimi rəsmi tanınmasının bərpasına razılıq vermədi.[31][34][35][g]

Komissiyanın yekun qərarının yayımlanması Krım tatarları arasında çox pis qarşılandı. Hətta kommunist Krım tatarları belə məyus olmuşdular və komisisyanın işini tərəfsiz gördüyünə şübhə etdiklərini bildirirdilər.[36] Məsələn, onlardan biri Rollan Qadıyev idi. Rollan Kadıyev o vaxta qədər hakimiyyəti təhrik edə biləcəyi qorxusundan Qırmızı Meydandakı mitinqə qarşı çıxmış və digər Krım tatarlarına tez-tez hökumətin təxribatlarına cavab verməməyi və vətənpərvərliyi qorumağı tövsiyə edirdi.[37] Lakin o da, komissiyanın qərarını açıqlamasından sonra məyus oldu. Qadıyev Krıma yalnız bir neçə tatarın köçməsinə icazə verilməsinə qəzəblənmişdi və bunu "vətən üçün lotereya" adlandırırdı. O, Qromıkonun Krım MSSR-in demoqrafik səbəblərə görə bərpa oluna bilməməsi ilə bağlı gəldiyi qənaətləri də tənqid edərək, Qazaxıstan SSR-in qazaxların region əhalisinin cəmi 13%-ni təşkil etdiyi vaxt yarandığını qeyd edirdi.[38]

Nəticə[redaktə | mənbəni redaktə et]

Son nəticə olaraq Qromiko Komissiyası heç bir məsələni həll edə bilmədi. Bir müddət sonra məsələnin həlli üçün Yanayev Komissiyası yaradıldı.

Həmçinin bax[redaktə | mənbəni redaktə et]

İstinadlar[redaktə | mənbəni redaktə et]

  1. ↑ "95-ю годовщину дважды Героя Советского союза Амет-Хана Султана отметят в Крыму и в Дагестане". Информационный портал РИА "Дагестан". 24 April 2015. 2021-01-13 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2021-01-11.
  2. ↑ TSGAOOU. F.1. Op. 24. D. 4248. L. 287—294. Zaverennaya kopiya ЦГАООУ. Ф.1. Оп. 24. Д. 4248. Л. 287—294. Заверенная копия [TsGAOOU. F.1. Op. 24. D. 4248. L. 287-294. Certified copy] (rus).
  3. ↑ 1 2 Fisher, 2014. səh. 254
  4. ↑ 1 2 Simon, 2019. səh. 309
  5. ↑ Yaremchuk, 2020. səh. 147-148
  6. ↑ 1 2 3 Bekirova, 2015
  7. ↑ Human Rights Watch, 1991. səh. 37-38
  8. ↑ Guboglo və Chervonnaya, 1992. səh. 302-303
  9. ↑ Кримські татари: шлях до повернення : кримськотатарський національний рух, друга половина 1940-х-початок 1990-х років очима радянських спецслужб : збірник документів та матеріалів (ukrayna). Ін-т історії України. 2004. 120. ISBN 978-966-02-3287-7. 2023-12-12 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2024-02-27. 9 июля 1987 года была создана Государственная комиссия во главе с А.А.Громыко с целью изучения крымскотатарского национального вопроса
  10. ↑ Gubernsky, Bogdan. "Московские акции крымских татар летом 1987-го". krymr.com (rus). 9 July 2015. 11 May 2019 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 27 February 2024. На следующий день, 8 июля, группа крымскотатарских делегатов встретилась с секретарем правления Союза писателей СССР, лауреатом Государственной премии СССР поэтом Евгением Евтушенко. Он выразил солидарность с борьбой крымских татар и написал обращение в Президиум Верховного Совета СССР. Вручая копию этого обращения делегатам крымских татар, Евтушенко оказал: «Мое обращение можете сдавать во все инстанции. Буду рад, если оно поможет решению национального вопроса крымских татар». (The next day, July 8, a group of Crimean Tatar delegates met with the secretary of the board of the Union of Writers of the USSR, laureate of the USSR State Prize, poet Yevgeny Yevtushenko. He expressed solidarity with the struggle of the Crimean Tatars and wrote an appeal to the Presidium of the Supreme Soviet of the USSR. Handing a copy of this appeal to the Crimean Tatar delegates, Yevtushenko said: “You can submit my appeal to all authorities. I would be glad if it helps resolve the national issue of the Crimean Tatars")
  11. ↑ Beissinger, 2002. səh. 61
  12. ↑ 1 2 Bekirova, 2004. səh. 226
  13. ↑ Gorbachev, Mikhail. My Country and the World. Columbia University Press. 2019. səh. 109. A commission is created consisting of Gromyko, Shcherbitsky, Vorotnikov, Us-mankhodzhaev, Demichev, Chebrikov, Lukyanov, Razumovsky, and Yakovlev.
  14. ↑ 1 2 3 Leskova, 2001
  15. ↑ Fouse, 2000. səh. 240
  16. ↑ 1 2 Dash, 1994
  17. ↑ Islamic Foundation, 1987. səh. 4-5
  18. ↑ Очерки истории и культуры крымских татар, 2005. səh. 88
  19. ↑ Aydın, 2021. səh. 114-116
  20. ↑ Постановление Совета Министров СССР от 24 декабря 1987 года № 1476 «Об ограничении прописки граждан в некоторых населенных пунктах Крымской области и Краснодарского края»
  21. ↑ 1 2 Guboglo və Chervonnaya, 1992. səh. 141
  22. ↑ Советская етнография (rus). Nauka. 1989. 19. 2024-02-23 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2024-02-27. Среди самих крымских татар существуют крайние позиции : от требования возвращения автономии Крыму до неверия в возможность положительного решения вопроса . Лозунги а или «немедленного возвращения всех крымских татар в Крым» скорее ю не содержат никаких конкретных предложений. Кратковременная эйфория летом 1987 г., когда для решения вопроса была создана правительственная Комиссия под председательством А. А. Громыко, быстро окончилась. (Among the Crimean Tatars themselves, there are extreme positions: from the demand for the return of autonomy to Crimea to disbelief in the possibility of a positive resolution of the issue. The slogans “a” or “immediate return of all Crimean Tatars to Crimea” most likely do not contain any specific proposals. The short-term euphoria in the summer of 1987, when a government commission chaired by A. A. Gromyko was created to resolve the issue, quickly ended.)
  23. ↑ 1 2 Bekirova, 2004. səh. 229
  24. ↑ Intercontinental Press Combined with Inprecor, 1976. səh. 443
  25. ↑ Arbatov, 1997. səh. 95
  26. ↑ Краткая хроника деятельности Меджлиса крымскотатарского народа, 1996. səh. 229
  27. ↑ 1 2 Bahrov, 1995. səh. 124-125
  28. ↑ Вибрати не можна тільки батьківщину : Збірник статей і досліджень з історії кримськотатарського народу та його боротьби за повернення на історичну Батьківщину (ukrayna). Kiyv: Центр інформаціï та документаціï кримських татар. 2003. ISBN 978-966-8136-12-2.
  29. ↑ Polyakov, 1998. səh. 66-68
  30. ↑ Bekirova, 2005. səh. 189
  31. ↑ 1 2 Paksoy, 2016. səh. 239
  32. ↑ The American University Journal of International Law and Policy (ingilis). The College. 1989. 2023-12-15 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2024-02-27. Qromıko komissiyası iyun ayında bəyanat yayaraq tatarların Krım muxtar vilayətinin bərpası tələblərini əsassız sayaraq rədd etdi və Krıma qayıtmaq üçün yalnız məhdud imkanları təsdiqlədi.
  33. ↑ Williams, 2021. səh. 437
  34. ↑ Mastny, 2019. səh. 129-130
  35. ↑ 1 2 Aydın, 2021. səh. 116
  36. ↑ Osmanov, 2011. səh. 74
  37. ↑ Kadyev, Rollan. III. Национальный вопрос; патриотизм и интернационализм. // "Наши болезни"– критические заметки по нашему национальному вопросу [“Our illnesses” – critical notes on our national issue]. Сектор архивных и рукописных материалов КРУ "Крымскотатарская библиотека им. И. Гаспринского”. 15 February 1988. 1987-ci ilin sentyabrında keçirilən mitinqlərin birində, yayda Qızıl Meydanda Krım tatarlarının iştirakı ilə baş verən hadisələrlə bağlı qızğın müzakirələrdən sonra, iclasın gənc iştirakçılarından onların vətənpərvərlik anlayışını və ekstremal vəziyyətlərdə, insanların bütün sürgün illərində məruz qaldıqları alçaldılmaları, təhqirləri nəzərə alaraq onların doğma torpaqları, həmçinin TASS-ın 24 iyul xəbərindən sonra bütün ölkəni bürümüş könüllülük dalğasını nəzərə alaraq, məsələn, müharibədə davranışlarının necə olacağını soruşdum. Səmərqənd vilayətinin Krım tatarları 26 iyul tarixli qətnaməsində TASS-ın bu hesabatına və soydaşların Qızıl Meydandakı nümayişlərinə yekdilliklə öz münasibətini bildirdilər. lakin bu görüşdə bildiyim kimi, Yengiyül radikallarına münasibətdə 4-5 gənc var idi, baxmayaraq ki, onlar hələ iştirak edənlərin əksəriyyəti ilə açıq şəkildə üz-üzə gəlməyə cəsarət etmirdilər.
  38. ↑ Kadyev, 1988

Mənbə[redaktə | mənbəni redaktə et]

Qeydlər[redaktə | mənbəni redaktə et]

  1. ↑ "1962-1966-cı illərdə Krım tatarları iki istiqamətdə səylərini genişləndirdilər. Birincisi hər bir Tatar qəsəbəsində komitələr təşkil edildi. Bu komitələrin məqsədi tatarlara öz həqiqi keçmişlərini, Alman işğalı altındakı yaşayış barədə faktları və deportasiyanın, eləcə də hal-hazırki vəziyyətin ədalətsizliyini öyrədirdilər. Bu komitələrdən olan Krım tatar nümayəndə heyətləri tatar icmalarının üzvləri tərəfindən imzalanmış petisiyaları çatdırmaq və öz işlərini sovet hakimiyyətinə təqdim etmək üçün Moskvaya göndərildi (bu həm sovet qanunlarına görə, həm də 1956-cı il qərarının xüsusi müddəalarına görə tamamilə qanuni idi)."[3]
  2. ↑ "Krım tatarlarının milli hərəkatı çox az şeyə nail oldu: 5 sentyabr 1967-ci ildə siyasi reabilitasiya, bir neçə Krım tatar kitabının nəşri və Özbəkistan Yazıçılar İttifaqında Krım Tatar bölməsinin yaradılması kimi kiçik mədəni-linqvistik güzəştlər. Həqiqi məqsədlərinə çatmadılar. Sovetlər Krım MSSR-i bərpa etmədilər və 1968-ci ildən 1980-ci illərin ortalarına qədər cəmi 5000 Krım tatarının Krım yarımadasına qayıtmasına icazə verdilər."[4]
  3. ↑ как нам сказал Громыко на приеме, крымские татары - народ "изобрытательный"! (Qromıko bizə qəbulda dedi ki, Krım tatarları “icad edilmiş” insanlardır!)[14]
  4. ↑ "Мощным подспорьем Комиссии А.А.Громыко явилось подписанное Н.И.Рыжковым Постановление Совета Министров СССР от 24 декабря 1987 г. "Об ограничений прописки граждан некоторых населенных пунктах Крымской области и Краснодарского края", затрудняющее возвращение крымских татар на родину." (A powerful support for the A.A. Gromyko Commission was the Decree of the Council of Ministers of the USSR dated December 24, 1987, signed by N.I. Ryzhkov, “On restrictions on the registration of citizens in some settlements of the Crimean region and the Krasnodar Territory,” which complicates the return of the Crimean Tatars to their homeland.)[21]
  5. ↑ Məsələn, Krım tatarları hərəkatının rəhbərlərindən biri olan Yuri Osmanov qatı Marksist idi.
  6. ↑ "но ОКНД постепенно перехватывала инициа-тиву у НДКТ и это со всей очевидностью стало ясно при подготовке и в ходе состоявшегося курултая съезда крымских татар . - Планы по его проведению разрабатыва- лись еще с сентября 1990 г." (“Lakin OKND tədricən NDKT-nin təşəbbüsünü ələ keçirdi və bu, Krım tatarlarının qurultayına hazırlıq və qurultay zamanı aydın oldu. - Onun keçirilməsi planları 1990-cı ilin sentyabrından hazırlanmışdı”.[27])
  7. ↑ "Qromıko Komissiyası əsas çərçivəni Krım tatarlarının əsas tələblərini əhatə edəcək şəkildə genişləndirmədi. O, həmçinin “1944-cü il deportasiyasını birmənalı şəkildə pisləmədi və Krım tatarı adının bərpasından bəhs etmədi."[35]
Mənbə — "https://az.wikipedia.org/w/index.php?title=Qromıko_Komissiyası&oldid=7582389"