Rusiyada sosial psixologiya

Rusiyada sosial psixologiyanın yaranması və inkişafı — Rusiyada sosial psixologiyanın təşəkkül tapması və inkişafı dünya sosial psixologiya elmindən təcrid olunmuş şəkildə deyil, onunla vəhdətdə inkişaf etmişdir. Bununla belə, Rusiyada sosial psixologiyanın özünəməxsus cəhətləri də olmuşdur. Rusiya sosial psixologiya elmi ilə dünya sosial psixologiyasının oxşarlığı ilk növbədə onun tarixi inkişaf mərhələləri ilə bağlıdır. Fərq isə Rusiya cəmiyyətinin inkişafı, sosial-mədəni dəyərlərə münasibətdən irəli gəlir. Sosial psixologiya Rusiyada daha çox fəlsəfi istiqamətdə inkişaf etmişdir.

XVIII əsr

XVIII əsr rus mütəfəkkirləri içərisində V.N.Tatişev (1686-1750) xüsusi yer tutur. Tatişevə görə, insanın əqli inkişafı insanlarla birgə həyat və fəaliyyət, ünsiyyətdən asılıdır. A.N.Radişev isə insanın inkişafında ictimai-psixoloji amillərin rolunu yüksək qiymətləndirirdi. Radişevə görə, insanı heyvandan ilk növbədə birgə sevinə bilmək, birgə kədərlənmək keyfiyyəti fərqləndirir. İnsanı, onun ruhi inkişafını anadangəlmə keyfiyyətlərdən çox təlim-tərbiyə müəyyənləşdirir.

XIX əsr

Rusiyada sosial-psixoloji ideyaların təşəkkül tapmasında XIX əsr inqilabçı-demokratik fəlsəfi sistemin özünəməxsus rolu olmuşdur. Onlar şəxsiyyətdə ümumi insani, milli və hansı silkə mənsub olmağı mühüm keyfiyyət hesab edirlər. İnqilabçı demokratlar insanı təbiətin məhsulu, onun bir hissəsi kimi deyil, ilk növbədə tarixi proseslərin, cəmiyyətin məhsulu hesab edirlər. Onlara görə, insanın mənəviyyatı onun tələbatlarının necə ödənilməsindən, sosial şəraitdən asılıdır. Xüsusilə yaşadığı sosial mühit insana güclü təsir göstərir. Qəddarlıq, nifrət mühitində böyüyən şəxsin xarakterində də o keyfiyyətlər üstünlük təşkil edəcək.

XIX əsrin sonu – XX əsrin əvvəllərində

XIX əsrin sonu – XX əsrin əvvəllərində Rusiyada sosial psixologiyanın inkişafında N.K.Mixaylovski, V.M.Bexterev, A.Kopelmanın xidmətləri xüsusi yer tutur. Bu dövrdə sosial-psixoloji hadisələrə, onların mahiyyətinə ayrıca diqqət yetirilir. N.K.Mixaylovskini kütləvi psixi hadisələr, insanların qarşılıqlı münasibəti və təsiri məsələləri maraqlandırırdı. O, Qərb psixoloqlarının kütləvi təqlid və təlqin məsələlərinə yanaşmalarını qəbul edir və hesab edirdi ki, təqlid və təlqin kütləvi psixi hadisələrin, şəxsiyyət və kütlə münasibətlərinin əsasını təşkil edir. Mixaylovski ilk dəfə subyektiv sosiologiya ideyasını irəli sürmüş, ictimai həyatda psixoloji amilin mühüm əhəmiyyət kəsb etdiyini əsaslandırmışdır. O yazır: «Bir qrup tədqiqatçıları cəmiyyət və sivilizasiyanın taleyi maraqlandırır. Onlar elmin vəzifəsini mövcud olanın dərk olunmasında görür, praktikaya heç nə vermirlər. Digərləri isə şəxsiyyətə diqqət yetirir, şəxsiyyətin tələbatını ödəməyən cəmiyyət və sivilizasiyanın qara qəpiklik qiyməti olmadığını bildirirlər. Onlar göstərirlər ki, elm yalnız mövcud olanı deyil, arzu olunanı da öyrənməli, praktikada istifadə və reallaşmaq üçün göstərişlər verməlidir». N.K.Mixaylovskiyə görə, şəxsiyyətin fəallığı və fəaliyyətini müəyyənləşdirən tarixi şərait, eyni zamanda, bu və ya digər şəxsiyyətin həmin hadisəyə münasibəti və fəaliyyəti ilə istiqamət alır. Bu isə insanın təbiətindən irəli gəlir. Onun fikrincə, cəmiyyət və şəxsiyyətin qarşılıqlı təsiri belədir: sosial təkamülün inkişaf səviyyəsi ayrı-ayrı fərdlərin inkişaf səviyyəsi ilə müəyyənləşdirilir. «Bizim bütün həqiqi və ya saxta fikir və biliklərimiz, pis və ya yaxşı arzu və hisslərimizin hamısı öz mənbəyini təcrübədən götürür» deyən Mixaylovski mühitin insana təsirini qeyd- şərtsiz qəbul edir. «Mənə ictimai mənşəyini de, deyim ki, sənin əşya, hadisələrə münasibətin necədir» fikrini əsaslandırarkən irsiyyətin rolunu qəbul edir. Lakin bütün hallarda o, mühiti və irsiyyəti bir-birindən ayırmır. Kütlə və şəxsiyyətdən bəhs edən Mixaylovski göstərir ki, tənha insan və kütlə içərisində insan bir-birlərindən tamamilə fərqlənən varlıqdır. Mixaylovskiyə görə, kütlənin qəhrəmanına çevrilən şəxs sosial hipnoz mexanizmindən istifadə edərək «mənim etdiyimi et» davranışını təlqin edir. Sonralar Freyd və Yunq kütlənin kollektiv şüursuzluğu mexanizmini öyrənərkən kütlə və qəhrəman arasındakı münasibətin hipnoz xarakteri daşıdığını qeyd etmişlər. XIX əsrin sonu – XX əsrin əvvəllərində V.M.Bexterev sosial psixologiyanın öyrənilməsindən bəhs edirdi və hesab edirdi ki, sosial psixologiya qrupda fərdin psixikasında baş verən dəyişiklikləri öyrənməlidir. Bununla yanaşı, kütləvi psixi hadisələr, milli xüsusiyyətlər, kütlə psixologiyası və s. öyrənilməlidir.

XX əsr

Rusiyada sosial psixologiyanın müstəqil elm sahəsinə çevrilməsi Almaniya və ABŞ-da olduğu kimi, XX əsrin 20-ci illərindən başlayır. Burada V.M.Bexterev və onun tələbələri xüsusi rol oynayırlar. Bexterev özünün ümumi refleksologiya nəzəriyyəsini kollektivin öyrənilməsinə, kollektiv refleksologiyaya tətbiq edir.

XX əsrin 20-ci illəri

20-ci illərdə Rusiyada sosial psixologiyaya fərqli mövqelərdən yanaşılmışdır. Məşhur zoopsixoloq V.A.Vaqner kollektiv psixologiyanı bioloji nöqteyi-nəzərdən şərh edirdi. O hesab edirdi ki, kollektiv psixologiya filogenetik inkişafa əsaslanmalıdır. Vaqner buna əsaslanaraq insanları aşağıdakı tiplərə ayırır: sürü (təlqinə qapılan, müstəqillik göstərməyən- lər), başçı (eqoizm, özündənrazı, əks cinsə hədsiz maraq göstərən), sosial (altruizm, cinsi meylə az maraq və s.). İnsanların kollektiv psixologiyası iqtisadi və mədəni inkişaf nəticəsində sürü həyatından sivlizasiyalı cəmiyyətə keçir. Sosial psixologiyaya görkəmli psixoloqlar Çelpanov və Neçaevin də özünəməxsus yanaşmaları olmuşdur. Çelpanova görə, fərdi eksperimental psixologiya sosial psixologiyanın materialları ilə zənginləşməlidir. Çelpanov ilk dəfə olaraq marksizmin psixologiyaya tətbiqi ideyasını irəli sürmüşdür. Marksist-psixoloq V.A.Artyomov Çelpanovun eksperimental psixologiyasını və Bexterevin refleksologiya nəzəriyyəsini tənqid edərək göstərirdi ki, fərdlərin birləşməsi hələ kollektiv deyil. Kollektivdə fərdi psixologiya həm də keyfiyyət dəyişikliyinə məruz qalır. 20-ci illərdə psixologiyada ideoloji mübarizə gücləndi. P.P.Blonski psixologiyada əsaslı islahatların aparılmasını zəruri sayır və hesab edirdi ki, insan fəaliyyətinin bütün növləri sosialdır. Buna görə də elmi psixologiya sosial elmlərə aid edilməlidir. Blonski ilə yanaşı, Çelpanovun digər bir tələbəsi K.N.Kornilov (1879-1957) idealist psixologiyaya, o cümlədən müəllimi Çelpanova qarşı çıxır. Kornilovun 1923-cü ildə psixo- nevroloqların I Ümumrusiya qurultayındakı məruzəsi xüsusilə diqqəti cəlb edir. O öz məruzəsində idealist psixologiyanı marksist mövqeyindən darmadağın edir. Sosial psixologiyanın inkişafında məşhur psixoloq L.S.Vıqotskinin (1896-1934) müstəsna xidmətləri olmuşdur. O, A.R.Luriya və A.N.Leontyevlə birlikdə psixikanın inkişafında mədəni-tarixi şəraitin rolu konsepsiyasını işləmişdir. Doğrudur, 30-50-ci illərdə bu konsepsiyaya fərqli münasibətlər olmuşdur.

XX əsrin 30-40-cı illəri

30-40-cı illərdə yeni cəmiyyətdə – SSRİ-də yaşayan insanların psixoloji xüsusiyyətlərinin öyrənilməsinə geniş yer verilir, müxtəlif kollektivlərin şəxsiyyətin hərtərəfli inkişafında rolu araşdırılırdı. Məlum olduğu kimi, sosial psixologiyanın inkişafında A.S.Makarenkonun əvəzsiz xidmətləri olmuşdur. O, ilk dəfə olaraq kollektivdə və kollektiv vasitəsilə şəxsiyyətin formalaşması, qarşılıqlı münasibətlərin qurulmasını praktik şəkildə sübut etmişdir.

XX əsrin 30-cu illəri

Lakin 30-cu illərin II yarısından başlayaraq SSRİ-də sosial psixologiyanın müstəqil elm sahəsi kimi fəaliyyətinə son qoyuldu. 60-cı illərə qədər sosial psixologiya məsələləri digər elm sahələrinin tərkibində araşdırıldı.

XX əsrin 50-60-cı illəri

50-60-cı illərdə yeganə elmi metodologiya marksizm-leninizm olduğundan sosial psixologiya məsələləri də yalnız ona əsaslanaraq araşdırılırdı.

XX əsrin 60-cı illərin sonu – 70-ci illəri

Yalnız 60-cı illərin sonu – 70-ci illərin əvvəllərində SSRİ-də sosial psixologiya yenidən müstəqil elm sahəsi kimi fəaliyyətə başladı. Onun müstəqil elm sahəsi kimi yenidən fəaliyyətə başlamasına həm ölkədə gedən proseslər, həm ictimai mühitin nisbətən yumşalması, həm də filosof və sosioloqların sosial psixologiyanın problemlərinə qoşulması zəmin yaratdı. Q.M.Andreyeva, B.D.Parıgin, V.A.Yadov, B.G.Ananyev, A.V.Petrovski, K.K.Platonov, E.V.Şoroxova və b. sosial psixologiyanın müxtəlif problemləri ilə məşğul olmağa başladılar. Bu dövrdə sovet psixoloqları dünya psixoloqları ilə nisbətən təmasda olmaq imkanı qazandılar. 1966-cı ildə isə Psixoloqların XVIII Beynəlxalq Konqresinin SSRİ- də (Moskvada) keçirilməsi vacib rol oynayır. Halbuki, məşhur Fransız psixoloqu R.Zazzo xatırlayır ki, 1954-cü ildə A.N.Leontyev ondan Vıqotskinin əsərlərini fransız dilində nəşr etdirməsini xahiş edərək deyir: «Əgər siz bunu etsəniz, bizim də onu yenidən rusca nəşr etdirmək üçün əlimizdə əsas olar». Psixologiya tarixçisi, professor M.Q.Yaroşevski isə yazır: «Yadımdadır, partiya təşkilatı bizdən tələb edirdi ki, zərərli burjua təsirinə» məruz qalmayan, yeni cəmiyyətin qurucuları, keyfiyyətcə yeni tip insanlar olan sovet adamının psixologiyasını öyrənək». XX əsrin 30-cu illərinə qədər dünyada seçilən, qəbul edilən Rusiya sosial psixologiya elmi 60-cı illərin ortalarına qədər sanki donduruldu. 1963-cü ildə SSRİ psixoloqlarının Leninqradda keçirilən II qurultayında sosial psixologiyaya aid məsələlərdən də bəhs olunur. Bundan bir il əvvəl – 1962-ci ildə Leninqrad Universitetində sosial psixologiya laboratoriyası yaradılır. 1985-ci ildən SSRİ-də başlayan yenidənqurma sosial psixologiyanın da inkişafı üçün əlverişli imkanlar açdı. Qadağan olunmuş filosof və psixoloqların əsərləri nəşr olunmağa başladı. Xarici ölkə psixoloqları ilə əlaqələr genişləndi. Marksizm- leninizm yeganə metodoloji əsas olmaqdan çıxdı. Dünyanın məşhur psixoloqlarının əsərləri ilə tanış olmaq imkanı artdı.

XX əsrin 90-cı illəri

90-cı illərdə rus psixoloqlarının özləri yazırdılar ki, əgər, heç olmasa 20 il əvvəl onların xarici ölkə psixoloqlarının əsərləri ilə ətraflı tanış olmaq imkanları olsaydı, onda Rusiyada da psixologiya elminin inkişaf səviyyəsi və istiqaməti başqa cür olardı.

XXI əsr

XXI əsrin başlanğıcında Rusiyada sosial psixologiyanın yeni bir inkişaf mərhələsi başlayıb. O, daha çox praktik istiqamətə yönəlmiş, həyat və fəaliyyətin müxtəlif sahələrinə tətbiq olunmağa başlamışdır.

Xarici keçidlər

• Rusiyada psixologiyanın inkişafı. Sovet və rus psixologiyasının tarixi